Меҳрибон ва раҳмли Аллоҳ номи билан (бошлайман)

[1]. (Савдо-сотиқда ўлчов ва тарозидан) уриб қолувчи кимсалар ҳолига вой!

Аслида Аллоҳ таолони инкор этувчи ва қайта тирилишни ёлғонга чиқарувчи кимсалар бўлганликлари боис кофирлар ўлчов ва тарозини тўғри қилиб, ундан уриб қолмаслар ҳам таҳдидга муносиб бўлсалар-да, уларни тарозидан уриб қолиш билан айблаш ва таҳдид қилинишининг сабаби шуки, кофирлар куфр келтириш билан ўзларида унинг лаззатини ҳис қилиш учун Аллоҳ таолони инкор этган ва куфрни маъқуллаган ҳолда уни маҳкам тутиб олган эмасдилар. Улар раҳбарликни яхши кўрганлари учунгина имондан юз ўгирдилар. Исломни қабул қилсалар, қўлларидаги мол-дунёларидан айрилиб қолишдан қўрққанлари учунгина имондан юз ўгирдилар. Имон келтирадиган бўлсалар баъзи бир машаққатларга дучор бўлишлари мумкинлигидан қўрқиб ундан юз ўгирдилар. Уша машаққатларни елкаларига олмаслик учун имонни қўйиб куфрни танладилар. Уларни имондан тўсишга, Аллоҳ таолонинг оят-мўъжизалари ва ҳужжатларига назар солмасликка ундаган нарса биз юқорида зикр қилиб ўтган нарсадек гўё. Шу боисдан ҳам улар ўз ораларида қилиб юрган тубан ишлари - тарозидан уриб қолиш, кишилар ортидан ғийбат қилиш, олдида масхаралаш ва закотни бермаслик билан айбландилар. Аллоҳ таоло: «Мушрикларнинг ҳолига вой! (Улар) закот бермайдиган ва ўзлари охиратга ишонмайдиган кимсалардир»,(Фуссилат сураси, 6-7-оятлар.) - деган. Бу айбловда шоядки улар ана шу ишлардан воз кечсалар ва бу нарса уларни Қуръонга назар солишга, уни тадаббур қилишга ундаса деган мақсад бор. Биз уруш оятининг тафсирида зикр қилиб ўтганимиздек, бу ишда ҳам уларни имон келтиришга ундайдиган маънолар бор. Чунки улар дунёга меҳр қўйганликлари учун имондан воз кечган эдилар. Шундай экан, агар уларга уруш қилинадиган бўлса, дунё уларга торлик қилиб кетар, бу ҳолат уларни Аллоҳ таолога имон келтиришга, Унинг оят-мўъжизаларига назар солишга ундаган бўлар эди.
Айтишларича, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам ана шу оятни маккаликларга ўқиб берганларида тарозидан уриб қолишни йиғиштирган ва минбаъд ундан уриб қолмаган эканлар.(Ибн Аббос розияллоҳу анҳумодан: «Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам Мадинага келганларида улар ўлчовдан кўп уриб қоладиган инсонлар эдилар. Аллоҳ таоло: «(Савдо-сотикда ўлчов ва тарозидан) уриб қолувчи кимсалар ҳолига вой!» оятини нозил қилганида улар ўлчовни чиройли қиладиган бўлдилар». Ибн Можа. «Сунан», Тижоратлар китоби, 35-бет. Ҳоким. «Мустадрак алас-саҳиҳайн», 5-жилд, 343-бет.)
Луғат олимлари: [ат-татфиф] - камайиш, нуқсон маъносидадир. Агар сув идиши тўла бўлмаса, унга: [инааун тоффан](Яъни ярим тўла идиш.) деб айтилади», деганлар.
Зажжож: [шайъун тафифун] яъни «оз нарса» деб айтилади. Ҳар бир ўлчашда оз-оздан уриб қолгани учун [мутоффиф] деб аталган»,(3ажжож. «Маъонил Қуръон ва иъробуҳу», 5-жуз, 297-бет.) дейди.
Мазкур ояти карима рибо - судхўрлик барча дин вакилларига омматан ҳаром қилинганига далолат қилмокда. Бу оятда рибо келишувчи икки томоннинг ҳурмати учун ҳаром қилинган эмаслигига, балки унинг ҳаромлиги Аллоҳ таоло учун бў-либ, у келишувчи икки томоннинг зиммасидаги Аллоҳ таолонинг ҳаққи эканига далолат бор. Бунинг боиси шуки, ўлчаб бериладиган томон ўлчаб бераётган томоннинг ўлчовдан уриб қолишини билиб турар, унинг бу ишидан рози бўлиб, уни афв этиб юборар эди. Шундай бўлса-да, биринчи томон ҳам ўлчов ва тарозидан уриб қолиш билан айбланди. Бинобарин, бу оят ўлчов ва тарозидан уриб қолиш келишувчи икки томоннинг ҳурмати учун эмас, балки Аллоҳ таолонинг ҳаққи бўлгани учунгина ҳаром қилинганига далолат қилмоқда.

[2]. Улар одамлардан (бирор нарсани) ўлчаб олган вақтларида тўла қилиб оладиган

Баъзи муфассирлар бу оят тақдим ва таъхир услубида(Такдим ва таъхир: араб тили грамматикасига кўра жумлалар ичида келган лафзни унинг ўз ўрнидан ўзгартиришдир. Масалан, фоил (аниқлик нисбатидаги сифатдош) мафъул (мажҳул нисбатдаги сифатдош)дан, мубтадо (эга) эса хабаркесим)дан олдин келиши лозим. Агар калом ана шу тартибнинг аксича бўлса, унда такдим ва таъхир бор, дейилади.) келган, унинг маъноси: «Улчаш ёки тарозида тортиб бериш вақтида одамлардан уриб қолувчи ва ўлчаб олган вақтларида тўла қилиб олувчиларга вайл бўлсин!»дир», - деганлар.
Яна айрим муфассирлар шундай деганлар: «Мазкур оятдаги [ъалаа] олд кўмакчиси [ъан] маъносида келган, бинобарин, Аллоҳ таоло гўё: «Одамлардан тортиб олаётган вақт-ларида тарозидан уриб қолувчиларга вайл бўлсин!» дегандек».

[3]. уларга ўлчаб ёки тортиб берган вақтларида эса уриб қоладиган кимсалардир.

Муфассирлардан айримлари: «Бу оятда [ал-кайл](Ўлчов.) ва [ал-вазн](Тортиб бермоқ, оғирлигини ўлчаб, тортиб кўрмоқ.) лафзларидан сўнг [ҳум] кишилик олмоши таъкид ва муболаға йўли билан зикр қилинган», -деганлар. Агар шундай бўлса, у ҳолда [каалуу] ҳамда [вазануу] лафзлари устида вақф (тўхташ) лозим бўлар эди.(Яъни [ва изаа каалуу, ҳум юхсирун] (Ўлчаб берган вақтларида улар уриб қоладиган кимсалардир) ва [ав вазануу, ҳум юхсирун] (Тортиб берган вақтларида улар уриб қоладиган кимсалардир) кўринишида бўлиши лозим эди.)
Яна айрим муфассирлар: «Бу оят [ва изаа каалуу лаҳум ав вазануу лаҳум] маъносидадир.(Яъни «уларга ўлчаб ёки тортиб берган вақтларида эса...».) Чунки уларнинг ўртасидаги «алиф» ҳарфи мусҳафларда ёзилмаган. Бу ҳам [килтуҳу] ва [килту лаҳу](Ҳар иккиси ҳам «Унга ўлчаб бердим» маъносида.) қабилида бўлиб, [ваъ-адтуҳу] ва [ваъадту лаҳу](Ҳар иккиси ҳам «Унга ваъда бердим» маъносида.) деган сўзимизга ўхшайди», деганлар. Бинобарин, оятнинг маъноси юқорида айтилганидек бўлса,[каалуу] ҳамда [вазануу] лафзлари устида вақф (тўхташ) тўғри бўлмайди. Чунки [лаҳум] бирикмаси [каалуу] ҳамда [вазануу]ни изоҳлаб бермокда. Шунинг учун ҳам изоҳланаётган калимадан унинг изоҳловчисини ажратиб олиш мумкин эмас.

[4]. Улар (ўлгандан кейин) қайта тирилувчи эканларини ўйламайдиларми?

