Украиналик болаларни Россияга депортация қилиш Россиянинг Украинага қарши босқинчилик уруши билан бирга бошланди. БМТ маълумотларига кўра, бу уруш жинояти саналади. Болалар мажбурий асраб олиш, руслаштириш ва барча шахсий маълумотларни ўзгартиришларга дучор қилинадилар.
Етимларни ҳам, ота-онаси бор болаларни ҳам олиб кетишди. Болалар асосан Донбасс, Мариупол (Урушнинг дастлабки икки кунида Украина етимларни эвакуация қилган ердан), шунингдек, Украинанинг Херсон, Харьков ва Киев вилоятларидан олиб кетилган. Депортация қилинган украиналик болалар Бошқирдистондаги учта муассасада, шунингдек, Россиянинг Курск, Орёл ва Липецк вилоятларидаги муассасаларда сақланади.
Украина ва халқаро ҳамжамият фикрича, украиналик болаларнинг Россияга депортацияси халқаро ҳуқуқ нормаларига зиддир. Россия Федерацияси қонунчилигига ўзгартиришлар киритилиб, болаларга Россия фуқаролигини соддалаштирилган тартибда бериш ва уларни Россияда асраб олиш учун тўсиқларни бартараф этиш имконини беради ва потенциал фарзанд асраб олувчилар билан мафкуравий иш олиб борилмоқда.
Депортация қилинган болалар сони ва уларнинг ҳолати бўйича ҳисоб-китоблар, Россияга келган 738 000 ва ундан ортиқ вояга етмаганларга қадар жуда фарқ қилади. Украина расмийлари болаларни депортация қилиш бўйича 16 000 та ҳолатни аниқлади.
2023 йил 17 март куни Халқаро жиноят суди Россия президенти Владимир Путин ва Президентнинг болалар ҳуқуқлари бўйича комиссари Мария Львова-Беловани Украинага бостириб кириш пайтида украиналик болаларни Россияга ноқонуний равишда депортация қилишда гумон қилиб, ҳибсга олиш тўғрисида ордер берди.
Хронология
Қримдан болаларни Россия вилоятлари оилаларига асраб олиш 2014 йилдан бери ярим орол Россия томонидан аннексия қилинганидан кейин амалга оширилмоқда. "Умид поезди" ҳомийлигида мингдан ортиқ болалар олиб кетилди.
Стратегик тадқиқотлар ва хавфсизлик институти директори Павел Лисянскийнинг таъкидлашича, "руслар кенг кўламли босқиндан олти кун олдин украиналик болаларни депортация қила бошладилар".
2022 йил 8 мартда Le Monde газетаси зиёлилар ва болалар психиатрлари жамоасининг очиқ хатини эълон қилди: "Украиналик болаларнинг Россияга депортациясида "геноцид белгилари" бор". Мактубда, жумладан, "вояга етмаганларнинг Россияга мажбуран кўчирилиши Владимир Путиннинг Украина ўзига хослиги ва миллатини йўқ қилиш лойиҳасининг бир қисми" эканлиги таъкидланади.
13 апрел куни Россия болалар омбудсмени Мария Львова-Белова "Оилада яшаш ва тарбияланиш" Бутунроссия форумида ЛХР ва ДХР да ота-онасиз қолган болаларни рус оилаларига жойлаштириш муҳимлигини таъкидлади. 2022 йил июн ҳолатига кўра, 120 россиялик оила Донбасдан болаларни асраб олиш учун ариза берган. Июл ойида ДХРдаги меҳрибонлик уйларидан Россияга олиб кетилган 5 ёшдан 16 ёшгача бўлган 108 нафар бола Москва шаҳри, Москва, Воронеж, Калуга ва Тула вилоятларидаги, шунингдек, Ямало-Ненец автоном округидаги ҳомийлик остидаги оилаларга ўтказилгани маълум бўлди. Барча болалар соддалаштирилган тартибда Россия фуқаролигини олдилар. Ўша йилнинг 8 август ҳолатига, Львова-Белованинг сўзларига кўра, ЛХРдаги 400 га яқин етим Россиянинг 11 вилоятидаги оилалар томонидан қабул қилиниши мумкин. Омбудсмен таъкидлаганидек, гап фақат узоқ вақтдан бери меҳрибонлик уйларида яшаётган болалар ҳақида кетмоқда.
30 май куни Россия президенти Путин украиналик етим болаларга Россия фуқаролигини беришни соддалаштирди. Украина Ташқи ишлар вазирлиги бу билан "Путин ҳақиқатда болаларни ўғирлашни қонунийлаштирганини" таъкидлади.
