Ислом дунёсида жамоат ҳаётининг бошқа барча соҳалари бевосита бўйсунадиган диний масалаларга алоҳида аҳамият берилиши Ислом мамлакатларида ёки ундан ташқарида яшовчи турли халқларнинг динлари ва эътиқодлари масалаларига алоҳида эътибор беришга сабаб бўлди. Бу диншунослик ва калом каби фанларнинг пайдо бўлишига олиб келди. Бағдодий, Исфарайний, Ибн Ҳазм ва ҳаттоки Шаҳристоний сингари мусулмон муаллифларининг баъзи асарларида мавжуд бўлган камчиликлар ва ҳатто қисман фанатизмга қарамай, уларнинг диншунослик бўйича асарлари ўрта асрлар дунёсининг тўлиқ рад этилиши шароитида бу соҳадаги энг яхши ютуқларни намойиш этди.
Қадимги юнонлар ҳам турли халқларнинг динлари ва эътиқодларига оид масалаларни эътибордан четда қолдиришмаган. Геродот ва Страбон ўз саёҳатлари ва тадқиқотлари натижасида Миср ва Вавилоннинг диний ривоят ва афсоналари ҳақида кенг қамровли тизимсиз маълумотлар тўпладилар. Узоқ вақт давомида қадимги скриптлар ва ҳужжатларни мазмунини тушуниб етишгача бу маълумотлар муҳим деб ҳисобланган. Қадимги юнонларнинг китобларида Заратуштра ва сеҳргарлар ҳақида жуда кўп маълумотлар мавжуд. Бироқ, бу маълумотлар кўпинча ноаниқ ва тўқима характерга эга. Баъзи тадқиқотчилар бундай маълумотларнинг кўплигидан қадимги эронийларнинг эътиқодлари ва диний ғоялари ҳақида кўпроқ ёки камроқ реал тасвирни олишга ҳаракат қилишди. Бироқ, қадимги юнонлар турли хил халқларнинг эътиқодлари ва диний тасаввурлари ҳақида маълумотни тартибсиз равишда, илмий тизимлаштирмасдан тўплашган ва аниқ илмий мақсадга эга бўлмаган. Булар асосан саёҳатчилар томонидан тўпланган маълумотлар ва саёҳатлар ҳақида эслатмалар эди, уларнинг мақсади юнонларнинг эътибори ва диққатини жалб қилиш эди. Турли динлар ва халқларнинг эътиқодлари бўйича илмий тадқиқотлар дастлаб мусулмонлар томонидан ўтказилган. Бунга ислом дунёсидаги Аббосийлар ҳукмронлиги давридаги бағрикенглик муҳити, шунингдек, Маъмуннинг ўзи ва Бағдод мутазилитларининг қизиқиши туфайли эришилди.
Бир мунча вақт ўтгач, Уммавийлар Жаад ибн Дерҳам ва Галян Димашкиларни бидъатчиликда айблаб, аммо аслида Аббосийлар ҳукмронлиги даврнинг бошларига тўғри келадиган сиёсий сабабларга кўра қатл этгандан сўнг, Маъмун саройида йиғилишлар бошланди. Ушбу йиғилишлар турли эътиқодлар ва диний дунёқарашар ҳақида эркин баҳслашиш жойи эди. Тўғри, бағрикенглик халифани, унинг фикрига кўра, Исломга тўғри келмайдиган баъзи қарашлар билан курашишга тўсқинлик қилмади. Шундай бўлса-да, Аббосийларнинг Аҳмад ибн Ханбалга (781–855; таниқли факиҳ, исломдаги ҳанбалийлар оқимининг асосчиси, Аббосий халифалар томонидан таъқиб қилинган ва қийноққа солинган) нисбатан шафқатсизлиги ўша давр тарихчилари томонидан танқидга учраган. Шу билан бирга, ривоятга кўра, ҳар сешанба куни халифа саройида махсус ажратилган залда олимлар ва тадқиқотчилар фақиҳлар, илоҳиётчилар ва урф-одатларни билувчилар орасида тўпланишрди. У ерда овқатдан кейин халифа ҳузурида эркин суҳбатлар ва илмий баҳслар бошланарди. Қоронғи тушгач, йиғилиш иккинчи таом билан якунланарди. Ушбу йиғилишларда турли диний оқимларнинг издошлари ва руҳонийлари иштирок этишарди. Шундай қилиб, мусулмонлардан ташқари, ушбу учрашувларга зардуштийларнинг йўлбошчиси Фаранбағ ва манихейликлар етакчиси Язданбахт тез-тез ташриф буюрувчилар ҳисобланарди.
