Ислом сиёсий тизими учта асосий тамойилга асосланади: тавҳид (Аллоҳнинг бирлиги), рисолат (пайғамбарлик) ва халифалик (ноиблик). Бу тамойилларни тўлиқ тушунмай туриб, исломий бошқарув шаклининг хилма-хил жиҳатларини баҳолаш жуда қийин, шунинг учун келинг, уларнинг ҳар бирини қисқача кўриб чиқишдан бошлайлик.
Тавҳид - фақат Аллоҳнинг (кўп гўзал исмларга эга бўлган ягона Худо) оламнинг Яратувчиси ва фақат У коинотдаги барча мавжудот ва моддаларга, органик ва ноорганикларга бўйсунишини тан олишдир. Бу салтанатнинг фаровонлиги ва гуллаб-яшнашини фақат У таъминлай олади. Фақат У амр қилиш ёки тақиқлаш ҳуқуқига эга. Ибодатга, эҳтиромга ва бўйсунишга фақат У зот лойиқдир ва бу сифатларни Унга бошқа ҳеч ким ва ҳеч нарса шериклик қила олмайди.
Ҳаёт, унинг барча кўринишларида, инсоннинг жисмоний органлари ва қобилиятлари, биз билан содир бўлаётган воқеалар устидан бизда мавжуд бўлган зоҳирий назорат - буларнинг барчаси аслида инсон томонидан яратилмаган ва унга тегишли эмас. Буларнинг барчаси бутунлай Аллоҳникидир ва бизга Унинг раҳмати билан берилган. Шундай экан, бизнинг мавжудлигимиздан мақсадни танлаш ёки кучимиз чегараларини белгилаш биз учун эмас; ва бошқа ҳеч ким буни биз учун ҳал қилишга ҳақли эмас. Бундай ҳуқуқ фақат бизни яратган, жисмоний ва ақлий қобилиятларни ато этган, моддий дунё нарсаларини ихтиёримизда берган Аллоҳгагина тегишлидир.
Аллоҳнинг бирлиги тамойили инсонларнинг умумий ёки индивидуал ҳуқуқий ва сиёсий мустақиллиги тушунчасини бутунлай инкор этади. Ҳеч бир шахс, оила, табақа ёки ирқ ўзини Аллоҳдан устун қўйишга ҳақли эмас. Ёлғиз Аллоҳ ҳукмдор ва Унинг буйруқлари қонундир. Аллоҳнинг кўрсатмаларини оладиган воситачиларга рисолат дейилади. Бу манбадан биз Пайғамбаримиз Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васаллам Аллоҳнинг элчиси сифатида тушунтириб берган Аллоҳнинг қонунлари китобини олдик.
Муқаддас Китобга кўра, Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам мусулмон қонунларини ўзида мужассамлаштириб, керак бўлганда уларни сўзларида аниқлаб беришлари билан биз учун исломий хулқ намунасидир. Бу икки жиҳатнинг бирлашуви шариатдир. Энди халифалик ҳақида. Араб тилидан бу сўз "вакиллик" деб таржима қилинган. Ислом динида инсон Аллоҳнинг ердаги вакили, ноибидир. Шунинг учун у Аллоҳ томонидан берилган фазилат ва қобилиятлардан фойдаланиб, бу дунёда Аллоҳ белгилаган чегаралар ичида Аллоҳнинг амрларини бажаришга чақирилади.
Мисол учун, кимдир сизнинг номингиздан мулкингизни бошқариши керак бўлган ҳолатни олайлик. Кейинчалик "вакил" деб аталган бу шахс адолатли ишбилармонлик муносабатлари қоидаларидан четга чиқмаслик учун тўртта мажбурий шартга риоя қилиши керак:
Биринчидан, сиз ҳали ҳам мулкнинг ҳақиқий эгасисиз, лекин уни тасарруф этувчи эмас. Иккинчидан, у сизнинг мулкингиздан фақат сизнинг буюртмангиз бўйича фойдаланади. Учинчидан, унинг мулк устидан ҳукмронлиги фақат сиз кўрсатган чегаралар доирасида амалга оширилади. Ва ниҳоят, тўртинчидан, сизнинг ишончномангиз ва кўрсатмаларингиз билан у ўзининг эмас, балки сизнинг хоҳишингизни бажаради. Бу тўртта шарт "вакиллик" тушунчасига шу қадар хоски, агар бирор вакил уларга амал қилмаса, у хўжалик шартномасини бузганликда айбланади. Ислом дини инсон Аллоҳнинг ер юзидаги ноиби эканлигини таъкидлаганида ана шу тамойилларни назарда тутади.
