Аллоҳ таолонинг йади, важҳи, нафси бор. Аллоҳ таоло Куръонда зикр қилган важҳи, йади ва нафси Унинг сифатларидир. Биз уларнинг қандайлигини билмаймиз. Йад Унинг қудрати ё неъмати дейилмайди. Ундай дейиш Унинг сифатини йўққа чиқариш бўлади. Қадария ва мўътазила аҳли Аллоҳ таолонинг йади Унинг қудрати, дейишади. Йад Унинг сифатидир. Биз унинг қандайлигини билмаймиз. Унинг ғазаби ва ризоси (розилиги) сифатларидир. Биз уларнинг қандайлигини билмаймиз.
Шарҳ: Аллоҳ таоло бундай марҳамат қилади:
“Аллоҳ таолонинг важҳидан (юзидан) бошқа ҳар нарса ҳалок-йўқ бўлажак” (Қасас сураси, 88-оят).
“Жалол ва Икром Соҳиби бўлган Парвардигорингнинг важҳи Боқийдир” (Раҳмон сураси, 27-оят).
“(Тақво соҳиби) Энг олий Зот бўлмиш Парвардигорининг важҳини истаб мол-давлатини берур” (Лайл сураси, 20-оят)
“...Аллоҳ таолонинг йади уларнинг қўллари устида бўлур” (Фатя; сураси, 10-оят).
“Эй Иблис! Мен Ўз йадим билан яратган нарсага - Одамга сажда қилишингдан манъ этган нарса недир?!” (Сод сураси, 75-оят).
«Бас, барча нарсанинг эгалиги Ўз йадида бўлган (Аллоҳ) га тасбеҳ (айтилур) ва (қиёматда) Унинг ҳузуригагина қайтарилурсиз!» (Ёсин сураси, 83-оят).
“Сен нафсимдаги бор нарсани билурсан. Аммо мен Сенинг нафсингдаги ҳеч нарсани билмасман” (Моида сураси, 116-оят).
Аллоҳ таоло бундай марҳамат қилади:
“Менинг кўз ўнгимда (ҳифзу ҳимоямда) униб-ўсишинг учун Мен сенинг устингга Ўз томонимдан бир муҳаббат ташладим (ёғдирдим)” (Тоуа сураси, 39-оят).
“Сиз Парвардигорингизнинг ҳукмига сабр этинг. Зотан, Сиз шак-шубҳасиз Бизнинг кўз ўнгимиздадирсиз” (Тур сураси, 48-оят).
“Улар Аллоҳни тўғри таний олмадилар! Бутун ер қиёмат куни Унинг қабзасидадир. Осмонлар эса Унинг йадига Йиғилгандир” (Зумар сураси, 67-оят).
Бу ва бунга ўхшаш оятларда келган айн, аъйун, қабза каби барча сифатлар Аллоҳ таолонинг сифатларидир. Биз уларнинг қандайлигини билмаймиз.
Қадарийлар Аллоҳ таолонинг бирорта сифати йўқ, дейишади. Мўътазилийлар эса Аллоҳ таолонинг сифатлари бўлса, бир неча қадим бўлади, деб ўйлаб, Унинг сифатлари йўқ дейишади. Чунки қадимнинг сифатлари ҳам қадимдир. Агар сифатлари қадим бўлмаса, Унинг Зоти кейин пайдо бўлганларнинг ўрни бўлади. Аллоҳ таолонинг Зоти кейин пайдо бўлганларнинг ўрни бўлишдан поқцир. Биласизки, Аллоҳ таолонинг сифатлари Унинг Ўзи эмас, Ундан айро эмас. Демак, Аллоҳ таолонинг сифатлари бўлиши бир қанча қадим бўлишини билдирмайди.
Одатда, араб тилида йад сўзи неъматга ишлатилгани учун Аллоҳ таолонинг йади неъмати, дейилмайди. Шунингдек, киноя тарзида, йад Унинг қудрати ҳам дейилмайди. Важҳи Унинг зоти, айни Унинг басар сифати дейилмайди. Аршга истивоси Унинг истилоси дейилмайди. Ундай дейиш Аллоҳ таолонинг сифатини йўққа чиқариш бўлади. Биз Аллоҳ таолонинг Зотининг ҳақиқатини билишдан ожизлигимиздан ташқари, Унинг сифатлари ҳақиқатини ҳам билмаймиз.
