"الشماريخ في علم التاريخ" китобида ҳофиз Жалолиддин Суютий тарих илми ҳақида ёзган. Бу асар тарих илмининг назарий асослари, унинг аҳамияти ва тарихчи учун зарур бўлган одоблар ҳақидаги батафсил тушунтиришларни ўз ичига олади.

Асарнинг мазмуни:

1. Тарих илмининг аҳамияти: Суютий тарих илмини ислом умматининг қадриятлари, илм ва маданиятини сақлаб қолиш учун муҳим деб ҳисоблайди. У тарихий воқеаларни билиш ва улардан сабоқ олишнинг аҳамиятини таъкидлайди.

2. Тарих ёзиш одоблари: Китобда тарихчи учун зарур бўлган одоблар баён қилинади. Масалан, воқеаларни холис ёзиш, ишончли манбаларга суяниб ишлаш, ёлғон ёки хато маълумот тарқатмаслик.

3. Тарих илмининг вазифалари: Асарда тарих ёзишнинг вазифалари, яъни келажак авлодларга ўтмиш ҳақида ишончли маълумотларни етказиш, ҳамда уларни ибрат ва сабоқ олишга ундашга алоҳида эътибор берилган.

4. Тарихий воқеаларга ёндошиш: Суютий тарихий воқеаларни танқидий таҳлил қилиш, уларни яхшилаб ўрганиш ва мантиқий хулосалар чиқариш муҳимлигини таъкидлайди.

5. Тарихчиларнинг роли: Тарихчиларни умматнинг эслатувчилари, яъни қўллаб-қувватловчи ва огоҳлантирувчи шахслар сифатида талқин қилади.

Асарнинг аҳамияти:

Бу китоб тарих илмига киришишни хоҳловчилар учун қўлланма вазифасини ўтайди. Суютий ўз асарида тарихни фақатгина ўтмишни ёзиш эмас, балки умматга хизмат қилиш йўлидаги вазифа деб таърифлайди.

"Ал-Шамарих фи илм ат-Тарих" тарих илмига қизиқувчилар учун муҳим манба ҳисобланади, чунки у ушбу соҳадаги назарий ва амалий жиҳатларни биргаликда ўрганади.

Тарих илми

"Шамарих фи илм ат-Тарих" китобида таърифланганидек, таърих сўзи луғатда вақтни аниқлаш маъносини билдиради. Арабчада "أرخ" ва "ورخ" сўзлари бир хил маънони англатади. Баъзилар уни форсийдан "ما روز" сўзидан келиб чиққан деб ҳисоблайдилар.

Тарих сўзининг маъноси:

Тарих – бу вақтни белгилаш, яъни маълум бир вақтга нисбатан ҳодисаларни белгиловчи тизим. Шунингдек, у вақтни ўлчаш ва уни аниқлаш учун хизмат қилади. Тарихнинг вазифаси – одамларнинг ҳаётидаги муҳим воқеаларни қайд этиш ва уларни кейинги авлодларга етказиш.

Тарих илмининг таърифи:

Бу илм халқларнинг аҳволлари, урф-одатлари, ҳунарлари, машҳур шахсларининг ҳаёти, насаблари ва вафот этган саналарини ўрганишдир.

· Мавзуси: Тарих илмида ўтмишда яшаган пайғамбарлар, авлиёлар, олимлар, шоирлар, салтанатлар ва бошқа шахслар ҳақида маълумотлар ўрганилади.

· Мақсади: Ўтмиш ҳодисаларини ўрганиб, улардан ибрат олиш, жамиятдаги хатоларни такрорламаслик ва фойдали ишларга эътибор қаратишдир.

· Фойдаси: Ҳодисаларни билиш орқали келажакка муносабатни шакллантириш, кўпроқ ҳаётий тажрибага эга бўлиш.

Тарихнинг аҳамияти:

· Қуръон ва суннатдаги таъсири: Тарихни Қуръон ва ҳадисдаги воқеалар асосида ўрганиш муҳимдир. Қуръоннинг баъзи оятлари вақт ва унинг аҳамиятини белгилашда муҳим манба бўлган. Масалан, "Ҳилоллар ҳақида сўрайдилар. Айтинг: у вақтларнинг белгиси ва ҳаж учундир" (Бақара: 189).

· Ҳадис илми билан алоқаси: Ҳадисларнинг нақл қилинишдаги эҳтиёткорлик тарих илмига ҳам таъсир қилган. Ҳадис ривоят қилиш усуллари тарихий ҳодисаларни ёзишда ҳам муҳим роль ўйнаган.

· Исломдаги асосий мезон: Исломда тарих хижрат йилидан бошланди ва бу тарихий воқеаларни ҳисоблашда асос бўлиб хизмат қилди.