Маъмун бундай суҳбатлар ва илмий баҳсларни ҳақиқатни топишда ишончли восита деб ҳисоблаган ва Умайяд халифаларидан, масалан, Хишамдан фарқли ўлароқ, у душман устидан ғалаба фақат куч билан эмас, балки баҳс-мунозаралар орқали эришиш мумкинлигига ишонган, чунки куч билан қўлга киритилган ғалаба қисқа умрга эга ва бу кучнинг пасайиши билан якунланиши мумкин. Далиллар орқали эришилган ғалаба эса кучли ва мустаҳкамдир. Баъзан ҳаттоки Имом Али ибн Мусо ар-Ризо (770–813; шиалар саккизинчи имоми) иштирок этган, насронийлар ва зардуштийлар билан суҳбатлар ва баҳс-мунозаралар олиб борган бу учрашувлар мусулмонларнинг эътиборини турли динлар ва диний оқимларнинг ўзига хос хусусиятларига қаратарди. Халифа Мутаваккил (847–861) ҳукмронлик қилган даврдан бошлаб мунозаралар ва эркин низолар тўхтатилиб, кейинги халифалар ва султонлар камдан-кам ҳолларда уларнинг ёрдамига мурожаат қилишган. Аммо академияда бундай учрашувларга қизиқиш сақланиб қолди. Китоблар илмий мунозаралар ва низолар натижалари асосида ёзилган ва калом илми фойдали мунозаралар олиб боришга, тегишли далиллардан фойдаланишга ва фикрлар плюрализмини ҳисобга олишга имкон берди.
Мусулмонларнинг “аҳли китоблар” га нисбатан бағрикенглиги ва улар орасидаги доимий алоқалар туфайли мунозара учун қулай муҳит яратилди. Ушбу мунозараларнинг натижасида кўпинча янги китоблар ва рисолалар ёзиларди. Бу ҳолат, ўз навбатида, ушбу эътиқод издошларини китоблар ва бир-бирларининг ривоятлари билан таништиришга ёрдам берарди. Мусулмонлар бошиданоқ Евангелие ва Таврот билан таниш эдилар. Тахмин қилинишича, Тавротнинг арабчага таржимаси қадимги нусхаси бўлган ва Қуръоннинг кўп қоидалари у билан боғланган ёки унга мос келган. Бу матн Тавротнинг ҳозирги матнидан фарқ қилар эди. Шунга қарамай, мусулмонлар яҳудийлар томонидан қабул қилинган Тавротнинг нусхаси билан таниш эдилар ва ҳатто Ибн Кутайба (828–880; Ибн Кутайба Динаварий; машҳур Эрон илоҳиётшуноси ва ёзувчиси) ўзининг “Кетаб ал-Маариф” (“Билимлар китоби”) китобида таъкидлайдики, у бир қанча ҳадисларнинг мазмунини Таврот мазмуни билан таққослаган. Али ибн Раббон Табарий (VIII аср; Аббосий халифаларига хизмат қилган эронлик олим ва давлат арбоби) ўзининг «Ад-дин вад-давла» («Дин ва давлат») китобида баъзи бир диний масалаларини кўриб чиқаётганда, Таврот мазмунига мос келадиган баёнотларни берарди. Бунинг сабаби шундаки, у Исломни нисбатан яқинда қабул қилган ва бундан олдин у тўғридан-тўғри яҳудий китобларидан тегишли маълумотларни олган. Мусулмонлар қўллайдиган Тавротдан келиб чиқадиган анъаналарнинг аксарияти ушбу китобнинг арабча таржималаридан олинган. Ибн ал-Надим ва Масуди асарларида бундай таржималарга тегишли ҳаволалар мавжуд.