Аллоҳ таолонинг ғазаб ва ризо сифатлари ҳам махлуқларнинг ғазаб ва ризо сифатларига ўхшамайдиган сифатларидир. Биз уларнинг қандайлигини билмаймиз,
Фахрул Ислом Паздавий бундай деган: Биз Аллоҳ таолонинг йад ва важҳ сифатлари борлигига иқрормиз. Лекин уларнинг борлиги маълум, қандайлиги номаълумдир. Уларнинг қандайлигини билмаганликдан йўқ дейиш мумкин эмас. Мўътазилалар Аллоҳ таолонинг сифатларини инкор этиб адашишди.
Шамсул аимма Сарахсий ҳам ана шундай деб, бундай давом этган: Аҳли сунна вал жамоа Аллоҳтаолонинг ояти карималар-да аниқ далиллар билан маълум бўлган сифатларини тасдиқ қилишиб, муташобиҳ сифатларнинг қандайлиги ҳақида гапиришмаган, гапиришни жоиз кўришмаган. Аллоҳтаоло ҳақиқий илм соҳибларини бундай васф этган:
“Аммо дилларида оғиш бор кимсалар одамларни фитнага солиш ва ўз талқинига мувофиқ маънолар бериш учун унинг (Қуръоннинг) муташобиҳ оятларига эргашадилар. Ҳолбуки, ундай оятлар таъвилини (асл маъносини) фақат Аллоҳнинг Ўзигина билур. Илмда мустаҳкам (ҳаққоний олим)лар эса, дейдилар: «Унга имон келтирдик. Ҳамма (оятлари) Раббимиз ҳузуридандир». (Бундан) фақат ақл эгаларигина эслатма олурлар” (Оли Имрон сураси, 7-оят).
Имоми Сарахсийнинг сўзи шу ерда тугади.
Ҳадиси шарифларда ҳам муташобиҳ иборалар бор. Масалан:
Муслим ривоят этади: Пайғамбаримиз (с.а.в.) бундай марҳамат этдилар:
“Одам фарзандларининг қалблари Раҳмоннинг икки бармоғи орасида бир қалб кабидир, уни хоҳлаганича тасарруф этади” (Аумад ибн Ҳанбал, Муснад, ж.11, с. 173). Бу Ва унга ўхшаш ҳадиси шарифларнинг маъносини уларни айтганга ҳавола этиб, Аллоҳтаолони махлуқларнинг сифатларига ўхшашликдан поклигига имон келтириш лозим.
Имоми Аъзам Абу Ҳанифа Ҳазратлари “Ал-Васиййа” номли китобида бундай дейдилар:
“Биз Аллоҳ таоло Аршга истиво этганига иқрормиз, ишонамиз. Аллоҳ таоло Аршга ва Унда бўлишга муҳтож эмасдир. Аллоҳ таоло ҳамма нарсани, жумладан, Аршни сақлагувчидир. Агар Аллоҳ таоло (бирор нарсага) муҳтож бўлса эди, махлуқотлар каби бу оламни яратишга ва уни тасарруф этишга қодир бўла олмас эди. Агар Аллоҳтаоло ўтириш ва бир жойда бўлишга муҳтож бўлса эди, Аршни яратмасидан олдин қаерда эди? Аллоҳ таоло ўтириш ва бир жойда бўлишдан муназзаҳдир, покдир”. Иқтибос тугади.
Имом Молик ҳазратларидан истиво ҳақида сўрашганида бундай гўзал жавоб берганлар:
“Истиво маълумдир, қандайлиги номаълумдир. У ҳақда сўраш бидъатдир. Унга (оятга) ишониш вожибдир”.
Салафи солиҳларнинг равиши, йўли ана шундай бўлган. Ва у энг тўғри йўлдир. Аллоҳ таоло билгувчидир. “Рисолаи Низомия” китобида бундай келтирилган: салафи солиҳлар ижмо би-лан муташобиҳ оятларни таъвил қилишдан қайтаришганлар. Бу уларнинг мотуридий мазҳаби эътиқодига ҳам мувофиқдир.
Ибн Дақиқ Ийд ўрта йўл тутиб бундай деган: “Агар таъвил этилган маъно арабларнинг сўзларига яқин бўлса, таъвилни қабул этамиз. Агар узоқ бўлса, қабул этмаймиз”.
Ибн Ҳумом, халқ англаши қийин бўлганида таъвилга эҳтиёж бўлади, акс ҳолда, таъвилга ҳожат бўлмайди, деб ўрта йўлни тутган.
Имом Абу Ҳанифанинг
"Ал-Фиқҳ ул-акбар ва унинг шарҳи" китобидан