Ислом ва тарих илми:

Исломда тарих ҳодисаларни қайд қилишда жамиятни бирлаштириш учун муҳим аҳамиятга эга бўлган.
Ҳадис ва Қуръон билан боғлиқ ҳолда, мусулмонларнинг илмий меросини сақлаб қолишда тарих илми муҳим роль ўйнаган.

Бу тарих илми фақатгина ҳодисаларни қайд этиш эмас, балки инсонлар учун ибрат олиш ва ҳаётий тажриба манбаи бўлиб хизмат қилади.

Абу Муслим

Тарих илми ва мусулмонларда тарихнинг шаклланиши

Ислом динида таърих илми, яъни ҳодисалар ва вақтни белгилашда муайян тизимни жорий этиш жуда муҳим аҳамият касб этган. Бу, айниқса, Пайғамбаримиз Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи ва салламнинг ҳижратлари билан боғлиқ ҳолда бошланган.

Тарих илмининг таърифи ва аҳамияти

Тарих луғатда вақтни белгилаш, ҳодисаларни вақт билан боғлаш деган маънони билдиради.
Исломда ҳодисаларни аниқ белгилаш ва уларни қайд этиш турли хил воқеаларнинг муҳими бўлган.

Ҳижратдан олдинги тарихий белгилар

1. Одам алайҳиссаломдан тортиб ҳижратгача:

Одам алайҳиссаломнинг ерга туширилиши асосий тарихий нуқта бўлган.
Нуҳ алайҳиссаломнинг топтоши (тўфон) пайғамбарлар тарихи учун асос бўлган.
Иброҳим алайҳиссаломнинг оловга ташланиши тарихдаги муҳим воқеа сифатида қайд этилган.
Қуръонда зикр этилган Байтуллоҳнинг қурилиши ҳам Иброҳим ва Исмоил алайҳиссаломлар тарихининг бир қисми ҳисобланади.

2. Мусулмонларнинг тарихни бошлаш усули:

Ҳижрат, яъни Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи ва салламнинг Маккадан Мадинага кўчиши мусулмонларнинг тарихни бошлаш нуқтаси сифатида қабул қилинган.
Ушбу тарихий тизим ҳазрати Умар розияллоҳу анҳу халифалиги даврида расмийлаштирилган.

Ҳижрий тарихнинг асослари

Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи ва салламнинг буйруқлари: Уламоларнинг айтишича, Пайғамбаримиз Мадинага ҳижрат қилганларидан кейин тарихни бошлаш ҳақида тавсия қилганлар.

Ҳазрати Умарнинг қарори: Ҳазрати Умар розияллоҳу анҳу мусулмонлар ўртасида ягона тарих тизимини жорий қилиш мақсадида ҳижратни бошланиш нуқтаси сифатида белгиладилар.

Ҳижрий тарихнинг муҳимлиги

Ислом уммати учун муҳим воқеаларни белгилаш: Ҳижрий тарих Ислом умматининг ягона тарихи бўлиб, у мусулмонлар учун вақт ва ҳодисаларни белгилашда муҳим роль ўйнаган.
Исломнинг бошланиш нуқтаси: Ҳижрат Ислом динининг ҳақиқий давлат тизими сифатида шаклланишининг бошланишидир.

Бу таърифлар ва тушунчалар Ислом тарихининг аниқ белгилар ва тизимлар асосида йўналтирилганлигини кўрсатади. Ҳижрий йил ҳисоби мусулмонлар ҳаётида ҳанузгача муҳим аҳамиятга эга.

Ҳижрий тарихнинг шаклланиши ва уни жорий қилиш сабаблари

Тарихнинг ҳижратга боғланиши

Ҳижрат мусулмонлар учун муҳим аҳамият касб этган ҳодиса бўлиб, у ҳақиқат ва ботил ўртасидаги фарқни белгилаб берди. Ҳазрати Умар розияллоҳу анҳу халифаликлари даврида тарихни бирлаштириш ва ҳодисаларни тўғри қайд этиш мақсадида ҳижрат санасини асос қилиб олдилар.

1. Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи ва салламнинг буйруғи: Пайғамбаримиз Мадинага келганларида тарихни жорий қилишни буюрганлар.

2. Ҳазрати Умарнинг қарори: Ҳижратнинг ҳақиқат ва ботилни ажратишдаги аҳамиятини инобатга олиб, Ҳазрати Умар розияллоҳу анҳу ҳижрат санасини тарихнинг бошланиш нуқтаси қилиб қабул қилдилар.

3. Шаклланиш жараёни:

Ҳижрий йил ҳисобини бошлаш тўғрисида маслаҳатлашувлар ўтказилди.

Рамазон, Зулҳижжа, ва Мухаррам ойлари ўртасида муҳокама бўлиб, Мухаррам ойи биринчи ой сифатида қабул қилинди.
Бунга асос сифатида унинг муқаддас ойлардан бири эканлиги ва ҳаждан кейинги ой сифатида аҳамиятлилиги келтирилди.