14 июн куни ЮНИСЕФ нинг Европа ва Марказий Осиё бўйича минтақавий директори Афшон Хон уруш бошланганидан кейин Россияга олиб кетилган украиналик болаларни рус оилалари асраб олмасликлари лозимлигини айтди. Халқаро ҳуқуқ нуқтаи назаридан вояга етмаганларни тажовузкор давлатга мажбуран депортация қилиш инсониятга қарши жиноят ҳисобланади.
18 июнь ҳолатига, Россия Федерацияси Миллий мудофаа назорати маркази раҳбари Михаил Мизинцевнинг маълумотларига кўра, Украинадан Россияга 307 423 бола олиб кетилган.
19 июн ҳолатига кўра, Украинадан 300 мингдан ортиқ бола Россияга олиб кетилган. Россиядаги украиналик етимларнинг аниқ сони номаълум, аммо турли манбаларга кўра, улар 2 дан 5 минггача бўлиши мумкин. Беларусиядаги болалар уйига болани юбориш иши ҳақида маълум.
Июл ойида АҚШ Давлат котиби шундай деди:
Турли манбалардан, жумладан, Россия ҳукуматидан олинган далиллар шуни кўрсатадики, Россия ҳукумати 1,6 миллионгача Украина фуқароларини, шу жумладан 260 минг болани сўроқ қилган, ҳибсга олган ва Россиядаги уйларидан, кўпинча Узоқ Шарқдаги чекка ҳудудларга мажбуран депортация қилган.
1 август куни Украинада жабрланган болалар тўғрисидаги сўнгги ва жамланган маълумотлар ҳамда болаларни қидиришда ёрдам берувчи "Уруш болалари" портали ишга туширилди.
14 октябрь куни Россия Федерацияси Бош вазирининг ўринбосари Марат Хуснуллин Херсон вилоятидан бир неча минг бола Россияга олиб кетилганини маълум қилди.
Дастлаб, болаларни кўчириш вақтинчалик бўлиши айтилганди, кейин эса бундай бўлмади. Шу муносабат билан, Украина Президентининг болалар ҳуқуқлари бўйича комиссари Дарья Герасимчук, Украина буни эвакуация эмас, балки мажбурий депортация деб аташини тушунтирди, чунки уларни қайтаришмоқчи эмаслар.
Улар етимларни ҳам, ота-онаси бор болаларни ҳам олиб кетишди. Болалар асосан Донбассдан, аммо Мариуполдан Украина урушнинг дастлабки икки кунида барча етимларни евакуация қилган, шунингдек, Украинанинг Харков ва Киев вилоятларидан ҳам бор. Украина болалари яшаш учун рухсатнома билан ўтиш даврисиз шошилинч равишда Россия фуқаролигини олишади ва ҳисоб аллақачон юзлабга тенг.
Босқин пайтида юзлаб украиналик болалар Херсондан Россия дам олиш лагерларига юборилган. Фарзандларини Россияга олиб кетишдан олдин кўп ота-оналардан рухсат сўралмаган ёки босим остида олинган. Шунингдек, украиналик оилалар фарзандларининг ҳозирги жойлашуви ҳақида маълумот олишмайди. Улар у ерда икки ҳафта қолишлари режалаштирилган эди. Аввалига лагерь маъмурияти Херсонда хавфсиз эмаслигини айтиб, болаларни қайтаришдан бош тортди. Херсон озод қилингандан сўнг, уларнинг қайтиши ҳақида ҳеч қандай гап бўлмади.
Херсон шаҳар ҳарбий маъмурияти раҳбари Галина Луговая таъкидлайди:
Херсонда ҳеч қандай меҳрибонлик уйида болалар қолмаган. Уларнинг барчаси босқинчилар томонидан олиб кетилган. Биз бу болаларнинг тақдирини билмаймиз. Таълим муассасаларидан олиб чиқиб кетилган фарзандларимизнинг тақдири ҳам номаълум. Улар кузги таътилда соғлиғини яхшилаш учун Днепрнинг чап қирғоғига боришди, лекин ота-оналар фарзандларига туғилганлик ҳақидаги гувоҳноманинг асл нусхасини беришлари шарт эди. Ва, аслида, бу бизнинг болаларимизни депортация қилиш эди.
