...СССРда унинг қулашидан олдинги унчалик тинч бўлмаган даврда амалда бўлган қонунчиликни, инқирозли ижтимоий-иқтисодий ва сиёсий вазиятни қисқача таҳлил қилсак, Ўзбекистон суверенитети ҳақидаги декларация ҳақидаги кўп масалалар ойдинлашади, инша Аллоҳ....
Болтиқбўйи Республикалари СССР таркибидан чиқишини эълон қилганда, миллатлараро можаролар ва ҳақиқий иқтисодий инқироз дўконларда бўш жавонлар ва ҳ.к.дан бошланди. Гап Михаил Горбачёв бошчилигидаги Совет Иттифоқи раҳбарияти совет жамиятидаги инқирозли вазиятдан чиқишнинг ягона йўлини суверен давлатлар сифатида республикалар Иттифоқи тўғрисидаги янги шартномани тузишда, деб кўрган давр ҳақида кетяпти. Бундай келишувни тузиш зарурати инқирозни бартараф этишнинг фавқулодда чораларидан бири сифатида КПСС XXVIII съездининг дастур баённомасида ҳам ўз аксини топган.
Қонунчиликка келсак, ўша пайтда СССР Конституциясида мустаҳкамлаб қўйилган СССР ҳудудининг бирлигини бузишни тақиқловчи амалдаги қонунлардан фақат иккитасини эсга олиш кифоя қилади. Улардан биринчиси – 1990 йил 2 апрелдаги "Фуқароларнинг миллий тенглигига тажовуз қилиш ва СССР ҳудудининг бирлигини зўравонлик билан бузиш учун жавобгарликни кучайтириш тўғрисида" СССР Қонуни. Иккинчиси - СССРнинг 1990 йил 3 апрелдаги "Иттифоқ республикасининг СССР таркибидан чиқиши билан боғлиқ масалаларни ҳал қилиш тартиби тўғрисида"ги қонуни, унинг 2-моддасида белгиланишича: «Иттифоқ республикасининг СССР таркибидан чиқиши тўғрисидаги қарори референдум (умумхалқ овоз бериши) йўли билан иттифоқ республикаси халқларининг хоҳиш-иродасини эркин ифодалаш йўли билан амалга оширилади. Референдум ўтказиш тўғрисидаги қарор иттифоқ республикасининг Олий Кенгаши томонидан ўз ташаббуси билан ёки республика ҳудудида доимий яшовчи ва СССР қонунчилигига мувофиқ сайлов ҳуқуқига эга бўлган СССР фуқароларининг ўндан бир қисми имзолаган илтимосига биноан қабул қилинади... Референдум СССР қонуни, иттифоқ республикаси ёки автоном республиканинг референдум тўғрисидаги қонунида белгиланган тартибда ўтказилади, агар уларнинг қоидалари ушбу Қонунга зид бўлмаса... Референдум иттифоқ республикасининг СССР таркибидан чиқиши тўғрисидаги масалани қўйиш тўғрисида қарор қабул қилингандан кейин олти ойдан эрта ва тўққиз ойдан кеч бўлмаган муддатда яширин овоз бериш йўли билан ўтказилади. Референдумда уни СССР таркибидан чиқариш тўғрисидаги масала қўйилган вақтда республика ҳудудида доимий яшовчи ва СССР қонунчилигига мувофиқ овоз бериш ҳуқуқига эга бўлган СССР фуқаролари иштирок этадилар».
Қонунинг 3-моддасига кўра: «Автоном республикалар, автоном вилоятлар ва автоном округларни ўз ичига олган иттифоқ республикасида референдум ҳар бир мухторият учун алоҳида ўтказилади. Автоном республикалар ва автоном тузилмаларнинг халқлари СССР ёки ундан ажралиб чиққан иттифоқ республикасида бўлиш масаласини мустақил равишда ҳал қилиш, шунингдек, уларнинг давлат-ҳуқуқий мақоми тўғрисидаги масалани кўтариш ҳуқуқини сақлаб қоладилар».
Бир вақтнинг ўзида КПСС Марказий Қўмитаси Сиёсий бюроси аъзоси, Ўзбекистон ССР Президенти ва Ўзбекистон Компартияси Марказий Комитетининг биринчи котиби юқори лавозимларни эгаллаб келган Ислом Каримов ўз фаолиятида СССРнинг амалдаги қонунчилигини ҳам, КПСС раҳбар органларининг қарорларини ҳам буз олмасди ва бўлмаслиги ҳам керак эди.