Муфассирларнинг кўпчилиги оятдаги [алаа язунну] калимасига [алаа яъламу](Яъни «билмайдими?») ёки [алаа ятаяққо-ну](Яъни «ишончлари комил эмасми?») маъноларини беришган.
Абу Бакр Асам шундай деган: [алаа язунну] [алаа яшукку] маъносида бўлиб, «Улар қайта тири-лиш борасида шубҳа қилмайдиларми?» деганидир. Бу биз айтиб ўтган маънони ифодалайди. Чунки шубҳаланиш кишида қўрқув пайдо қилади. Унинг кўтарилиши эса хавфсизликка сабаб бўлади. Ахир сиз сафарга чиқмоқчи бўлиб турган бир одамга бошқа бир одам сен юрмоқчи бўлиб турган йўлингда ўғрилар ва қароқчилар бор деса, хабар бераётган киши рост гапираётгани ва ўзига зарар бера олишларига ишончи комил бўлмаса-да, ҳалиги одам бу хабардан хавотирга тушишини, қароқчилар ва ўғриларнинг зарарларидан ўзини ҳимоя қилиши учун керак бўладиган нарсаларни ҳозирлаб олишини кўрмайсизми? Шундай экан, қандай қилиб улар Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васаллам уларга хабарини бергани ва унинг далилларини келтирганига асосланиб қайта тирилиш борлигига шубҳа қилмасинлар?! Бу хабар энг оз шубҳа пайдо қиладиган хабарлардан биридир.
Сўнгра қоида шуки [шак] калимаси тўғри ва хато бўлиши мумкин бўлган маънонинг ҳар икки тарафи ҳам баробар келганида ишлатилади. [зонн] калимаси эса тўғри ва хато бўлиши мумкин бўлган маънонинг ҳар икки тарафи бир-биридан фарқ қилган вақтда, яъни маънонинг икки тарафидан бири иккинчисидан устун келган вақтда ишлатилади. Шунинг учун ҳам ғолиби зон (гумоннинг устун келиши)га асосланиб ҳукм чиқариш тўғри бўлади, аммо шакнинг устун келишига асосланиб ҳукм чиқариш тўғри бўлмайди. Қолаверса, гумон бир иш ҳақида изланиш олиб бориш ва унга назар солиш ортидан пайдо бўлади. Бинобарин, киши ўша иш ҳақида чуқурроқ ўйлаб кўрадиган бўлса, ўз гумонида аста-секин кўтарилиб бораверади ва ниҳоят унинг охирида кучли ишончга эришади ҳамда ҳақиқатни англаб етади. Шу сабабли муфассирлар бу оятдаги [зонн] калимасига комил ишонч ва билим маъносини бердилар. Чунки унинг охири ана шунда тугайди.
Абу Бакр Асам мазкур оятдаги [зонн] калимасига шак маъносини берган. Чунки, дейди у, ижтиҳод орқали би-либ олинадиган масалаларда шубҳаларнинг барчаси кўтарилиб кетмайди.
[зонн] калимаси биз юқорида айтиб ўтганимиздек, баъзан[илм] ўрнида ҳам ишлатиладиган [хавф] калимасига ўхшайди. Чунки хавф ўзининг сўнгги нуқтасига етганида илмга айланади. Бунга хамр (маст қилувчи ичимлик) ичиш учун ўлдирилиш ёки бирор аъзосининг кесиб ташланиши билан тахдид қилинган кишига уни ичишга шаръан рухсат берилишини мисол қилиб келтириш мумкин. Зеро, бу ўринда хамр ичишга мажбурланган шахсга агар ичмаса, аниқ ўлдирилиши ёки бирор аъзоси кесиб ташланишига ишончи комил бўлган инсондек қаралади. Унга хамр ичишга рухсат берилишининг боиси шуки, уни ўлимдан сақлаб қоладиган нарса вужудга келиб қолиши мумкинлиги эътиборидан воқеликда ишончи комил бўлмаса-да, унинг қўрқуви сўнгги нуқтасига қадар етди. Мазкур оятдаги [зонн] калимасини ҳам худди шу асосда тушунамиз.
«Улар (ўлгандан кейин) қайта тирилувчи эканларини ўйламайдиларми?». Яъни бошларига тушадиган ҳисоб-китоб учун қайта тирилувчи эканларини ўйламайдиларми? Ана шунда ҳисобдан қочиб азобдан қутиладиган жой топа олмай қоладилар. Охиратдаги ҳисоб бу дунёдагидек қутилса бўладиган ва уни айланиб ўтиш йўли топиладиган ҳисобга ўхшамайди.

[5]. Улуғ кунда (қиёматда)

Юқорида айтиб ўтганимиздек, бу куннинг азоби ҳам, мукофоти ҳам доимий бўлгани учун Аллоҳ таоло уни «улуғ кун» деб атамоқда.

[6]. Одамлар (бутун) оламлар Парвардигори ҳузурида (ҳисоб-китоб бериш учун) тик турадиган кунда?!
Яъни Аллоҳ таоло ҳукм чиқариши ё ҳисоб-китоб қилиши ёки мукофотлаши ёхуд азоблаши учун тик турадиган кунда. Ёки дунё ҳаётида айрим инсонлар Аллоҳ таолога таслим бўлишдан бош тортган бўлсаларда, барчалари Унинг ҳузурида итоаткорона таслим бўлиб тик турадиган кунда. Чунки золим бандалар бу ҳаётда У билан талашиб тортишадилар, ўзларининг ҳақ-ҳуқуқларини даъво қилиб, Унинг ҳақларини инкор этадилар. Аммо қиёматда эса ҳаммалари Уни эътироф этадилар, Унинг ҳукми ва қазосига бўйинсунадилар. Шунинг учун ҳам Аллоҳ таоло у кунни «одамлар Унинг ҳузурида тик турадиган кун» деб алоҳида зикр қилди.

[7]. Йўқ! Албатта, фожирларнинг (кофирларнинг) номаи аъмоллари «Сижжин»да бўлур.

Ҳасан Басрий ва Абу Бакр Асам бу оятдаги [каллаа] сўзига (ростдан, чиндан, ҳақиқатда, аслида) маъносини бериб, оятнинг ўзини «Уларнинг қайта тирилишлари ҳақдир. Бас, қайта тириладилар» деб таржима қилган.(Қуртубий. «Ал-жомиъу ли аҳкомил Қуръон», 19-жилд, 256-бет.)
Зажжож шундай деган: [каллаа] тийиб туриш ва тан-беҳ беришда ишлатиладиган калимадир.(Зажжож. «Маъонил Қуръон ва эъробуҳу», 5-жилд, 298-бет.) Бинобарин, бу оятнинг маъноси қуйидагича бўлади:
«Иш улар ўйлагандек қайта тирилмайдилар эмас. Аксинча, улар қайта тириладилар ва амалларига қараб жазо ёки мукофот оладилар. Бинобарин, бунда далил-ҳужжат келтириш йўли билан қайта тирилиш бор деб ҳукм чиқариш лозимлиги бор. Ҳасан Басрий ва Абу Бакр зикр қилган сўзда эса далил-ҳужжат келтириш йўли билан эмас, балки баён қилиш йўли билан қайта тирилиш бор, деб ҳукм чиқариш лозимлиги бор».
«Албатта, фожирларнинг (кофирларнинг) номаи аъмоллари «Сижжин»да бўлур» оятидаги «Сижжин» калимаси хусусида турлича қарашлар мавжуд. Жумладан, айрим муфассирлар уни жойнинг номи деганлар ва «У етти қават ернинг остида жойлашган катта харсанг тош бўлиб, кофирнинг номаи аъмоли қиёматга қадар унинг остига қўйиб қўйилади. Бироқ ўша жойни билишнинг бизга керакли ери йўқдир. Чунки номаи аъмолларни ўша жойга қўйиш билан имтиҳон қилинган (яъни шу ишга вакил қилинган) зотлар - фаришталар уни билиб бўлганлар», деб унинг қаердалигини ҳам кўрсатиб кетганлар.
Муфассирлардан айримларининг айтишларича, «Сижжин» аввалги умматларнинг китобларида зикр қилинган калима. Шунинг учун у Қуръонда ҳам зикр қилинмокда. Шундай экан, «Сижжин» ўша китобларда баён қилиб қўйилган бўлиши ва шу нуқтаи назардан у ҳақда гапириб ўтирмасдан туриб ҳам мақсад рўёбга чиққани сабабли бу китобда у ҳақида (батафсил) баён қилинмаган бўлиши ҳам мумкин. «Сижжин» охиратда кофирлар азоб тортишлари учун ҳозирлаб қўйилган жой бўлиши мумкин. Аммо унга биринчи бўлиб кирадиган нарса ўз номаи аъмолида битиб қўйилган амали бў-лади. Кейин унинг ортидан руҳи, улардан сўнг охиратда жасади у ерга киради. Бу фикр Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васалламдан ривоят қилинган ушбу ҳадисга асосланган: «Дунё мўминнинг зиндони, кофирнинг жаннатидир. Охират эса кофирнинг зиндони, мўминнинг жаннатидир».(Муслим. «Ал-жомиъ ас-саҳиҳ», Зухд китоби, 1-бет; Термизий. «Сунан», Зухд китоби, 16-бет.) Бинобарин, кофирнинг номаи аъмоли битилган китоби ўша зиндонга қайтарилади. Яхшиларнинг (мўминларнинг) китоблари эса ўзлари учун тайёрлаб қўйилган жаннатга киради. Унинг ортидан руҳи, сўнгра унинг жасади киради. Бу ўша - «Дарҳақиқат, яхшиларнинг номаи аъмоллари, албатта, «Иллийюн»дадир»(Шу суранинг 18-ояти.) ояти(дан олиб айтилган)дир.
Яна айрим муфассирлар шундай деганлар: «Бу бир ўхшатишдир, Сижжиндаги ёки иллийюндаги жойни аниқлаш эмас. Бунинг сабаби шуки, зиндон бу дунёда нопок ишлар қилганларнинг жойидир. Шунинг учун ҳам уларнинг амаллари нопок ва жирканч бўлганлиги эътиборидан зиндонга ўхшатилди. Яхшиларнинг амаллари эса оятда келганидек, Иллийюнга ўхшатилди. Чунки у шараф ва қадр эгаларининг жойидир. Бинобарин, уларнинг амалларини Иллийюнга ўхшатилиши улар қилган амалларнинг поклигидан киноядир».
Кисоий:    [ас-сижжин] калимаси [ас-сажн] калимасидан иштиқоқ қилиб олинган калимадир. Бу сизнинг: [рожулун фиссиқун, ширрибун, сиккирун](маст, ичкиликбоз, - кўп ичувчи, - доим бузуқлик қилувчи.) деган сўзингиз сингаридир»,(Қуртубий, «Ал-жомиъу ли аҳкомил Қуръон», 19-жилд, 258-бет; Ибн Касир. «Тафсирул Қуръонил азим», 8-жилд, 270-бет.) деган.
Сўнг Аллоҳ таоло фожирларнинг китобларини (номаи аъмол-ларини) зикр қилди. Фожирлик куфр ва ундан бошқа амаллар сабабидан бўлади. Шунинг учун ҳам бу (фожирлик) кофирлар ва мусулмонлар ўртасида умумий бўлган бир исмдир. Бироқ унга изоҳ берилаётганда «У кунда инкор этувчилар ҳолига вой!»(Шу суранинг 10-ояти.) оятининг далолати сабаб таҳдидни кофирларга йўналтиришни тақозо қиладиган амалга қўшиб зикр қилинди. Худди шу сингари биз «Бизлар (дунёда яшаганимизда) намозхонлардан эмас эдик»(Муддассир сураси, 43-оят.) ояти, шунингдек, закотни бермайдиган кишилар ҳақига таҳдид зикри келган оятларнинг тафсирида бу шартни фосиқлик ва намозни тарк қилиш каби умумий бўлган исмга қўшилган ҳолда топамиз. Шунинг учун ҳам ёлғонга чиқариш билан қайдлаш орқали унга изоҳ берилишида гувоҳлик беришни(Яъни мўминларнинг амаллари битилган китобга Аллоҳнинг муқарраб фаришталари гувоҳ бўлиб турадилар. Аммо кофирларнинг амаллари битилган китобга уларнинг гувохдик бермасликлари узил-кесил аникдир.) узил-кесил рад этиш ҳамда ёлғонга чиқарувчиларга азобни вожиб қилиш бордир. Энди (бу оятда кофирлар билан мўминлар ўртасида) умумий бўлган исмнинг зикр қилинишида эса шу исмда шериклик қилган мусулмонларга Аллоҳнинг азобидан қўрқишни вожиб қилиш бор. Шунинг учун ҳам таҳдид қилиш орқали уларга (муқарраб фаришталар тарафидан) гувохдик берилмаслигини ўз ҳолича қолдирди. Чунки Аллоҳ таоло (фожирлар кимлигини) баён қилиш асносида у ҳақида ҳеч нарса демади.