Мусулмонлар Евангелие билан ҳам яқиндан таниш бўлган. IX асрда Евангелиенинг Сурия вариантида араб тилига таржимаси бўлган. Ислом тарихчиси Якуби Матфейдан, Маркдан, Луқодан ва Юҳаннодан Евангелие мазмунининг қисқача тавсифини келтирган ва бу китоблардан олинган айрим фикрларнинг қиёсий таҳлилини келтирган. Бундай масалаларда камдан-кам қизиқувчанлик кўрсатган Масуди, Евангелиенинг турли нусхалари ва ҳаворийларнинг амаллари ҳақида жуда кўп маълумот тўплаган. У ҳатто Фомани ҳинд пайғамбари сифатида тилга олган. Беруний бу борада янада илгарилаб кетган. «Асар ул-Бакия» китобидан кўриниб турибдики, у Евангелиенинг турли хил версиялари ва ҳатто апокриф ишлари ҳақида аниқ маълумотга эга эди. Х асрда Сомонийлар амирларининг буюк вазири Абу Али Баломий томонидан амалга оширилган Евангелие таржимасида Табарий таржимаси матнида Исо Масиҳ ва Евангелие тўғрисидаги маълумотлар мавжуд. Ушбу маълумот йўқ. Бундан ташқари, Ғаззолий ва Ибн Таймия ҳам Евангелие матнлари тўғрисида аниқ маълумотга эга эдилар. Шунинг учун сўфийлар авлодларининг ривоятлари ва масалларида Евангелие ахлоқий таълимотининг таъсири сезилади.
Тавротни синчковлик билан ўрганган Ибн Ҳазм Андалуси, Таврот матнларида самовий китоб учун мақбул деб ҳисобланмайдиган бир-бирига зид қарама-қаршиликларни топиши қийин эмас. Масалан, у ўзининг «Ал-Фасл» («Бўлим») китобида Тавротнинг мазмунига оид 50 та қарама-қаршиликни ёдга олган. Буларнинг барчасини рад этиш учун, ўзларининг муқаддас китобларида бузилишларни мумкин эмас деб ҳисоблаган яҳудийлар, бундай нарса ҳар қандай дин қонунларида учрайди, чунки маълум бир вақтда рухсат берилган ҳаракатлар бошқа вақтда рухсатсиз деб ҳисобланиши мумкин деб айтадилар. Бундан ташқари, Ёқуб ва Мусонинг диний қонунлари ўртасида фарқлар мавжуд эди. Хусусан, Ёқуб бир вақтнинг ўзида Лия ва Роҳила исмли опа-сингилга уйланганди, бу Мусонинг диний қонунларига кўра, ноқонуний деб ҳисобланади. Бу баъзида диний нуқтаи назар ва қоидаларни бекор қилиш нафақат жавобгарликка тортилиши, балки амалда йўл қўйилиши мумкинлигидан далолат беради. Ёқуб Киркисани, X асрнинг яҳудий олими, «Ал-Анвар Вал Маракеб» («Олов ва исинаётганлар») китобининг бир қисмида, Тавротга ишора қилиб, ислом Мусо қонунларини бекор қилиши мумкин (ва бекор қилади) деган даъволарни рад этади. У ҳатто Тавротга биноан, Худонинг охирги элчиси араб эмас, яҳудий бўлишини даъво қилади. Худди шу тарзда, у бутун дунёда, ғарбдан шарққа қадар, барча яҳудийлар ва насронийлар бир овоздан фақат битта Тавротни - Мусонинг китобини тан олишини таъкидлайди. Ва агар бу овоз нотўғри бўлса, унда дунёда биронта ҳам тўғри ва рост сўз йўқ.