Демак, юқорида баён қилинган тўртта шарт халифалик тушунчасига хосдир. Бу сиёсий назария асосида қурилган давлат Аллоҳнинг раҳнамолигида, Унинг хоҳиш-истакларини ўзида мужассам этган, Ўзи белгилаган чегаралар доирасида, амр ва кўрсатмаларига мувофиқ фаолият юритувчи инсоний халифаликка айланади. Исломда Халифалик атамасининг юқоридаги изоҳлари ҳеч бир сулола, табақа ёки шахс бошқа шахс, жамоа ёки ирқдан устун бўла олмаслигини аниқ кўрсатиб турибди. Халифалик ҳокимияти тавҳид ва рисолат асосларини тан олган ҳар қандай жамоа ёки жамиятга тегишлидир. Бундай жамиятда ҳар бир шахс Аллоҳ томонидан берилган халифалик масъулиятини ўз зиммасига олади.
Исломий жамиятда ҳар бир шахс Аллоҳнинг ноиби бўлиш ҳуқуқ ва мажбуриятларига эга ва бу борада барча шахслар тенгдир. Ер юзида ҳеч ким бошқа шахсни бу эркинликлардан маҳрум қилишга ҳақли эмас. Жамиятни бошқарувчи давлат органлари мусулмонларнинг хоҳиш-истакларига мувофиқ тузилади ва ижроия ҳокимиятининг олий мансабдор шахси бу лавозимга халқ томонидан сайланган шахс ҳисобланади.
Бу ҳадисни эшитган Амр ибнул Ос розиаллоҳу анҳу гапирган одамга айтади: «Нима деяётганингни билиб гапир!». Шунда: «Мен сизга Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам айтган нарсани айтяпман», дейди. Амр розиаллоҳу анҳу: «Демак шундай деган бўлсанг, уларда тўрт хислат борлигидандир:
1. Улар йиқилсалар қайта тез тикланиб оладиган одамлардан.
2. Мискин, камбағал ва заифларга одамлар ичида яхшироғидир.
3. Фитна вақтида энг мулойим одамлардан.
4. Тўртинчиси чиройли яхшиликдир, улар подшоҳларнинг зулмини энг кўп қайтариб турадиган одамлардан». (Муслим, 2898).
Шайх Мунажжид айтади: «Улардаги Демократия тизимига қаранг, у билан зулмдан қайсидир маънода ҳимояланиш имконияти бўлди. Францияда бир вақтлар истибдод авж олганда; ўша аср авлодларини тугади, тамоман битди; қироллар ва канисалардаги истибдод даври тугамаса, одамлар устидан ҳукмронлик қилиб эзиб ташлашади, қуйироқдаги табақага кирувчи одамлар: деҳқон ва чорвачиларнинг шўри қуриди, куни битди, деб хулоса қилинар эди. Шунингдек, куфр ва ҳаромни ҳалоллаш, деган ишлар ҳосил бўлган, зулм қилиш ҳам ўзгармаган эди, аксинча авж олган эди. Лекин, ўша-насоро қавми кейинроқ эса куфр, ширк, зулм, ибоҳияга биноан бўлган улардаги мақсадларини ижобий тарафга олиб бошқа одамларга мажбурий бўлсада секинлик билан демократияни киритиб; илгари (оврупадаги империализм ва черковлардаги) ёмонроқ бўлган истибдод-зулмини озайтира олдилар. Қаранг қиёмат аломатига, римликлар кўпаймоқда, араблар эса озаймоқда: «У кунда араблар оздир», дейилган. (Муслим, 2945). (Шайх Мунажжиднинг «Қиёмат аломатлари» товушли-сўзлаган дарс-силсиласидан олинди).