[8]. (Эй Муҳаммад!) «Сижжин» нима эканини қаердан ҳам билурсиз?!

Бу оят ўша кунни улуғлаш ва ниҳоятда оғир кун деб сифатлаш ёки Аллоҳнинг ўзи билдириб қўймагунига қадар Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васаллам у ҳакда ҳеч нимани билмаслик ларини айтиб у зотга миннат қилиш учун келган. «(Эй Муҳаммад!) «Иллийюн» нима эканини қаердан ҳам билурсиз?!»(Шу суранинг 19-ояти.) оятининг таъвили ҳам худди шу кабидир.

[9]. (У амаллар) битилган китобдир.

Яъни «Сижжин»даги ўша китоб [марқум]дир. Муфассирлар: [ал-марқум] ёзилган, битиб қўйилган маъносидадир», деганлар.
[ар-роқму] бизнинг фикримизча, [ал-иълом](Иълаамун: белги қўйиш.) (белги қўймоқ) маъносидадир. Араблар бирор мато ёки кийимга белги қўядиган бўлса: [рақамас-савба] (кийимга белги қўйди) дейдилар. Бинобарин, (оятда зикр қилинганидек) китобнинг «марқум»лиги унинг муҳрланган бўлиши, унинг муҳрланишида эса унда битиб қўйилган амалнинг микдорига қўшимча қўшилмаслиги ёки унинг миқцори камайтирилмаслигининг хабари бор бўлиши мумкин. Бунда ҳам Жаброил алайҳиссалом куч-қувват ва омонат соҳиби деб сифатланган «(Жаброил) қувватли, Аршнинг соуиби (Аллоу) наздида мартабали, у жойда (фаришталар томонидан) итоат этилувчи ва ишончли зотдир»(Таквир сураси, 20-21-оятлар) оятларида биз зикр қилиб ўтган фойдалар бор. Яъни одамлар Жаброил алайҳиссаломнинг Китобга хиёнат қилиши ёки ўзгартириш киритиши мумкин эмаслигига ишонч ҳосил қилсинлар учун уни ишончли деб сифатланди. Бошқалар Жаброил алайҳиссалом орқали бериб юборилган нарсани (яъни ваҳийни) унинг қўлидан тортиб олиб ўзгартириш киритишга қодир эмаслигини билдириб қўйиш учун уни қувватли деб сифатланди. Худди шу сингари «Сижжин»ни ҳам муҳр босилган ва белги қўйилган деб сифатланмокда. Бундан мақсад, унга қўшимча киритиш ёки уни камайтиришдан ҳимояда эканини билдириб қўйишдир.

[10]. У кунда инкор этувчилар ҳолига вой!
Яъни тасдиқлашлари лозим бўлган нарсаларнинг барчасини инкор этувчиларнинг ҳолига вой! Тасдиқлаш - Аллоҳ таолога, Унинг оятлари ва Пайғамбарларига ҳамда қайта тирилишга имон келтириш билан бўлади.

[11]. Улар жазо (қиёмат) кунини инкор этадиган кимсалардир.

Оятда зикр этилган [ад-дин] лафзи икки нарсанинг ҳам жазонинг, ҳам таслим бўлиш ва бўйинсунишнинг исмидир. Бинобарин, инсонлар ўша куни ўз амалларига қараб жазо (ёки мукофот) оладилар ёки Аллоҳ таолога таслим бўлиб, Унга бўйинсунадилар, шунинг учун ҳам «явмуд-дин» (жазо куни) деб номланди. Уларнинг жазо кунини инкор этишлари замирида Аллоҳ таолонинг қудратини инкор этиш, У юборган пайғамбарларни ёлғончига чиқариш бордир. Чунки пайғамбарлар уларни жазо кунига имон келтиришга чақирган, улар эса ўша кунни инкор этиш билан пайғамбарларни ёлғончига чиқарган эдилар. Демак, бу оятнинг маъносини биз (бундан олдинги оятнинг таъвилида) айтиб ўтганимиздек, улар тасдиқлаш лозим бўлган нарсаларнинг барчасини инкор этганлар, деб тушунилади.

[12]. У (кун)ни гуноҳга ботган ҳар бир тажовузкоргина инкор этар.
Бу оятда зикр қилинаётган «тажовузкор»дан мурод, Аллоҳ таолонинг чегараларига тажовуз қилган кимсадир. «Гуноҳга ботган»дан мурод эса ўз Раббига қарши жиноят қиладиган кимсадир. Унинг чегараларга тажовуз қилиши ва Раббига қарши жиноят қилиши - айнан ана шу нарса уни жазо кунини инкор этишга ундайди. Иўқса, агар Аллоҳнинг чегараларига риоя қилганида, Раббига қарши исён қилмаганида жазо кунини инкор этмаган бўлар эди.
Ёки бу оятда жазо кунини инкор этувчилар тажовузкор ва гуноҳга ботган кимсалар эканининг хабари берилаётган бўлиши ҳам мумкин.

[13]. Қачонки, (ундай кимсага) оятларимиз тиловат қилинса, у: «(Бу) аввалгиларнинг афсоналари», - дер.

Муфассирлар бу оятдаги    [асотийрул аввалин]га «аввалгиларнинг асоссиз гап-сўзлари» деб маъно берганлар.
Абу Убайда: [ал-асотийр] - асли, манбаси мавжуд бўлмаган хабардир»,(Абу Убайда. «Мажозул Қуръон», 1 -жилд, 189-бет.) деган.
Бизнинг фикримизча,«[ал-асотийр]нинг маъноси «аввалгилар сатрга тушириб, яъни ёзиб кетган нарсалар»дир. Зеро, «[ас-сатру] - ёзиш маъносидадир. Демак, кофирларнинг хабар беришларича, Қуръон оятлари Аллоҳ таолонинг ҳузуридан келмаган, балки улар аввалгилар ёзиб кетган тартибсиз гап-сўзлардир. Улар бу гапни ўзларига ўқиб берилган барча оятлар ҳақида айтмас эдилар. Лекин уларга аввалгиларнинг хабарлари зикр қилинган оятлар ўқиб берилган вақтда уларни мана шу гап билан қарши олар эдилар. Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васаллам уларга илоҳий мўъжизалар зикр қилинган оятларни олиб келган вақтларида эса уларни сеҳрга чиқарар эдилар.

[14]. Йўқ (ундай эмас)! Балки уларнинг дилларини ўзларининг қилмишлари (гуноҳлари) қоплаб олгандир.