Фақат Анападаги муассасалардан бирида руслар юзлаб вояга етмаган украиналикларни сақлашган. Болалар мажбурий асраб олиш, руслаштириш ва барча шахсий маълумотларини ўзгартиришга дучор бўладилар. Болалар тиббий филтрлашдан ўтади ва уларга русча номлар берилади. "Шарқий инсон ҳуқуқлари гуруҳи" жамоат ташкилоти директори Вера Ястребованинг сўзларига кўра, ота-оналар аллақачон асраб олинган болаларни қайтаришни бошлаганларидан сўнг, улар "тиббий филтрлаш"ни жорий қилишди: касаллиги ва соғлиғи ва ривожланишида нуқсонлари бўлган болалар босиб олинган ҳудудларда қоладилар, фақат соғлом болалар ташқарига чиқарилади. Луганск вилояти раҳбари Сергей Гайдай 300 нафар бола Донбассдан Москвага "оғир жароҳатларни даволаш" баҳонаси билан олиб кетилганини маълум қилди. Унинг сўзларига кўра, "болалар ва ота-оналар ҳатто уларнинг оғир аҳволи ҳақида билишмаган".
2022 йил ноябр ойида Парижда "Россиянинг кенг кўламли тажовузкорлиги даврида болаларни Украинадан ноқонуний равишда депортация қилиш" мавзусида конференция бўлиб ўтди. Ёзувчи Жонатан Литтел Польшадан ўн минглаб "арий" болаларни мажбуран асраб олган нацистлар ва русларнинг усулларини солиштирди. Украина G20 йиғилишида украиналик болаларни депортация қилиш масаласини кўриб чиқишга интилади.
Россияда яшаш
2023 йил 14 февралда чоп етилган Conflict Observatory ҳисоботида айтилишича, Россия ҳукумати камида олти минг болани Украинадан чиқариб юборган ва уларни "қайта тарбиялаш" билан шуғулланмоқда. Ель соғлиқни сақлаш мактабининг гуманитар фанлар тадқиқот лабораторияси (Yale HRL) Россияда 2022 йил 24 февралдан бери болаларни ушлаб турган 43 та муассасани аниқлади. Аксарият жойлар сиёсий қайта тарбиялаш билан шуғулланган ва баъзи лагерлар болалар учун ҳарбий машғулотлар ўтказган ёки Украинадаги болаларни ота-оналарига қайтаришни тўхтатган. Ушбу дастур Россия федерал ҳукумати томонидан мувофиқлаштирилади ва унга барча даражадаги ҳукуматларни жалб қилади. Болаларнинг аксарияти соғломлаштириш лагерларида сақланади, улар гўёки дам олишга олиб кетилади. Асосан, улар Қрим, Москва, Қозон ва Екатеринбургда жойлашган, Сибир ва Узоқ Шарқда ҳам лагерлар мавжуд. Етим болаларни депортация қилиш билан боғлиқ иккита муассаса аниқланган: психиатрия шифохонаси ва оилавий марказ.
2022 йил ноябрь ойида «Халқаро француз радиоси» Украинадан Россияга 300 000 (Украина томонига кўра) ва 705 000 (Россия томонига кўра) вояга етмаганлар олиб кетилганини хабар қилди. «Халқаро француз радиоси» ТАССнинг ноябр ойидаги хабарига таяниб, Россияга 4,7 миллион қочқин, шу жумладан, деярли 705 минг бола келгани ҳақида хабар беради. 2023 йил 20 февралда ТАСС Россияга келган 738 мингга яқин украиналик вояга етмаганлар ҳақида хабар берди.
Conflict Observatory нинг 2023 йил 14 февралдаги ҳисоботида камида 6000 нафар украиналик болаларни олиб кетиш ва қайта ўқитиш ҳақида сўз боради.
2023 йил март ойида Украина Президентининг болалар ҳуқуқлари бўйича комиссари Дарья Герасимчукнинг сўзларига кўра, Украина болаларни депортация қилишнинг 16 мингдан ортиқ ҳолатлари бўйича аниқ ва батафсил маълумотларга эга, 308 бола қайтарилган.
Ҳуқуқий баҳолаш
Украиналик етим болаларни Россияга кўчириш нафақат Россиянинг Украинага қарши урушининг энг оғриқли фитналаридан бири, балки халқаро ҳуқуқ нормаларига зиддир. Украина томони бу жараённи "болалар ўғирланиши" деб атади, БМТ комиссияси буни уруш жинояти деб баҳолади.
Халқаро ҳуқуқ, хусусан, 1949 йилдаги Уруш даврида фуқароларни ҳимоя қилиш тўғрисидаги Женева конвенцияси босқинчиларнинг болаларнинг фуқаролик ҳолатини ўзгартириш ҳуқуқига эга эмаслигини таъкидлайди.