Лекин, ортидан атеизм ва кейин бу нарса ривожлаиб инсонийликда ғулувга кетган – гуманизм пайдо бўлди: у инсонийлик мазҳаби, инсонийлик динидир. Шиорлари: «The life’s good without God – Худосиз ҳаёт яхшидир». Эътиқодларининг рукни:
1. Инсон ҳурдир; илоҳий ҳукм ва қонунларга муҳтож эмаслиги.
2. Ақлнинг мўътабарлиги, ваҳийнинг кераксизлиги.
3. Дунё ҳаётига боғланиш, охират йўқлиги.
Уларнинг бошланиши: дарвинизм, дунёдаги муомаласи: либерализм, ахлоқ ҳақидаги тушунчалари: савобга ва динга боғланмаган инсон ва унинг ҳуқуқи учун фойдали ишлардир. Авж олиш даври айтиб ўтганимиздай ғарбдаги диний истибдод даврида бошланган, аниқроғи: динлар ифротга ёки тафритга кетиш вақтида. Маърифат ҳақидаги тушунчалари: Табиат ва тажрибага доир илмларди
Сиёсатда эса диндан ажраган: демократиядаги илмонийлик. Рус ёзувчиси тарих, сиёсат, диншунослик ва маданий билимлар докторларидан бири Олга Четверикова: «бундай тарнсгуманизм инсониятни йўқ қиладиган таҳдиддир», деб айтади. Ва бу чиндан ҳам шундайдир. Демократияга келсак: «Барча манбалар демократия сўзининг асли юнонча эканлигига иттифоқ қилган, у қадимги юнонча сўз бўлиб мил. ав. VI асрга бориб тақалади...
Демократияни биринчи бўлиб юнонлар қўллаган, Афина шаҳрида йиллик ўнта мажлисда халқдан вакиллар тўпланиб ва ҳукм чиқаришда иштирок қилиб, ҳоким сайлаб; қонунларни ўрнатар эдилар, лекин демократиянинг бу кўриниши ўша шаҳардаги ҳукумат доирасидан чиқмай ниҳоясига етар эди, гарчи бу иш оврупага маълум бўлса ҳам. Кейинчалик 1642 йилдаги «ингилиз қўзғолони» сабаб турли кўринишларда демократия яна қайтиб келди, сўнгра бир тўп файласуфлар «Франция қўзғолони» 1789 йилда авж олиши асносида «империализм – подшоҳлар ва канисалар туғёнига қарши» демократияни табанний қилишади, Жак Русу ва унга ўхшаганлар. Уларнинг шиори: «Охирги роҳибнинг ичаги билан охирги подшоҳни дорга осиш», эди. Мана бу иш чиндан машъум ишнинг туғулиш ҳақиқати эди.
Сўнгра буни Франция – ўз дастурига 3 моддада, «Инсон ҳуқуқлари» номи остида киритди, унда: «Халқ сиёсатнинг масдари ва сақловчисидир, ҳар бир ҳайат ва ҳар бир шахс ҳукуматга бош бўлиши мумкин, ҳукм фақатгина ундан (халқ чиқарган қонундан) мададланади». Кейинроқ эса 1791 йилда жорий бўлган дастурга киритилди ва унда очиқ ёзилди: «бошқарув халқникидир, у тақсимлашни-қисман эга бўлишни қабул қилмайди, уни бекор қилиш-қўпориб ташлашни ҳам, келажакда унга эгалик-мулк қилинишни ҳам».
Кейинчалик ҳеч қанча вақт ўтмай қолган давлатлар ҳам қабул қила бошлади, жумладан исломий араб давлатлари ҳам баъзи дастурларига очиқ кирита бошлади. Бунга мисол қилиб Мисрнинг биринчи дастурида илк бор 1923 й. ва кейинчалик 1956 й. ва 1971 й. очиқчасига киритилган бир моддада:
Мусулмонларнинг фикри фақат уларнинг маслаҳати ва талаблари асосида иш юритувчи ҳукумат тузилишида ҳал қилувчи аҳамиятга эга. Халқ ишончига сазовор бўлган киши халқ номидан халифалик бурчини бажаради; ким бу ишончни йўқотса, курсисини ташлаб кетишга мажбур бўлади. Бу жиҳатдан Исломнинг сиёсий тизими тасаввур қилинадиган энг мукаммал демократиядир. Ислом демократик тузумини Ғарб демократиясидан ажратиб турадиган жиҳати шундаки, иккинчиси давлат ҳокимиятига, биринчиси эса оммавий халифалик (ҳукумат) тамойилларига асосланади.