Бу оятда келган «[ар-райну] калимасини «парда, қоплама» деган тафсирлар бор. Баъзи бир тафсирларда эса унга «занг» деб маъно берилган. Бу оятда Аллоҳ таоло яхши амалларнинг сўнгги нуқтаси бўлмиш имонни нур, ёмонликларнинг сўнгги нуқтаси бўлмиш куфрни зулмат деб атамокда. Демак, имон қалбни ёритиб турадиган нур, куфр эса уни қоронғулаштирадиган зулматдир. Бинобарин, банда бирин-кетин гуноҳ қилавериш орқали куфрга ундайдиган сабаблар билан машғул бўладиган бўлса, ана ўша сабабларнинг ҳар бири қалбни қорайтириб бораверади. Бориб-бориб уни бутунлай зулмат қоплаб олади. Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳудан ривоят қилинган ҳадисда: «Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламдан мазкур оят хусусида сўрашганида у зот: «Банда бир гуноҳни қилса, унинг қалбида битта қора дог пайдо бўлади. Агар ундан тийилиб, истигфор айтса ва тавба ҳилса, ҳалби тозаланади. Агар яна гуноҳ қилишга қайтса, дог кўпайиб, бутун қалбини қоплаб олади. (Сиз сўраётган оятда зикр қилинган) райн ана шудир», - деб жавоб бердилар»,(Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади: «Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Албатта, банда бир гуноҳ қилган вақтда унинг қалбида битта қора доғ пайдо бўлади. Агар у тавба қилса, шу гуноҳдан ўзини тийса ва истиғфор айтса, унинг қалби сайқалланади. Агар гуноҳи кўпайиб кетса (қора доғ ҳам) кўпайиб боради, ҳатто унинг қалбини эгаллаб олади. Аллоҳ таоло Қуръондаги: «Йўқ (ундай эмас)! Балки уларнинг дилларини ўзларининг қилмишлари (гуноҳлари) қоплаб олгандир» оятида зикр қилган «райн» ана шудир», дедилар». Имом Аҳмад ибн Ҳанбал. «Муснад», 3-жилд, 297-бет; Ибн Можа. «Сунан», Зуҳд китоби, 29-бет.) дейилади. Аллоҳ таоло кимни ҳидоятга бошлашни хоҳласа, имон келтиришдан олдин турган сабаблар орқали унинг қалбини аста-секин (имонга) очиб қўяди. Ўша сабаблар бориб-бориб уни имон келтиришга ундайди. Ана шу - қалбнинг бутунлай кенг очиб қўйилишидир.
Ҳазрат Алий ибн Абу Толиб розияллоҳу анҳудан ривоят қилинган қуйидаги ҳадис ҳам юқоридагидек тушунилади:
«Имон қалбда оппоқ нуқта бўлиб кўринади. Имон кучайиб борган сари ўша оқлик ҳам катталашиб боради. Агар имон комиллик даражасига етадиган бўлса, қалбнинг ҳамма жойи оқаради».(Алий розияллоҳу анҳу: «Албатта, имон қалбда оппоқ нуқта бўлиб кўринади. Имон кучайган сари ўша оқлик ҳам катталашиб боради. Агар имон комиллик даражасига етса, қалбнинг ҳамма жойи оқаради. Нифоқ қалбда қора нуқта бўлиб кўринади. Мунофиқлик кучайган сари ўша қоралик ҳам катталашиб боради. Мунофиқлик комиллик даражасига етганида эса қалбнинг ҳамма жойи қораяди. Аллоҳга қасамки, агар мўминнинг қалбини ёриб кўрганингизда уни оппоқ эканини, агар мунофиқнинг қалбини ёриб кўрганингизда уни қоп-қора эканини кўрган бўлар эдингиз», деган. Байҳақий. «Шуабул имон», 1-жилд, 144-бет.)
Алий розияллоҳу анҳунинг: «Қалбда оппоқ нуқта бўлиб кўринади... имон комиллик даражасига етадиган бўлса...», деган сўзининг маъноси, бизнинг фикримизча, имонга чорлайдиган сабаблар орқали (комиллик даражасига етадиган бўлса), аста-секин қалб кенг очилиб боради ва ниҳоят имон келтиради деганидир. Унинг маъноси имон жузлардан таркиб топган, дегани эмас. Аммо имоннинг ўзидан олдин турадиган сабаблари борки, ўша сабаблардан ҳар бири туфайли қалб кенг очилиб боради ва ниҳоят ўз эгасини имон келтиришга олиб келади.
Сўнгра Аллоҳ таоло имондан тўсадиган пардаларни бир қанча номлар билан атаган. Бир сафар: «...калблари, кулоклари ва кўзларини Аллоҳ муҳрлаб қўйган кишилардир»,(Наҳл сураси, 108-оят.) деган бўлса, бошқасида: «...қалбларига парда ... (пайдо) қилдик»,(Анъом сураси, 25-оят.) деган. Яна бирида эса: «Балки дилларда «қулфлари» бордир?!»(Муҳаммад сураси, 24-оят.) деган. «Дилларида қулфлари бор»лик билан сифатланган кимсалар - ана ўшалар куфрнинг сўнгги даражасига қадар етган шахслар бўлиб, уларнинг имон келтиришлари умид қилинмайдигандек гўё. Улар (Аллоҳ таолога қарши) исён қилувчи, эътиқодлари инкор этиш бўлган кимсалар -
кофирларнинг бошлиқлари ва раҳбарларидир. Улар орасида қалбларига муҳр босилганлари бор. Улар қайсарлик ва исёнкорлик юзасидан эмас балки имонга чорлайдиган сабаблар уларда намоён бўлмагани учунгина куфр эътиқодда эмаслар.
Зажжожнинг айтишича, (имондан тўсадиган) парданинг биринчиси [ал-ғайну]дир.(Зажжож. «Маонил-Қуръон ва иъробуҳу», 5-жилд, 299-бет.) У осмондаги юпқа булутга ўхшаш юпқа парда бўлиб, юпқа булутнинг иши осмоннинг ранггини ўраб олиш бўлгани каби унинг ҳам иши қалбни ўраб олишдир. Сўнгра ўша [ал-ғайну] зиёдалашса, [ар-райн] деб аталади. Ундан сўнг муҳр даражасига кўтарилади ва бориб-бориб, қалбнинг устидаги қулф сингари бўлиб қолади.
Юқорида зикр қилиб ўтилган гапларда шу нарсанинг далили борки, бандаларнинг амаллари Аллоҳ таолонинг тадбири ва ишидир. Чунки У куфрни қалбдаги зулмат қилиб яратди. Ҳатто ўша зулмат қалбни яхшиликлар ва имоннинг нурини идрок қилишдан тўсиб қўяди. Чунки куфр эътиқодда бўлган кимсаларнинг барчаси ҳам нурларни идрок қилишдан тўсиб қўйсин, деган мақсадда унга (куфрга) эътиқод қилмайди. Унда мана шу ҳолат мавжуд эмас эканми, демак, у Аллоҳ таолонинг тадбири ва иши билан шу ҳолатга келиб қолгани ўз тасдиғини топди. Чунки зулматни пайдо қилувчи Зотсиз қалбда унинг пайдо бўлиши мумкин эмас. Бу ишда кофирнинг қўли йўқ эканми, демак, у Аллоҳ таолонинг тадбири билан шу ҳолатга келиб қолгани, уни Аллоҳ зулмат қилиб яратгани аниқдир. Тавфиқ берувчи Аллоҳдир!

[15]. Шубҳа йўқки, улар ўша куни Парвардигорлари (дийдори)дан тўсилувчидирлар.

Мазкур оятдаги [явмаизин] калимаси тўғрисида ҳар хил фикрлар бор. Жумладан, Абу Бакр Асамнинг айтишича, бу иш (яъни Парвардигорларидан тўсилиш) дунёнинг ўзида воқе бўлади. Аллоҳ таоло: «Улар Аллоҳ таолодан ўзгасига ибодат қилганлари сабабли Парвардигорларига ибодат қилишдан тўсилгандирлар», - демоқда. Бундан келиб чиқадики, уларнинг Аллоҳдан ўзгага қилган ибодатлари Унга ибодат қилишдан тўсувчи пардага айланган.
Муфассирлар: «Бу ҳолат охиратда бўлади», - деганлар.
Яна баъзи муфассирлар: «Улар Парвардигорларига йўлиқишдан тўсилганлар», деганлар(Ҳасан Басрий розияллоҳу анҳудан шунга ўхшаш гапни Ибн Жарир ривоят қилган. Ибн Жарир. «Жомиъул-баён ъан таъвили ойил Қуръон», 36-жилд, 646-бет.) ва бу оятни далил қилган ҳолда мўминлар учун (жаннатда) Аллоҳни кўриш бордир, деб ҳукм чиқарганлар.
Яна айрим муфассирлар шундай дейдилар: «Улар тўсилгандирлар, яъни (Аллоҳ таоло) Узининг дўстлари учун тайёрлаб қўйган иззат-икроми ҳамда марҳаматидан тўсилгандирлар. Шунинг учун ҳам, улар ўз қилмишларининг жазоси сифатида ўша нарсалардан тўсилиш (маҳрум бўлиш) билан жазоландилар. Чунки улар бу дунёда Аллоҳнинг неъматларини зое қилиб, уларга шукр қилмадилар, Унинг оламларга раҳмат қилиб юборган Пайғамбарига имон келтирмадилар. Оқибатда эса, улар учун жазо ва уқубат сифатида охиратда Аллоҳнинг раҳмати ва инъомидан ноумид қилиндилар. Бу Аллоҳ таолонинг «Аллоҳни унутишгач, (У) ҳам уларни «унутади»,(Тавба сураси, 67-оят.)- деган сўзига ўхшайди. Яъни Аллоҳ таоло уларни эътиборга олинмайдиган ва унутилган нарса каби қилиб қўйди. Бинобарин, улар Аллоҳ таолонинг оятлари ва ҳужжатларига илтифот қилмаслик билан муомала қилганларидек, уларга ҳам охиратда худди шундай муомала қилинди. Аллоҳ таоло бошқа бир оятда шундай деган: «У: «Раббим! Нега мени кур ҳолда тирилтирдинг, ахир (рунёда яшаган вақтимда) кўрувчи эдим-ку?!» - дейди».(Тоҳо сураси, 125-оят.)