Россия, шунингдек, БМТнинг Бола ҳуқуқлари тўғрисидаги конвенциясининг болаларнинг исм ва фуқароликни олиш ҳуқуқини кафолатлайдиган 7-моддасини бузди.
1948-йилги Геноцид жиноятининг олдини олиш ва жазолаш тўғрисидаги конвенциянинг II моддасида "Болаларни бир инсон гуруҳидан бошқасига мажбуран ўтказиш" геноцид акти эканлиги қайд этилган.
ZMINA Инсон ҳуқуқлари марказининг ҳуқуқий масалалар бўйича директори Алена Луневанинг сўзларига кўра:
Агар болалар сўралмасдан олиб чиқилмаган бўлса, буни депортация деб аташ мумкин. Агар расмийлар болаларни Россия Федерацияси ҳудудига олиб чиқиш ҳолатларидан хабардор бўлса, бу миллий қонунчилик тилида депортация ва ўғирлашдир. Бироқ, барча ҳолатлар ҳақида бундай деб гапиришга асос йўқ, чунки баъзи вазиятларда ҳатто қариндошларини қидиришга уринишлар ва болани олиб кетишни таклиф қилишлар бўлган.
"Магнолия" нодавлат ташкилоти болаларни қидириш хизмати раҳбари Марина Липовецкаянинг таъкидлашича, Донецк ва Луганск вилоятларининг босиб олинган қисмларидан етим болаларни Россия Федерациясига кўчиришни "эвакуация" деб аташ мумкин эмас, чунки "эвакуация қилиш бу жараённи Украина ҳукумати томонидан ташкил этишни ўз ичига олади ва буни тажовузкор мамлакат томонга қилиш мумкин эмас". Россия Федерациясининг ҳаракатлари аслида "ўғирлаш"дир. Инсон ҳуқуқлари бўйича минтақавий марказ адвокати Екатерина Рашевская ҳам унинг фикрига қўшилади.
Amnesty International ташкилотининг 2022 йил ноябрь ойининг бошида эълон қилинган ҳисоботида, шунингдек, болаларни Украинадан депортация қилиш, кейинчалик уларни Россияга жойлаштириш ва асраб олиш амалиёти тасвирланган. Аммо бу Шарқий Инсон ҳуқуқлари гуруҳининг декабрь ойида эълон қилинган ҳисоботида тўлиқ акс эттирилган, бу депортация қасддан ва кенг кўламли сиёсий кампания шаклида намоён бўлади.
Шунингдек, таниқли ҳуқуқшунослар ва давлат арбоблари кирадиган "Украина учун, уларнинг ва бизнинг эркинлигимиз учун" (фр. Pour l’Ukraine, pour leur liberté et la nôtre) француз инсон ҳуқуқлари ассоциацияси томонидан Халқаро жиноий судга даъво сифатида украиналик болаларни Россияга мажбуран депортация қилиш бўйича тергов бўйича батафсил ҳисобот эълон қилинди. Россияда болалар ҳомийлик остидаги оилаларга берилади ва ҳукуматни қўллаб-қувватловчи манбалар фарзанд асраб олиш дастурини фаол равишда реклама қилади. Француз адвокати Эммануэль Дауд бу ҳаракатларнинг барчасини геноцид деб атайди - "қасддан қилинган режа, унинг марказида маълум бир миллий гуруҳни бутунлай ёки бир қисмини йўқ қилиш истаги", чунки бу болаларнинг Украина ўтмиши ўчирилади.
Тадқиқотчи Натаниэль Рэймонднинг таъкидлашича, что «Conflict Observatory да ҳужжатлаштирилган нарсалар, 4-Женева конвенциясининг яққол бузилишидир».
Санкциялар
Украиналик болаларни топшириш ва асраб олиш жараёни Европа Иттифоқи шунингдек, Буюк Британия, АҚШ, Япония ва бошқа бир қатор давлатлар томонидан "Украиналик болаларни мажбуран топшириш ва асраб олиш учун" санкцияланган Россия Федерацияси Президенти ҳузуридаги Болалар ҳуқуқлари бўйича ваколатли шахс Мария Львова-Белова томонидан бошқарилади.
Yale HRL маълумотларига кўра, камида 12 масъул россиялик амалдор халқаро санкциялар рўйхатига киритилмаган.
2023 йил 17 март куни Гаагадаги Халқаро жиноий суди Россия президенти Владимир Путин, шунингдек, болалар ҳуқуқлари бўйича ваколатли шахс Мария Львова-Беловани ҳибсга олиш учун халқаро ордерлар чиқарди. Улар украиналик болаларни ноқонуний депортация қилишда гумон қилинмоқда.
