ОАВ маълумотларига кўра, 2023 йилда АҚШ бюджети умумий ҳажми 5,8 триллион долларни ташкил қилди. Бу дунёда ўзини империя деб танитиб келган давлат бюджети. Лекин, тарихчи ва социология асосчиси Ибн Халдун (ҳ. 808/м. 1406 й. в.ф.), ўзининг "Муқаддима" асарида, Андалусиядаги (ҳозирги Испания) Умавийлар давлатининг хазинаси ҳижрий 350/милодий 964 йилларда бу маблағнинг ярмидан кўпини ташкил этганини ва бугунги кун пули билан 3 триллион долларга яқин бўлганини қайд этган.
Бу қиёс, фарқларга қарамай, Ислом цивилизациясининг молиявий пойдевори қанчалик кучли бўлганини тушуниш учун аҳамиятлидир. 2012 йилда Ғарбдаги тарихий ва иқтисодий тадқиқотлар Мали Империяси ҳукмдори Мусо I (ҳ. 737/м. 1336 в.ф.) "тарихдаги энг бой инсон" деб эътироф этилганини тасдиқлади, унинг бойлиги римлик император Августнинг (м. э. 14-йилда вафот этган) 4,6 триллион доллар бойлигидан ҳам юқори баҳоланган. Бу африқалик мусулмон ҳукмдорнинг бойлиги давлат хазинасига асосланган бўлиб, унинг ҳудуди Шимолий Нигериядан Атлантикагача бўлган эди.
Андалусия каби Исломнинг кўплаб марказларидан бирига тегишли молиявий захирани кўздан кечирсак, мусулмонлар орасида бойликнинг катта аҳамиятга эга бўлиши "Байтул-мол" орқали амалга оширилган иқтисодий тафаккур ва стратегия билан мустаҳкамланганини кўрамиз. Байтул-мол замонавий молия вазирликлари, марказий банклар ва суверен фондлар каби муассасаларга ўхшатилган.
Ушбу молиявий тизим раҳбарларидан бирининг сўзлари, давлатнинг салбий аралашувларига қарши туриб, Ислом молиявий тафаккурининг чуқурлигини кўрсатади: “Биз амирнинг маблағларини сақласак ҳам, мусулмонларнинг мол-мулкини ҳам ҳимоя қилишга масъулмиз.”
Бу сўз мусулмонлар маблағларининг аҳамиятини ва “омма маблағлари” тушунчасини ифодалайди — бу тушунчалар ўртасида ҳеч қандай фарқ йўқ эди. Ислом цивилизацияси шу асосда умумий маблағларни аниқ ва шаффоф тизим асосида йўлга қўйган. Фиқҳ (ислом ҳуқуқи) ва бошқарувга оид ёзувлар бу жараённи бошидан кузатиб борган ва Ислом молиявий ва иқтисодий ҳуқуқи фиқҳнинг энг ривожланган ва тизимлашган соҳаларидан бирига айланган.
Ислом цивилизациясини яхшироқ тушуниш учун, Ислом давлатлари ва жамиятларининг молиявий фаолиятларини халифалик давридан тортиб Усмонли халифалигигача ўрганиш лозим. Мазкур мақола мусулмонлар молиявий тарихи, Байтул-молнинг ривожланиши ва вазифалари, унинг стратегияси ва турли маданий табақалар вакилларини ўз ичига олган маъмурий жамоаси билан таништиради.
Эрта тушунишнинг аҳамияти
Мусулмонлар жамоат маблағларининг аҳамиятини Пайғамбаримиз Муҳаммад (с.а.в.) давридаёқ англашган. Закот тўпловчиси Ибн ал-Лутбия садақаларни йиғганида, бир қисмини ўзича олиб қолиб: «Бу сизга, бу эса менга», деган эди. Шунда Пайғамбар (с.а.в.) одамлар олдида чиқиб: “Нега биз бир кишини маблағ йиғиш учун юборсак, у қайтиб келиб: ‘Бу сизнинг, бу эса менинг’, дейди? Агар у ўз ота-онаси ёнида қолганида, унга ҳеч ким ҳеч нарса бермаган бўлар эди! Қасамки, у Қиёмат кунида шунинг учун ўз елкасида жавобгар бўлиб келади,” деб айтганлар (Бухорий, Муслим).
Мусулмонлар раҳбарлари назарий жиҳатдан ҳам жамоат маблағлари давлатнинг ҳаёт манбаи эканлигини тушунишган. Ал-Мовардий (ҳ. 450/м. 1058 в.ф.) “Бошқарув қоидалари” китобида халифа Умарнинг шундай сўзларини келтиради: “Бу бойликни бошқаришнинг учта йўлини кўраман: ҳақ билан қабул қилиш, ҳақ билан сарф қилиш ва тажовузлардан ҳимоя қилиш. Сизларнинг маблағларингизга нисбатан мен етимнинг васийси кабиман: бой бўлсам, ўзимни тийаман; муҳтож бўлсам, фақат зарурият юзасидан оламан.”
Бу концепция бойликни ҳуқуқ билан боғлайди ва давлатни бошқариш ҳамда халқ манфаатига хизмат қилиш учун фақат зарурий эҳтиёжларни чеклайди. Шу нуқтаи назарни Ислом давлатининг илк бош қозиси Абу Юсуф ҳам ўзининг “Ал-Ҳарож” китобида, давлатнинг даромад ва харажатларини изоҳлаган ҳолда, фуқароларнинг манфаатларини адолатни ўрнатиш ва зўравонликларни йўқ қилиш билан таъминлаш зарурлигини таъкидлайди.
Байтул-молнинг маъмурий вазифалари
Байтул-мол молия вазирлиги каби ишлаб, солиқларни бошқарган ва маблағларни тақсимлаган. Ушбу маъмурий орган “Девон ал-Ҳарож” орқали солиқларни йиғиб, уларни “Девон ан-Нафақот” орқали тақсимлаган, халифа қароргоҳи — “Дар ал-Хилафа”га сарфларни етказган. Давлат бюджети назоратини олиб борган ва унинг молиявий барқарорлигини таъминлаган.
Ибн Халдун “Муқаддима” асарида Байтул-молни “давлатнинг асосий функцияларидан бири” деб таърифлаб, унинг вазифалари даромадларни бошқариш, харажатлар ва армия маошларини таъминлашни ўз ичига олади деб таъкидлайди. Байтул-мол давлатнинг молиявий қудратининг рамзи эди ва унинг самарадорлиги давлатнинг кучини белгилаган.
Абу Муслим тайёрлади