[16]. Сўнгра албатта улар дўзахда куювчидирлар.

(Бундан олдинги оятда зикр қилинган) тўсилиш дунёнинг ўзида бўлади, деб таъвил қилган муфассирлар яна шундай дейдилар: «Улар Аллоҳ таолодан ўзгасига ибодат қилганлари ва Унга ибодат қилишдан тўсилганларидан кейин дўзахда куядилар».
(Юқоридаги оятда зикр қилинган) тўсилиш охиратда бўлади, деб таъвил қилганлар эса шундай дейдилар: «Юзларнинг қорайиши, (амаллари ёзилган) китобнинг орқа томондан чап қўлларига берилиши каби тўсилиш аломатлари уларда намоён бўлганидан кейин улар дўзахда куядилар».

[17]. Сўнгра (уларга): «Мана шу сизлар ёлғон деб юрган нарсадир», - дейилур.

Ушбу оятнинг таъвили шуки, улар жаҳаннамни ёлғонга чикарганлари, ўша охират кунини инкор қилганлари учун Аллоҳ таолодан тўсилганлари сабабли дўзахда куйдирилаётган эканлари, йўқса, улар имон келтириб, дўзах ҳақ, қайта тирилиш ҳам ҳақ деб эътироф этганларида эди, дўзахда куймасликлари уларга билдирилади. Демак, улар ўз қилмишларига иқрор бўлишлари учун ҳам (дўзахда куйишларининг сабаблари) уларга билдирилади. Бунинг далили ушбу оятдир: «Бас, уларўз гуноҳларини (шу тарзда) эътироф этадилар. Энди, дўзах аҳлига (Аллоҳнинг раҳматидан) узоқлик бўлгай!».(Мулк сураси, 11-оят.)

[18]. Дарҳақиқат, яхшиларнинг номаи аъмоллари, албатта, «Иллийюн»дадир.

[19]. (Эй Муҳаммад!) «Иллийюн» нима эканини қаердан ҳам билурсиз?!

[20]. (У ҳам амаллар) битилган китобдирки,

Аллоҳ таоло бу ўринда аввало яхшиларни фожирларнинг муқобилида зикр қилди. Сўнгра фожирларнинг жазо (қиёмат) кунини инкор этувчи кимсалар эканини баён қилди. Ана ўшаниси (сижжин) кофирлар борадиган манзилларнинг биринчисидир. Агар (юқорида ўтган оятдаги) фожирлардан кофирлар назарда тутилган бўлса, (бу оятдаги) яхшилардан имон келтирган зотлар назарда тутилган бўлади. Шунинг учун ҳам яхши инсонлар бу - мўминлардир, деб айтилган.
[ал-барр] - савобли ва хайрли ишларни кўп қиладиган кишидир. Шунинг учун ҳам савобли ишлари кўп бўлган кишига нисбатан [бааррун], кўп фисқу фужур қилувчи кишига нисбатан эса [фожир] дейилади. Бинобарин, бу ердаги таҳдид исёнда муккасидан кетган кишилар ҳақида бўлиши, улардан пастроқ даражадагиларнинг зикр қилинмасдан ташлаб кетилган бўлиши ҳам мумкинки, улар ҳақидаги ҳукмни (исёнда муккасидан кетган кишилар ҳақидаги ҳукмни) унга далил-исбот қилиш орқали билиб олинади. Бу ердаги ваъда эса яхши ишлари кўп бўлган кишилар ҳақида бўлиб, улардан пастроқ даражадагиларнинг ҳукми бундан бошқа далиллар ёрдамида маълум бўлади.

[21]. унга (Аллоҳга) яқин зотлар (фаришталар) гувоҳ бўлурлар.

Аллоҳ таоло яхшиларнинг номаи аъмолларини зикр қилаётиб, фаришталарнинг (уларга) гувоҳлик беришларини ҳам айтиб ўтган. Фожирларнинг номаи аъмолларини зикр қилган ўринда эса уларнинг гувоҳлик беришларини зикр қилмади. Бундан маълум бўладики, фаришталарнинг гувоҳлик беришлари Аллоҳнинг илмини улуғлаш, Унга дуо қилиш ва шу кабилар учун бўлиши ҳам мумкин.
Бир таъвилда айтилишича, (бу оятда зикр қилинган) муқарраблар - ҳар бир осмон аҳли ичидан (Аллоҳга) яқин бўлган зотлардир.

[22]. Албатта, яхшилар (мўминлар жаннат) неъматлари ичрадирлар.

Яхши инсон - ўзидан сўралган нарсани дилдан чиқариб берадиган, чақирилган нарсасига жавоб қайтарадиган кишидир. Шунга кўра, инсон Аллоҳ таоло чақирган тавҳидга жавоб берса, Унинг амрларини тўкис адо этса ва У қайтарган нарсалардан қайтса, албатта, (ушбу оятда кўзланган) яхши инсонлар тоифасидандир. Сўнгра биз зикр қилиб ўтган нарса икки йўл билан бўлади:
Биринчиси, эътиқод ҳамда уни амал ва муомала билан рўёбга чиқариш орқали бўлади. Бу хилдаги инсон ҳақида у ўзидан талаб қилинган нарсаларни сўз ва амал билан мукаммал тарзда бажо келтирган ва яхши инсонлар учун зикр қилинган ваъдани ўзига вожиб қилиб олган инсонлардан биридир, деб қатъий тарзда айтса бўлади.
Иккинчиси, ундан талаб қилинган нарсага тўла эътиқод қилган, аммо ўзи эътиқод қилиб турган ўша ишни амалда тўлиқ адо этмаган бўлади. Бу каби инсонларнинг ҳукми шуки, улар борасида бир тўхтамга келинмайди, мазкур ваъдага муносиб бўлган, деб аниқ айтилмайди. Балки Аллоҳ таоло Ўзининг чегараларига риоя қилишда қанча миқцорда зое қилган бўлса, шунга яраша уни жазолаши, сўнгра уни Ўзи икром қилган бандалари қаторига қўшиши ҳам, Ўзининг фазли ва кенг марҳамати билан уни афв этиб юбориши ҳам мумкин (дейилади).
[фужур] - мойил бўлиш, майл қилиш маъносида бўлиб, (у ҳам) икки йўл билан - биринчиси, ҳам эътиқодни, ҳам амални тарк қилиш, иккинчиси эса муомаладаги мойиллик, яъни қилган амали эътиқодига номувофиқ келиши билан бўлади. Бас, мазкур иккала нарсада мойиллик топилган кишига ваъда қилинган жазо берилиши муқаррардир.
Аммо амали қилган эътиқодига номувофиқ келган киши борасида бир тўхтамга келинмайди. У ҳам жаннат ваъда қилинган кишилар жумласидан экани шубҳасиздир, деб шоҳидлик берилмайди.
Сўнгра биз юқорида айтиб ўтган эдикки, [ал-бирру] (яхшилик) калимаси (Қуръонда) алоҳида зикр қилинган бўлса, ундан мурод [ат-тақваа] (тақво) билан ёки тақво ҳамда [ал-бирру] (яхшилик) билан назарда тутилган нарсадир. Шунингдек, [ат-тақваа] (тақво) калимаси ҳам алоҳида зикр қилинса, [ал-бирру] (яхшилик) маъносини тақозо қилади. Шунга кўра, агар ҳар иккала калима бир ўринда зикр қилинса, унда бир жиҳатдан тақво, иккинчи жиҳатдан яхшилик назарда тутилган бўлади. Бунинг боиси шуки, кишининг ҳалокатга сабаб бўладиган ишлардан ўзини эҳтиёт қилиши тақводир. Мазкур нарса киши ўзи чорланган нарсага сўз ва амал билан жавоб бериш, қайтарилган ишлардан сўз ва амал билан тийилиш орқали бўлади. [ал-бирру] калимасининг маъноси ҳам мана шудир.
Агар Қуръони Каримда [ал-бирру] ва    [ат-тақваа] калималари бир ўринда зикр қилинган бўлса, [ат-тақваа] калимасидан мурод, ҳаром қилинган ишлар ва нарсалардан ўзни олиб қочиш, [ал-бирру] калимасидан эса яхши ишларни қилиш назарда тутилган бўлади.
Шунингдек, [ал-иймаан] калимаси ҳам алоҳида зикр қилинса, ундан [ал-ислом] калимаси тақозо қилган маъно ва имон назарда тутилган бўлади. Худди шу сингари [ал-ислом] калимаси танҳо ўзи зикр қилинган бўлса, имоннинг маъносини тақозо қилган бўлади. Чунки ислом барча нарсаларни холис Аллоҳ таоло учун деб билишингиз, у нарсаларда бирор кишини Аллоҳ таолога шерик қилмаслигингиз, имон эса, Аллоҳ таоло барча нарсаларнинг Рабби эканини тасдиқ қилишингиздир. Агар Аллоҳ таоло барча нарсаларнинг Рабби эканини тасдиқ қилсангиз, демак, сиз барча нарсаларни холис Аллоҳ таолоники деб билган бўласиз. Бу бизнинг қуйидаги сўзларимиз маъносидир: «Алоҳида ўзи зикр қилинган «имон» лафзидан «ислом» лафзидан назарда тутилган маъно ирода қилинган бўлади. Борди-ю, ҳар иккиси биргаликда зикр қилинган бўлса, бу ҳолатда исломдан унинг зоҳири тақозо этганидек, барча нарсаларни холис Аллоҳ таолоники деб билиш, имондан эса, унинг зоҳири тақозо этган нарса назарда тутилган бўлади. «Албатта, муслим ва муслималар, мўмин ва мўминалар...»(Аҳзоб сураси, 35-оят.) ояти бунга мисолдир.
[ал-хавф] ва [ар-рожаау] лафзлари борасидаги ҳукм ҳам худди шундай. Яъни агар бу иккала сўзнинг ҳар бири алоҳида зикр килинса, бу ҳолатда улардан ҳар бири иккинчисининг маъносини тақозо қилади. Аммо иккаласи ҳам бирга зикр қилинган бўлса, улардан ҳар бири билан уларнинг зоҳири тақозо қилган нарса назарда тутилган бўлади ва бошқаси ирода қилган нарсага буриб юборилмайди.
«Албатта, ... неъматлар ичрадирлар» ояти(даги бу неъматлар) охиратда бўлиши мумкин. Аллоҳ таоло яхшиларни абадул абад ҳузур-ҳаловат ичида бўладилар, деб васф қилмоқда. Бинобарин, яхши инсонлар дунёда ҳам, охиратда ҳам роҳатлар ичида бўлишлари мумкин. Шунга кўра, улар бу дунёда бадан роҳатлари ичида эмас, ақл роҳатлари ичида бўладилар. Негаки, улар ақл чақирган нарсага итоат қиладилар ва ақл-идроклари билан унинг ҳаловатини ҳис этадилар. Бироқ ақллари уларни чорлаган нарса нафслари истамайдиган ва оғирлик қиладиган нарса бўлса, улар бадан роҳатлари ичида эмас, балки ақл роҳатлари ичида бўладилар. Охиратдаги ҳузур-ҳаловат ҳам баданнинг, ҳам ақлнинг ҳаловатидир. Яъни уларнинг нафслари ва ақллари ҳузур-ҳаловат ҳис қилади. Уларга нафслари истамайдиган ишлар буюрилмайди. Бу борада Аллоҳ таоло шундай деган: «Зулм ҳилинганларидан сўнг, Аллоҳ йўлида ҳижрат ҳилганларни, албатта, бу дунёда ҳам гўзал (маҳом)ларга жойлаштирурмиз...».(Наҳл сураси, 41-оят.) Яна: «Эркакми ё аёлми кимда-ким мўмин бўлган ҳолида бирор эзгу иш ҳилса, бас, Биз унга ёҳимли ҳаёт бахш этурмиз...».(Наҳл сураси, 97-оят.) Шундай экан, яхшилар дунёда ҳам, охиратда ҳам ҳузур-ҳаловат ичида бўлишлари ўз тасдиғини топди.