Айнан шу сабабларга кўра у, Совет Иттифоқини сақлаб қолиш тарафдори бўлган бошқа иттифоқ республикалари раҳбарлари сингари, СССР раҳбариятига тақдим этишга ва унинг давлат органлари орқали халқ депутатлар, жумладан, мухолифат аъзоларининг сонига боғлиқ бўлганларнинг ушбу ташаббусини ўтказишга мажбур бўлди.
Айнан шу сабабли "Ўзбекистон ССР суверенитети тўғрисидаги декларация" матни вариантлари уларни Ислом Каримовга кўрсатилган, ҳужжат рус тилида тузилган, чунки у совет даврида ўрнатилган анъанага кўра, улар билан нафақат танишиб чиқиши, балки кейинчалик Ўзбекистон ССР Олий Кенгаши сессиясида кўриб чиқиш ва тасдиқлаш учун ушбу ҳужжат матнининг тегишли вариантини танлаб, тасдиқлаши керак эди.
Ислом Каримов Ўзбекистон Компартияси раҳбари ва Ўзбекистон ССР Президенти сифатида бунга тўлиқ ҳақли эди. Бинобарин, мазкур ҳужжат мухолифат партиялар томонидан республикамиз олий қонун чиқарувчи органи кўриб чиқиш учун тақдим этилган ва 1990 йил 20 июн куни у томонидан маъқулланган "Ўзбекистон ССР суверенитети тўғрисидаги декларация"нинг матни айнан шундай эканлигига ҳеч шубҳа йўқ, ушбу ҳужжатнинг 12-бандида қуйидаги қўшимча шарт келтирилган: "Ушбу декларация Ўзбекистон ССРнинг янги Конституцияси ва янги Иттифоқ шартномасини ишлаб чиқиш учун асосдир" (яъни, ҳеч қандай мустақиллик эмас, балки совет иттифоқи таркибида янги шартнома асосида қолиш учун ҳужжат).
Ушбу баёнотнинг асосли эканлигини нафақат 1990 йил 20 июндаги "Ўзбекистон ССР суверенитети тўғрисидаги декларация" нинг 12-бандида кўрсатилган матннинг асосий қоидалар ва ҳужжатларнинг нормалари билан, балки юқорида санаб ўтилган КПСС XXVIII съезди ҳужжатлари, ўша пайтда СССРда амалда бўлган қонунлар ва Иттифоқ шартномаларининг лойиҳалари, барча иттифоқ республикалари Олий Кенгашлари томонидан қабул қилинган, "Ўзбекистон ССР суверенитети тўғрисидаги декларация"нинг 12-бандига ўхшаш бандларга эга бўлган, мазмуни бўйича деярли бир хил декларацияларга мос келиши билан исботлаш мумкин. СССР тарихига "Суверенитетлар паради" номи билан кирган бу фактнинг ишончлилигини оммавий ахборот воситаларида чоп этилган материаллар исботлаши мумкин.
Бироқ, Иттифоқ шартномасини тузишга 1991 йил 18-21 августда СССРда давлат тўнтаришини амалга оширган КПСС Марказий Қўмитаси ва СССР ҳукумати раҳбариятининг бир қатор вакилларидан иборат бўлган Давлат Фавқулодда Қўмитасининг "август тўнтариши" тўсқинлик қилди. Яъни, М.Горбачевни СССР Президенти лавозимидан четлаштиришга, у амалга ошираётган йўналишини ўзгартиришга ва 1991 йил 20 августда Ново-Огарёвода режалаштирилган тўртта суверен иттифоқ давлати: Белоруссия ССР, Қозоғистон ССР, РСФСР ва Ўзбекистон ССР томонидан "Суверен давлатлар иттифоқи тўғрисидаги шартнома" ни имзолашни бузишга уриниш бўлган. Қолган республикалар бу шартномани 1991 йил 22 октябргача имзолашлари керак эди. Ҳатто Борис Ельцин ҳам бу шартномани имкон қадар тезроқ имзолашни талаб қилди.
Шундай қилиб, Ўзбекистон ССР 1991 йил 20 августда Иттифоқ шартномасини имзолашга қарор қилган СССР таркибидаги тўрт республикадан бири эди.
1990 йил 20 июнда қабул қилинган "Ўзбекистон ССР суверенитети тўғрисидаги декларация" унинг 12-бандига мувофиқ Ўзбекистон ССРнинг янги Конституцияси ва Суверен Давлатлар Иттифоқни (Янги СССРни) ташкил этиш тўғрисидаги шартномани ишлаб чиқиш учун хизмат қилиши керак эди ва унга асос ҳисобланган.
Интернетдаги маълумотлар асосида
Абу Муслим тайёрлади