Худди шу далил насронийлар таълимотида ҳам фойдаланилган. Таниқли диншунос ва Қуръон шарҳловчиси Абдуллоҳ ибн Хассан Абул Бақа (1219 йил вафот этган) ўзининг «Таҳжим мин ҳарф ул-Инжил» («Евангелие сўзларидан хижолат бўлиш») рисоласида, унинг қисқа версияси Лейдендан «Ар- «рад лан-наасра» («Насронийларнинг рад этилиши») китобида Евангелиенинг турли хил версиялари ўртасида мавжуд бўлган қарама-қаршиликлар батафсил баён қилинган. Шу билан бирга, у Масиҳга нисбатан «Ўғил» ва «Ота» эпитетларини, шунингдек, «Худонинг Ўғли» ва «Раббимиз» каби эпитетларини Исо билан боғлиқ ҳолда ишлатиш жоиз деб ҳисоблайди. Ўз нуқтаи назарини қўллаб-қувватлаб, у Евангелиенинг тегишли иқтибосларини келтиради. Халифа Маъмун ҳукмронлиги даврида илоҳиётшунос Абдуллоҳ ибн Исмоил Хошимий машҳур араб файласуфи, астрономи ва шифокори насроний Абдул-Масиҳ ибн Исхоқ Киндига махсус рисола бағишлади, унда Евангелие вариантларини танқидий кўриб чиқиш билан бирга уни ислом динини қабул қилишга ундади. Бунга жавобан Ибн Исхоқ Кинди рисола ёзиб, Хошимийнинг далилларини рад этиб, унга насронийликни қабул қилишни маслаҳат берган.
Али ибн Раббон Табарий, далиллаш усулини асос қилиб олган барча ислом уламолари сингари, Тавротда Муҳаммаднинг пайғамбарлиги ҳақида башорати борлигини исботлашга интилган. Унга салавот ва саломлар бўлсин. Хусусан, у Ибтидо китобида (7621–5) иккита чавандознинг келганлиги тўғрисида айтилгани, улардан бири эшак, иккинчиси туя устига ўтирганини айтади. У шундай ёзади: «Бу ерда араблардан бўлган пайғамбарнинг пайдо бўлиши аломати келтирилган ва ҳеч бир ақлли одам буни рад этолмайди.» Худди шундай, насроний диншунослари Қуръонга мурожаат қилиб, Исонинг илоҳийлигини исботлашга уриндилар. Гарчи Қуръонда (масалан, 112-сурада) бундай сўзларнинг аниқ рад этилиши мавжуд бўлсада. Мусулмонларнинг далиллари, гарчи ҳар доим ҳам конструктив тортишув қоидаларига мос келмасада, ҳеч бўлмаганда, Евангелие матнига таянган. XII асрга қадар Қуръоннинг лотинча таржимаси бўлмаган Европада схоластикларни танқиди миш-мишларга ва ҳатто бевосита асоссиз айбловларга асосланган эди. XIII асрда Бартоломео дЭдессе (схоластик олим) бир мусулмон муаллифнинг фикрларини рад этиб, ислом қонун чиқарувчисига (Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам) билдирган асоссиз ва маъносиз айбловлар ушбу насроний муаллифнинг қобилиятсизлиги ва унинг ислом таълимоти ҳақида тўлиқ билимсизлигидан далолат беради. Бу каби қобилиятсизлик Ўрта асрлардаги Европа схоластикларининг ислом тўғрисидаги баёнотлари беҳуда ва жоҳил айбловлар тўпламига айланишига олиб келди. Бу айбловларнинг мантиқий номувофиқлигини Фома Аквинский (1225–1226) таъкидлаб ўтган, у ўзи Доминикан ордени раҳбарларининг илтимосига биноан мусулмонларга қарши радикал рисолани ёзган. Томизм фалсафий оқими кўринишидаги таъсири Европанинг фалсафий тафаккурида ҳамон сезилиб турган Фома Аквинский Ўрта асрларда насроний диншунослари учун Аристотелдан буюк ва йирикроқ файласуф ҳисобланган. Данте уни «Донишмандлик алангаси» (Fiamma Benedetta) деб атаган ва кейинги муаллифлар уни Доктор Фаришта (Doctor Angelicus) деб аташган. Бу моҳир илоҳиётшунос ўз сўзлари билан «Андалусия мусулмонларини насроний динининг ҳақиқати ва ислом таълимотларининг нотўғрилигига ишонтириш учун назарий ва табиий далиллар ва омиллардан фойдаланиб» китоб ёзишга қарор қилганида, у ўз вазифасини фақат эътиқодлар, хулосалар, далиллар ва