[23]. Улар сўриларда, (атрофга) қараб ўтирурлар.

Биз юқорида айтиб ўтдикки, бу дунёда инсонларнинг нафслари қаттиқ хоҳлайдиган ва ирода қиладиган барча нарсаларга ўхшаш нарсаларни айтиб шу дунёда ҳам жаннат аҳлларига хушхабар берилмоқда.
Айтишларича, яманликлардан бирортасининг қадри юксалиб, дунёдаги мартабаси баланд бўлса, ўзи учун бир сўри ясатиб олган ва «бу фалончининг сўриси» деб унга нисбат берилган. Шунинг учун ҳам жаннат аҳлларига улар шу дунёда рағбат қиладиган нарсанинг ўхшашини айтиб, хушхабар берилган. Жаннатдаги сўрилар бу дунёда ясатиб олинадиган сўриларга ўхшагани учун эмас. Чунки жаннатдаги сўрилар йўқ бўлиб кетиш каби офатлардан покдир. Шундай бўлсада, улар (Қуръонда) ана шу ном билан тилга олинганининг сабаби ўша сўриларни одамлар орасида урф бўлган номдан бошқаси билан таниб олишнинг имкони йўқлигидир. (ал-арикаҳ) бу - келинчакнинг безатилган хонасидаги каравот, тахтдир.
Ушбу оятдаги [янзуруна] калимаси икки хил талқин қилинади:
Биринчиси, назарнинг сўри жойлашган хонага тушишидир. Бу ҳолат оға-иниларнинг учрашишлари ва шароб ичиш учун тўпланишлари орқали бўлади.
Иккинчиси, киши ўзининг мулкидаги нарсаларга, яъни ўзи унинг устида ўтирган сўри жойлашган хонадан ташқаридаги нарсаларга қараш билан бўлади.
Бу фикримиз Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васалламдан ривоят қилинган ушбу ҳадисга асосланади: «Жаннат аҳлидан бўлган кишиўзига берилган барча неъматларни бир қарашдаёқ кўриб олади. Кишига берилган неъматларнинг энг ози дунёва дунёматоси кенглигичадир».(Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Мўмин қараганида Аллоҳ ўзига берган барча нарсани кўради. Жаннат аҳлидан даражаси энг паст бўлганига ҳам дунёнинг кенглигича бўлган нарса кўринади», деганлар. Розий. «Мафотийҳул-ғойб», 31-жилд, 98-бет.) Жаннат аҳлининг ана шу қараши сўрилар жойлашган хона ичида бўлган нарсалардан ўтиб, ундан ташқаридаги нарсаларга ҳам тушади.

[24]. Уларнинг юзларида неьматларнинг тароватини (бир қарашда) билиб оласиз.

Яъни агар сиз уларнинг юзларига қарайдиган бўлсангиз, уларда неъматларнинг тароватини кўрасиз. Бу ердаги тароват (жаннат аҳлининг) ташқи кўринишда бўлиши ҳам мумкин. Яъни улар ўзгармайдиган, фоний бўлмайдиган, аксинча, гўзал ва гулгун порлаб турадиган кўринишда яратилган бўладилар. Ёки уларнинг юзларидаги тароват ўзларига берилган неъматлар сабабидан бўлади.
Оятда юз алоҳида зикр қилинмокда. Чунки инсонлар бир-бирларининг бошқа аъзоларига эмас, айнан юзларига қарайди-лар. Оятда юзнинг алоҳида зикр қилинишига сабаб ана шудир. Тароват айнан юзга хос бўлмайди, балки жаннат аҳлларининг баданларини яхлит қамраб олади.
Иккинчидан, агар қалбдаги хурсандчилик кучли бўлса, унинг аломати юзда намоён бўлади. Шунингдек, қалбда хафалик пайдо бўлса ҳам унинг асорати юзда сезилиб туради. Бинобарин, маз-кур оятда юзлардаги тароватнинг зикр қилиниши мўминлар хурсандчиликнинг энг юқори чўққисида бўлишларидан даракдир.

[25]. Уларга (жаннатда идишлари) муҳрланган мусаффо майдан ичирилурларки,

[26]. у (май)нинг муҳри мушкдир. Бас, мусобақачилар шу (неъматлар) йўлида мусобақа қилсинлар!