Ғарб демократиясида одамлар суверен, Исломда эса ҳукмронлик Аллоҳ томонидан берилган, одамлар Унинг халифалари ёки вакилларидир. Ғарб тизимида одамлар ўз қонунларини яратадилар; исломда фуқаролар Аллоҳ таоло томонидан ўз пайғамбари Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васалламга нозил қилган шариат қонунларига амал қиладилар ва уларга бўйсунадилар. Ғарбда ҳукумат халқ иродасини амалга оширишга чақирилади; Исломда давлат ҳам, фуқаролар ҳам Аллоҳнинг иродасини бажариши керак.
Ғарб демократияси мутлақ ҳокимият тури бўлиб, унда ҳукумат эркин ва назоратсиз амалга оширилади, исломий демократия эса Илоҳий қонунга бўйсунади ва ўз ҳукуматини Аллоҳнинг кўрсатмаларига мувофиқ, У белгилаб берган чегаралар доирасида амалга оширади. Исломий давлатнинг мақсадлари Қуръони Карим тавҳид, рисолат ва халифалик асосида қурилган давлатнинг мақсадини аниқ белгилаб беради. Бу оламнинг яратувчиси инсониятга ато этган фазилатларни барпо этиш, сақлаб қолиш ва ривожлантириш, шунингдек, Аллоҳга зид бўлган иллатларнинг олдини олиш ва йўқ қилишдир.
Исломда давлат фақат сиёсий бошқарув, халқ ёки маълум (элита) доиралар иродасининг тимсоли бўлган ҳолда яратилган. Ислом давлат олдига юксак ғояларни қўяди, унга эришиш учун у ўз ихтиёридаги барча воситаларни ишга солиши керак. Асосий мақсад – Аллоҳ таоло Ўз халқининг ҳаётида кўришни истаган поклик, гўзаллик, меҳр-оқибат, эзгулик, муваффақият ва фаровонликни ривожлантириш ва рағбатлантириш, ҳар қандай эксплуатация ёки адолатсизликни йўқ қилишдир. Ислом дини ана шундай юксак ғоялар билан бир қаторда нима мумкин ва нима мумкин эмаслигини аниқ белгилаб беради.
Шунинг учун ислом давлати исталган вақтда ва ҳар қандай шароитда ривожланиш дастурларини қуриши мумкин. Ислом давлатга доимий талаб қўяди: ахлоқ тамойиллари ҳар қандай ҳолатда ҳам, инсон ҳаётининг барча жабҳаларида мужассам бўлиши керак. Шунинг учун давлат сиёсати ҳалоллик ва адолатга асосланиши зарур. Ҳар қандай шароитда ҳам ҳар қандай сиёсий, маъмурий ёки миллий манфаатларга эришиш учун давлат фирибгарлик, ёлғон ва адолатсизликка тоқат қилмаслиги керак.
Давлатнинг ўзида ёки давлатлар ўртасида қандай муносабатлар ривожланишидан қатъи назар, ҳақиқат ва адолат тамойилларини ҳамма нарсадан устун қўйиш керак. Ислом давлат зиммасига ҳам шахс зиммасига бир хил мажбуриятларни юклайди: барча шартнома ва мажбуриятларни бажариш; ҳар томонлама изчил хулқ-атворни сақлаш; бошқа одамларнинг ҳуқуқ ва мажбуриятларини унутмасдан, ўз ҳуқуқ ва мажбуриятларингизни эслаш; одил судловни ўрнатиш учун ҳокимият ва ваколатлардан фойдаланиш; бурчга муқаддас фарз деб қараш, кучни эса Аллоҳ таолонинг омонати деб билиш, инсон бу ва кейинги ҳаётидаги барча ҳаракатлари учун Аллоҳ ҳузурида жавобгар бўлишини ҳисобга олиб, ундан фойдаланиш керак.
Абу Муслим тайёрлади