таққослашларга суяниш орқали амалга ошириши мумкинлигини англади. Унинг фикрига кўра, бу вазиятнинг сабаби шунда эдики, яҳудийларни Тавротга асосланиб, насронийлар таълимотидан воз кечиб, Евангелиеда айтилган сўзларга асосланган ҳолда йўналтириш мумкин, бу буюк мутафаккир хато қилган ҳолда кофирлар ва бутпарастлар қаторига қўшган мусулмонлар учун соғлом фикрга мос келадиган оқилона далиллардан фойдаланиш мумкин деб ҳисоблаган. Бундай ҳолда далиллар схоластиклар томонидан илгари сурилган айбловларга эмас, балки рад этиладиган ҳақиқий эътиқодларга асосланиши керак. Бинобарин, Фома Аквинский бу ерда мусулмонларнинг эътиқодлари ва маслакларини билмаслик туфайли жуда катта қийинчиликларга дуч келганини тан олади. Ҳатто қадимги черков оталарининг ғайридинларнинг далилларини инкор қилиш ва рад этиш ишлари ҳам мусулмонларни ишонтиришга қараганда анча осон бўлган. Чунки черков оталари насронийликни қабул қилишдан олдин, маълум вақт давомида ўзлари бутпарастлар эдилар ва мажусийларнинг таълимотлари билан яхши таниш эдилар, шунинг учун уларга бу динларни инкор қилиш ва рад этиш қийин бўлмади. Авлиё Фома, черков оталаридан фарқли ўлароқ, ислом издошлари билан тўғридан-тўғри алоқада ва мулоқотда бўлмаган. Уларнинг тортишувлари ва баҳслари ҳақида ҳеч қандай тасаввурга эга эмас эди. Авлиё Фома ислом файласуфларининг фикрлари ва эътиқодлари билан фақат ҳикоялардан таниш эди, у мутаккалимлар (калом билимдонлари) далиллари ҳақида ҳеч нарса билмас эди. Шунинг учун у ўз китобларида (ҳақиқатан ҳам инсон онгининг ғалабаси маҳсулидир) у насронийлар таълимоти асосларининг мантиқийлигини исботлай олмади ёки мусулмонларнинг таълимоти ва эътиқодининг асосларини ишончли далиллар билан инкор эта олмади.
Схоластик ислом ҳақида асоссиз ва ноҳақ айбловлар нуқтаи назаридан хабардор бўлганлиги ажабланарли эмас, ислом ақидасининг асосий тамойиллари унга шунчаки номаълум. Насронийларнинг исломни бундай тушуниши уларни Ўрта асрларда Европани тарк этишга, Фаластинни ва бутун мусулмон Шарқини забт этиш фикри билан салиб юришларини бошлашга ундади.
Ғарбий Европа ва ҳатто Византия ўзларининг ақидапараст ғояларининг синган ва занглаган ойнасида исломнинг бузиб кўрсатилган қиёфасига қараган бир пайтда, мусулмонлар Таврот ва Евангелие китоблари асосида башоратнинг ҳақиқати тўғрисида баҳслашишга ҳаракат қилишди. Улар рақибларининг далилларини тинглашди ва рад этишди. Европанинг инквизиция оловидан изтироб чеккан йилларида ислом мамлакатларида айрим бидъатчи қарашлар у ёки бу даражада тарқалганди. Буларнинг барчаси ҳеч қандай тарзда имонни сусайтирмади ва исломий давлатларнинг заифлашишига олиб келмади. Ислом мамлакатларида мунозаралар фақат яҳудийлар ва насронийлар билангина ўтказиб қолмаган. Зардуштийлар Эрондан кейинги Сосонийлар давридаги ушбу мунозараларда фаол иштирок этганлар. Зардуштий дуализмга қарши кураш ва уларнинг таълимоти ва эътиқодларини инкор этиш мутазилитларнинг диққат марказида бўлган. Шундай қилиб, машҳур мутазилит ёзувчиси Муҳаммад ибн Хузайл Аллаф (753-850) афсонага кўра зардуштийлар билан тортишувлар натижаларига кўра 60 дан ортиқ рисолалар ёзган. Бундан ташқари, у Милос исмли бир зардуштийни ислом билан таништирди, у Заратуштра издошлари билан баҳс-мунозаралар олиб бориш учун бир неча учрашувлар уюштирди. Аллаф бу мунозараларни «Милос» номли рисоласида ёритган. Халифа Маъмуннинг ўзи ҳам зардуштийлар билан баҳс-мунозаралар олиб борган.