Баъзи муфассирлар: [роҳиқ] зарарлардан тозаланган мусаффо майдир», - деганлар. Яна айримлари эса: «У Аллоҳ таолонинг ўз дўстлари учун ҳозирлаб қўйган ва: «Бас, уларнинг қилиб ўтган амалларига мукофот учун яшириб кўйилган кўзлар қувончини (охират неъматларини) ҳеч ким билмас»,(Сажда сураси, 17-оят.) - деб айтганига кўра, дунёда унинг моҳиятидан ҳеч кимни хабардор этмаган бир нарсадир. Демак, у Аллоҳнинг дўстлари ундан ичадиган кунга қадар ўзлари учун яшириб қўйилган нарсалардан бири бўлиб, (ундан ичган вақтларида) уларнинг кўзлари қувончга тўлади.
«Муҳрланган, у (май)нинг муҳри мушкдир» жумласи ичида мусаффо майи бўлган идишнинг ҳолатига тегишли бўлиши мумкин. Яъни у қўллар етмайдиган қилиб муҳрлаб қўйилган идишдир, деган маънода.
Дунёда ҳам кишилар ўзларининг энг нафис ичимликларини идишларга солиб, тиқинлар билан беркитиб қўйишларини кўрасиз. Аллоҳ таоло бу оятда (жаннат) идишидаги ўша шароб бу дунёда инсонлар ўзлари учун афзал билган бир ҳолатда бўлишини, шунингдек, у идишнинг муҳри инсонлар бу дунёда энг нафис деб биладиган нарса - мушк билан муҳрланган эканини, унинг муҳрланиши бу дунёдагидек бўлмаслигини, чунки дунё ҳаётида одамлар ўз идишларининг оғзини паст ва қадрсиз нарсалар билан беркитишларини хабар қилмоқда.
Бу оят (жаннатдаги мусаффо майдан) ичувчиларнинг ўзларига тааллуқли бўлиши ҳам мумкин. Зеро, улар ўша мусаффо майдан бир марта ичганларидан сўнг иккинчи марта ҳеч ҳам ичмайдилар. Ҳатто уларнинг оғизлари ундан муҳрланади. Аммо шаробнинг лаззати уларнинг оғизларидан кетмайди, балки ўша бир марта ичганлари ортидан мушкнинг ҳидини туйиб юрадилар.
Бир тафсирга кўра, «у (май)нинг муҳри мушкдир» оятининг маъноси шуки, «қадаҳнинг тагида ортиб қолган нарса ана ўша мушк бўлади».
«Бас, мусобақачилар шу (неъматлар) йўлида мусобақа қилсинлар!». Аллоҳ таоло бу сўзи билан «Улар (жаннатда идишлари) муҳрланган мусаффо майдан ичирилурлар» оятида васфлаган ичимликни назарда тутган бўлиши мумкин. Мусобақалашиш - бу яхши ишларда ишлатиладиган сўздир. Аллоҳ таоло бу оятда гўё: «(Мусобақачилар) унда ақлдан оздирувчи нарсаси йўқ бўлган ва улар ундан маст бўлмайдиган мана шундай сифатдаги ичимликка рағбат қилсинлар, ақлни кеткизадиган, баданларни кучсиз қиладиган ва мол-мулкка талафот олиб келадиган ичимлик учун эмас»,(Имом Мотурудий бу ерда ушбу оятга ишора қилаётган бўлса, ажаб эмас: «У (шароб)да ақлдан оздирувчи нарса бўлмас ва улар ундан маст ҳам бўлмаслар». (Соффот сураси, 47-оят).) - деяётгандек.
Бу оятнинг яна бир маъноси ушбудир: «Тугаб қолиб, бардавом бўлмайдиган неъматлар эмас, балки бу оятда сифатланаётган неъматлар йўлида мусобақалашсинлар». Бунга кўра, Аллоҳ таоло гўё: «Оқибати доимий неъматлар ва лаззати тугамайдиган ичимликлар(га эришиш) бўлган хайрли ишлар йўлида бир-бирлари билан мусобақалашсинлар», - деяётгандек.
Оятда назарда тутилган мусобақалашиш фақатгина хайрли ишларга шошилиш, шаҳватларга эргашишдан сақланиш ва гуноҳлардан тийилиш билан бўлади, холос. Бу оят ҳам «Бас, айнан мана шундай ютуц учун амал цилувчилар амал крлсинлар»(Соффот сураси, 61-оят.) ояти сингаридир. Яъни инсонлар ўзлари учун натижаси юқорида зикри ўтган неъматлар бўлган ишларни қилсинлар, (вақти келиб) поёнига етадиган ва оқибати дўзахга тушиш бўлган ишларни эмас.

[27]. У (май)нинг мизожи юқори навдандир.

Баъзи бир тафсирларда айтилишича, [тасним] - Аллоҳ таоло ўзининг дўстлари учун ҳозирлаб қўйган нарса бўлиб, дунё ҳаётида уларга буни билдирмаган. У ҳам инсонлар билмайдиган кўзни қувонтирувчи нарсалардан биридир. Қуръони Каримда (жаннат аҳли ичадиган майнинг) мизожи(Мизожи, яъни табиати, хусусияти, аралаштирилган нарса.) бир сафар мушк деб сифатланса, бошқа сафар, яъни «мизожи кофур (ўсимлигидек хушбўй) бўлмиш қадаҳ»(Инсон сураси, 5-оят.) оятида [кофур] деб сифатланган. Яна бир ўринда унга «тасним» аралаштирилгани айтилган, аммо «тасним» нима эканини баён қилмаган. («Тасним» сўзи билан ўзакдош бўлган) [санаам]([тасним] ва [санаам] сўзлари [санам] ўзагидан олинган бўлиб, луғатда бўртиб, кўтарилиб турган жойлар, туянинг ўркачи, қабрни дўмса қилиш каби маъноларни англатади.) кўтарилиб турган нарсанинг исмидир. Жаннат аҳлига бериладиган май уларнинг олдиларига тепадан оқиб келгани учун ҳам «тасним» деб номланган бўлиши мумкин. Шунингдек, унинг мизожига дунё ҳаётида кўнгиллар тусайдиган ва иштиёқманд бўлган нарсага ўхшаб кетадиган нарса қўшилгани хабар берилмоқда. Бу дунёда ҳам мизожига бирор нарса қўшилган ичимлик инсонларнинг кўнгилларига ёқимлироқ бўлишини, уларнинг кўнгиллари ҳеч нарса қўшилмаган ичимликдан кўра қўшилганини кўпроқ хоҳлашларини кўрмайсизми? Шунинг учун ҳам ўшанга ўхшайдиган нарсалар орқали уларнинг охиратга бўлган рағбатлари уйғотилмокда.
Баъзи муфассирлар айтишларича, Аллоҳга энг яқин бандалар соф, ҳеч нарса аралаштирилмаган майдан ичириладилар, бошқаларга эса мизожига бирор нарса қўшилган майдан бери-лади. Ҳасан Басрий: «Мизожи аралашмали бўлган май Аллоҳга яқин бандалар учун ҳам, улардан бошқалар учун ҳамдир», - деган. У, юқорида айтиб ўтганимиздек, мизожига тасним аралашган майни энг яхши май қилиб яратди, деган.

[28]. (У навнинг номи «тасним» бўлиб, у Аллоҳга) яқин (банда)лар ичадиган бир чашмадир.

Аллоҳга яқин бандалар бу дунё ҳаётида хайрли ишларга шошиладиган, нафс истакларини тарк этган, ҳалокатга сабаб бў-ладиган амаллар ва гуноҳлардан сақланган зотлар бўлиб, айнан ана шулар муқарраб бандалардир.
Аллоҳ таоло бу оятда [ал-муқорробун], деб яқин қилиш ишини бошқага (яъни Ўзига) нисбат берди.(Яъни [ал-муқорробувн] калимаси биз таржима қилаётганимиздек, «яқин бўлганлар» эмас, балки «яқин қилинганлар» маъносидадир. Аллоҳ таолонинг ўзи тавфиқ бермаса, ҳидоят қилмаса, банда ўз-ўзидан Унга яқин бўла олмагани боис бу ишни Аллоҳ таоло Ўзига нисбат бериб зикр қилмокда.) Чунки улар ўзларича мустақил равишда эмас, балки бошқа (яъни Аллоҳ таолонинг фазли) туфайли хайрли ишларни қилишга муваффақ бўлганлар. Ҳалокатга сабаб бўладиган амаллар ва хатолардан сақланганлар. Натижада улар биз юқорида санаб ўтган ишларни деб дунё ҳаётида ўзларини машаққатга қўйганликлари боис Аллоҳ таолога муқарраб бўлиш шарафига эришганлар.

[29]. Дарвоқе, жинояткор (кофир)лар имон келтирган зотлардан (масхара) қилиб кулар эдилар.

[30]. Қачонки, уларнинг олдидан ўтсалар, бир-бирларига кўз қисишиб, имоишора қилардилар.

