Исломнинг муқаддас китоби олимлар ва уларнинг даражаларти устунлиги ҳақида гапиради. Ҳатто Қуръонда "илм эгалари" нинг гувоҳлиги Худо ва фаришталарнинг гувоҳлиги билан тенглаштирилган бир жой бор. Буларнинг барчаси, Имом Ғаззолийнинг илм-фаннинг муҳимлиги ва аҳамиятини исботлаш учун етарли эди. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг бир қатор ҳадислари илм-фан ва уламоларга бўлган ҳурмат ҳақида ҳам гапиради. Буларнинг барчаси мусулмонларни илмларга қизиқишини кучайтирди, уларни табиатни ўрганишга ва дунё тузилишининг сирлари ва барча нарсаларнинг хусусиятлари ҳақида фикр юритишга ундади.. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам мусулмонларни турли фанларни пухта ўрганишга ўзлари шахсан ундаганлар. Масалан, Бадр жангидан сўнг Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам ҳар бир киши Мадинанинг 10 нафар боласини ўқиш ва ёзишни ўргатган тақдирда, пул тўлаш имкониятидан маҳрум бўлганлар озод бўлишлари мумкинлигини эълон қилди. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам раҳбарлигида уларнинг ҳамроҳи Зайд ибн Собит иброний тилини ўрганган. Бундай кўрсатма ва панд-насиҳатлар Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг саҳобалари турли хил илмларни ўрганишга киришганларига сабаб бўлди. Масалан, улардан бири Абдуллоҳ ибн Аббос исмли саҳоба Таврот ва Инжил билан танишган, бошқа бир саҳоба - Абдуллоҳ ибн Амр ибн Ас - Таврот ва сурия тилини билувчиси сифатида машҳур бўлган. Пайғамбарнинг бу кўрсатмалари ва даъватлари нафақат мусулмонларнинг илмларга қизиқишини уйғотди, балки жамиятда олимларнинг обрў-эътиборини кўтаришга ёрдам берди. Аввало, албатта, Қуръон ва Исломни ўрганиш тавсия қилинди. Аммо аста-секин, керак бўлганда, Қуръонни, адабиётни ва диний қарашларни, бошқа фанларни, айниқса анатомия, тиббиёт ва унинг турли йўналишларини ўрганиш ва шарҳлаш мусулмонларнинг қизиқиши ва изланишига айланди.
Умуман олганда, илм-фаннинг турли соҳалари, жамоат манфаатларининг даражасига қараб, мусулмонларда "мақбул" ёки "номақбул" деб ҳисоблана бошлади. Шундай қилиб, мунажжимлар башорати ҳақидаги астрономия бўлими "номақбул" бўлиб чиқди. Жисмлар ҳаракатини ҳисоблаш билан боғлиқ қисм, Қуръон асосида тасдиқланган бўлиб, унда самовий жисмлар ҳаракатининг маълум ҳисоб-китобларга бўйсуниши кўрсатилган. Иккинчи рошид халифа Умар ибн Хаттобнинг сўзларига кўра, астрономия доирасида денгизда ҳам, қуруқликда ҳам нима қўлланилишини ўрганиш керак, қолган ҳамма нарса рад этилиши керак. Иккинчи халифанинг бу сўзлари шуни кўрсатадики, Ислом тарихининг дастлабки даврида жамият учун маълум бир фойда келтирган барча фанлар "мақбул" деб ҳисобланган.
«Номақбул» фанлар қаторига зарарли бўлиши мумкин бўлган фанлар кирган: сеҳр-жоду, шунингдек мунажжимлик каби вақтни беҳуда сарфлайдиган фанлар. Ҳатто ҳар бир мусулмон томонидан пайғамбарнинг илмларни ўрганиш кераклиги ҳақидаги гапларини шарҳлашда ҳам, кейинчалик "етарли зарурат" ва "етарли бўлмаган зарурат" тамойили ҳақида баҳслар келиб чиққан. Шу асосда, масалан, инсоннинг умрини узайтиришга хизмат қиладиган тиббиёт ва математикага, зарурат туфайли, ҳисоб-китобларда, айниқса ирсий масалаларда, "етарлича зарур" деб қаралган, эътиқодлар ва кўрсатмалар ҳақидаги фанлар "етарли бўлмаган зарурат" деб ҳисобланган.
Аста-секин натижалари кундалик ҳаётда ишлатиладиган фанлар "етарлича зарур" деб ҳисоблана бошланди. Хусусан, бу уларнинг йўқлиги ҳаётда муаммолар келтириб чиқариши мумкин бўлган ҳунармандчилик ҳақида гапириш мумкин. Шеърият, тарих, генеалогия, бемаъни гаплар остонасидан ўтиб, ахлоқий доирадан ташқарига чиқмагунча, мажбурий деб ҳам, рад этиадиган деб ҳам ҳисобланмаган...
Тарих, адабиёт ва генеалогияга талаб улар Қуръон ва Ҳадисларни шарҳлаш учун керак бўлган пайтдан бошлаб ўсди. Худди шу фикрни тиббиёт, математика ва улар билан боғлиқ назарий бўлган, бевосита қўлланмайдиган, лекин уларни билиш айрим ҳолларда амалий масалаларни ҳал қилишга хизмат қиладиган тафсилотлар ҳақида айтиш мумкин. Ушбу турдаги билимлар, гарчи ихтиёрий бўлса ҳам, олимлик белгисидир. Худди шу тарзда, Қуръоннинг даъволарига нисбатан шубҳаларни бартараф этиш ва динни ҳимоя қилиш учун хизмат қиладиган иймон тамойилининг назарий асослари (акоид) фани "етарлича зарур" бўлмай туриб, донолик ва билимнинг муҳим белгиси ҳисобланар эди. Ислом илмига "Ҳикмат" номи билан кирган калом ва фалсафа ҳақида ҳам худди шундай дейиш мумкин. Баъзи файласуфларнинг радикализм туфайли юзага келган реакциясига қарамай, астрономия ва математикадан ташқари, интеллектуал фаолиятнинг "макбул" соҳалари сифатида қабул қилинган бошқа рационалистик фанлар мусулмонлар орасида машҳур бўлди.
Шундай қилиб, Ислом фани ва маданиятининг асосий устуни ривожланиш учун қулай шарт-шароитлар яратган Исломнинг ўзи эди. Юқоридаги далиллардан келиб чиқадики, ислом тамаддуниининг ривожланишини исломнинг ўзидан ташқарида кўриб чиқиш мумкин эмас.