Мўминлар кофирларнинг ўзларига нисбатан бу қилмишларидан бохабар бўлсалар-да, унинг Қуръонда зикр қилиниши ва (қиёмат кунига қадар) тиловат қилинадиган бир оят қилиб қўйилишининг сабаби учта бўлиши мумкин.
Биринчиси, далил-ҳужжатларнинг мўминлар қалбидаги ўрни ҳамда уларга таъсири баён қилинмоқда. Бунинг сабаби шундаки, мўминлар кофирларнинг озорлари ва зулмларига бардош бера бошлагач, ота-бобалари ва яқинларининг нафратига дучор бўлдилар, нафс истакларидан воз кечдилар, мол-давлатларини тарк этиб, Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васалламга ва у киши олиб келган динга эргашишни ихтиёр қилдилар. Улар мол-дунё умидида бу қийинчиликларга бардош берган эмасликлари маълум. Чунки Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ҳузурларида одамлар рағбат қиладиган дунё неъматлари йўқ эди. Шундай бўлгач, у зотга эргашишга ундаган ва чорлаган нарса - фақатгина имон бўлганлиги аниқ. Бинобарин, бу оятда уларни Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламни тасдиқлаб, у зотга бўйсунишга мажбур қилган ҳужжатларга ҳеч бир ишора мавжуд бўлмаса-да, биз айтиб ўтган фикрлар у кишининг ҳақиқий пайғамбарликларини исботлайди. Демак, (кофирларнинг мўминларга нисбатан қилган қилмишларининг бу оятда) зикр қилинишида саҳобалардан кейинги даврларда келган мўминлар учун ҳам Пайғамбар алайҳиссаломнинг чин пайғамбарликларининг тасдиғи бордир.
Иккинчиси, ана ўша илк мусулмонлар ўзларига етган зулмларга сабр қилдилар ва Аллоҳнинг буйруқларини бажаришда турли азиятларга дучор бўлдилар. Бинобарин, (бу оятда) уларни зикр қилишдан мақсад, кейинги келган мусулмонларга уларнинг зиммаларида гарчи бу йўлда озор-азият ва машаққатларга дуч келсалар ҳам, яхшиликка буюриш ва ёмонликдан қайтариш мажбурияти борлигини, ҳатто ўзларига етадиган зулмларга сабр қилиб, зиммаларидаги вазифани адо этишлари вожиблигини эслатиб қўйишдир.
Учинчиси, ислом динини ошкор қилганлари сабабли олдин ўтган мусулмонларга кофирлар тарафидан етган душманлик ва шафқатсизликлар зикр қилинмоқда. Улардан сўнг биз ҳеч бир машаққат ва қийинчиликларсиз бу мартабага (яъни мусулмон бўлишга) эришиб, ҳидоят билан сийландик. Бу эса бизга берган буюк неъматлари ва чексиз яхшиликлари учун Аллоҳ таолога шукр қилиб, ҳамду санолар айтишимиз лозимлигини билдиради.
«...имон келтирган зотлардан (масхара) қилиб кулар эдилар» оятида зикр қилинаётган мушрикларнинг масхара қилиб кулишлари икки сабабдан бири учун бўлади:
- мусулмонлар қандай қилиб Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васалламга эргашишни танлаб, ўзларини қийинчиликларга ташлаганларидан, ҳеч қандай фойда бўлмаса ҳам ўзларидаги неъматларнинг кетишига рози бўлганларидан ажабланиб кулган бўлишлари мумкин. Ваҳоланки, улар қайта тирилишга ишонмайдиган, мўминларга ваъда қилинган охират неъматларини ёлғонга чиқарадиган қавм эдилар. Бу нарса уларни ажабланишга ундагани боис мўминларнинг бу ишларидан таажжубга тушган ҳолларида кулар эдилар.
- ёки улар мўминларни истеҳзо қилганлари учун кулганлар. «Ана улар Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васалламнинг охират неъматлари ҳақидаги гапларига ишониб, чиндан ҳам шундай эканини билмаган ҳолларида унга имон келтирдилар», - дер эдилар. Узлари билмаганларидан кейин мўминларни ҳам билмайдиганга чиқарар, қайта тирилиш ҳам, жаннат ва дўзах ҳам йўқ деб ҳисоблар эдилар.
Абу Бакр Асам: «Гуноҳкор банда - маъсият саналган ишлар ичра ирғишлаб юрган кишидир», деган. Унинг айтишича, кофирларнинг мўминларга нисбатан бу қилмишларининг зикр қилинишида Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ҳақиқий пайғамбарликларига далолат бор. Негаки, кофирлар мусулмонларнинг устидан кулиб, бир-бирларига кўз қисишиб, имо-ишора қилишларини, уларни адашганга чиқаришларини мусулмонлардан сир тутганлар. Аллоҳ таоло ўзининг Пайғамбари соллаллоҳу алайҳи васалламни уларнинг қилмишларидан бохабар қилган. Бундан мақсад, у зот алайҳиссаломнинг пайғамбар ва расул эканликларини исботлашда уларнинг ўз қилмишларини ўзларига қарши ҳужжат қилишдир.
«Қачонки, уларнинг олдидан ўтсалар, бир-бирларига кўз қисишиб, имо-ишора қилардилар». Яъни улар бир-бирларига қараб кўз қисиб, имо-ишора қилар эдилар.

[31]. Қачонки, уйларига қайтсалар, (қилмишларидан) завқланиб қайтардилар.

Баъзи муфассирлар бу оятдаги [факиҳийн] лафзига «бепарво» ёки «мўминларнинг ишларидан таажжубланган» ёхуд «хурсанд бўлган ҳолларида» маъноларини бериб тафсир қилганлар.(Бу гапни Ибн Аббос розияллоҳу анҳумодан Ибн Жарир ривоят қилган. Ибн Жарир. «Жомиъул баён ъан таъвили ойил Қуръон», 36-жилд, 708-бет.) Чунончи, Аллоҳ таоло «Дарвоқе, (дунёдалик пайтида) у аҳли оиласида шоду хуррам эди»,(«Аммо, кимнинг номаи аъмоли орқа томонидан берилса, бас, (ўзи-га) ўлим тилаб қолажак ва дўзаҳда куяжак. Дарвоқе, (дунёдалик пайтида) у ахди оиласидашодухуррамэди...». (Иншиқоц сураси, 10-13-оятлар).) деган.

[32]. Қачонки, уларни (мўминларни) кўрсалар, «Ана ўшалар, шубҳасиз, йўлдан озган кимсалардир», - дердилар.

Кофирлар мўминларни ўз ота-боболарининг динини тарк этганлари учун уларни йўлдан озганга чиқарган бўлишлари, уларнинг қийинчиликларга бардош беришни танлашлари ва танг турмуш тарзига рози бўлишларини йўлдан озиш деб билган бўлишлари мумкин.

[33]. Ҳолбуки, улар (мўминларнинг) устига қўриқчи қилиб юборилган эмасдилар.

Яъни улар мусулмонларнинг амалларини ҳимоя қилишга юборилган эмасдилар. Бу оятда кофирларнинг эсипаст инсонлар экани баён қилинмокда. Чунки улар ўзларининг аҳволларига эътибор қилиш ўрнига худди қўриқчи қилиб юборилгандек, мусулмонларнинг айбларини санай кетишди. Ҳолбуки, улар (қўриқчи қилиб) юборилмаган эдилар.
Ёки бу оятда кофирларнинг (ноъмаи аъмолга) ёзувчи улуғ фаришталарни инкор қилиб: «Ҳеч бир одамга унинг амалларини сақлаб қўядиган бирон бир сақловчи юборилмаган», - деганлари хабар қилинмоқда.

[34]. Энди бугун (аксинча) имон келтирганлар кофирлар (усти)дан кулурлар.

Мўминларнинг бу кулишлари дунё ҳаётида устларидан кулиб юрган кофирлардан ўч олиш юзасидан бўлади.

[35]. Улар (жаннатдаги) сўриларда (дўзахдаги кофирлар аҳ-волига) боқиб ўтирурлар.

[36]. Кофирлар қилмишларининг «савоби»ни (жазосини) олдиларми?!

Муфассирлардан айримлари [ъалал ароики] жумласи устида вақф қилиб маъно берганлар. Яна айримлари тўхташ ўрни [янзурун] сўзи устида бўлади, деб (шунга мувофиқ маъно) берганлар. Агар [ъалал ароики] жумласи устида тўхталинадиган бўлса, оятнинг маъноси «Мусулмонлар дунё ҳаётида пайғамбарлар ваъда қилганларидек, кофирлар жазо олдиларми ёки ҳануз жазо олмадиларми, деб қарайдилар», бўлади. Агар [янзурун] сўзи устида тўхталинадиган бўлса, «кофирлар жазо олдиларми» оятининг маъноси «Кофирлар ҳақиқатдан ҳам ўз қилмишларининг жазосини олдилар. Бас, мусулмонлар уларнинг қандай жазоланаётганига қараб турадилар», бўлади.
Инсон қаттиқ азоб тортаётган бирор кишини кўриб қолса, табиати унга бардош бера олмагани, ҳаёти заҳарга айлангани ҳолда мўминларнинг диллари (дўзахда) азоб чекиб ётган кофирларга қарашни қандай кўтара олади, дейиладиган бўлса, бунинг жавоби шуки, Аллоҳ таоло мусулмонларни ёқимсиз нарсаларни қабул қилмайдиган ва ҳис қилмайдиган, аксинча барча лаззат ва шодликларга эришадиган бир кўринишда қайта тирилтириши мумкин. Ёки ўзлари билан дўзах аҳли ўртасидаги адоват чегарасидан ошиб кетгани учун ёқимсиз бу ҳолат улардан кўтарилиши мумкин. Худди шу каби ҳаётда ҳам кўрамизки, бир одам бошқа бир одам билан адоватлашиб қолса ва ўрталаридаги адоват зўрайиб кетадиган бўлса, кейин ўз душманини турли хил азоблар билан азобланаётганини кўрадиган бўлса, бу ҳолат унга оғирлик қилмайди. Аксинча, яна ҳам кўпроқ азоб тортишини истайди. Қолаверса, мўминлар кофирларга назар солишга иштиёқманд бўлган вақтларида дўзах аҳли уларга кўтарилиши ва уларни кўришлари ҳам мумкин. Ёхуд мўминларнинг кўзларига ўша жойга (яъни кофирлар азоб чекаётган дўзахга) қадар етиб борадиган даражада қувват бериб қўйилиши мумкин.
Айрим муфассирлар бу сурани маккий деганлар. Баъзилари эса у маккий бўлса-да, Макка ва Мадина шаҳарлари ўртасида нозил бўлган, дейишган. Унинг боши маданий, охири эса маккийдир, деган муфассирлар ҳам бор. Яна Аллоҳ билувчироҳ ва ҳайтиш фаҳатгина Унинг хузуригадир!