Ҳижрий тарихнинг муҳимлиги

1. Ҳодисаларни қайд этишда осонлик яратиш: Ҳижрий тарих ҳодисаларнинг қайси вақтда содир бўлганини аниқлаш имконини берди.

2. Диний аҳамият: Ҳижрий тарих мусулмонларнинг ягона тарихий тизими сифатида диндаги ҳодисаларни қайд этиш ва уларни сақлаб қолишда муҳим роль ўйнади.

Фойдалари

· Авлодларни таниш: Тарих одамларнинг аждодлари, таваллуд ва вафот саналарини аниқлашга ёрдам беради.

· Ҳақиқатни аниқлаш: Тарих орқали ёлғончи ривоятчилар фош қилинади ва ҳақиқий ривоятлар тасдиқланади.

· Сабоқ олиш: Ўтган ҳодисалардан хулоса чиқариш ва ўтмишдаги зарарли ҳолатлардан сақланиш учун муҳимдир.

Масалаларда фойдаланиш

Ҳазрати Умар розияллоҳу анҳунинг тарихни жорий қилишдаги ҳаракатлари мусулмонларга вақт ва ҳодисаларни қайд этишда катта осонлик яратган. Ушбу тизим ҳозирги кунгача фойдаланилади ва Ислом динининг муҳим қисми сифатида сақланиб қолган.

Унга боғлиқ турли фойдалар ҳақида

Биринчи: Ҳисоблашда доимо ҳилол ойлари асос қилинади, чунки улар 29 ёки 30 кундан иборат бўлади. Ҳолбуки, доим 30 кунли бўлган қуёш йил ҳисоблари ҳилол ойларидан кўпроқдир. Аллоҳ таоло "Каҳф аҳли" қиссасида шундай дейди: {Ва улар ғорда уч юз йил туришди, уларга тўққиз йил қўшилди} (Каҳф: 25). Тафсирчилар бу ердаги "тўққиз йил қўшилди" деган сўз ҳилол ойлари билан ҳисобланишини таъкидлайдилар. Уларнинг уч юз йили қуёш ҳисоби билан бўлса, ҳилол ҳисоби билан яна тўққиз йил қўшилади. Бу асос "Биз ҳисобламаймиз ва ёзмаймиз" ҳадисидан келиб чиқади. Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) шундай деганлар: "Ҳилолни кўрсангиз, рўза тутинг, ва уни кўрсангиз, ифтор қилинг. Агар осмонда ҳилол кўринмаса, 30 кунни тўлдиринг." Расулуллоҳ аёлларидан бир ой узоқ қолганларида, 29-куни уларнинг олдига кирганлар ва шундай деганлар: "Ой 29 кундир."

Иккинчи: Ҳисоблашда кечалар асос қилинади, чунки шариатга кўра, кеча кундан аввал келади. Арафа куни бундан мустасно. Аллоҳ таоло шундай дейди: {Икковини бирга туташтирган эдик, кейин уларни ажратдик} (Анбия: 30). Шарҳловчиларга кўра, тўғри ёруғлик олдин келмасдан, зулмат билан бошланади. Шу сабабли, куннинг кечаси аввалдир.

Учинчи: "Ойнинг биринчи кечаси" ёки "гура" деб ёзилади. Ундан кейин "биринчи кун" деб айтилади. Кечалар санаб борилади: "икки кеча ўтди," "уч кеча ўтди" ва шу каби. Охирги кеча учун "сулҳ," "тугаланиш" ёки "интиҳоси" дейилади.

Тўртинчи: Саноқда аёллик жинсини ифодаловчи "та" ҳарфи олиб ташланади. Масалан: "биринчи" ёки "иккинчи" дейилади, агар сана кеча ёки йил бўйича кўрсатилган бўлса. Агар кун ёки ой бўйича айтилган бўлса, "та" ҳарфи қолдирилади.

Бешинчи: Кун ва ойларнинг атамаларида "шанба" биринчи кун ҳисобланади. Баъзи уламолар ҳафтанинг бошланишини шанба кунидан бошлашни маъқул кўрганлар. Ҳадисда: "Аллоҳ ерни шанба куни яратди, тоғларни якшанбада, дарахтларни душанбада ва нурни чоршанбада яратди." Демак, исломга кўра ҳафтанинг биринчи куни шанба ҳисобланади.

Ибн Жарир ас-Суддийдан ўз шайхлари орқали ривоят қилган ҳадисда Аллоҳнинг яратув иши якшанба кунидан бошлангани ва бунинг бир қатор уламолар томонидан маъқул кўрилгани баён қилинган. Ибн Касир буни қўллаб-қувватлаб, якшанба кунининг номига мос келишига ишора қилган ва шундай деган: "Яратув иши жума куни якунланган ва шунинг учун мусулмонлар бу кунни байрам қилишган. Бу кун аҳли китоб томонидан унутилган."

Фойда:

Муслим ривоят қилган аввалги ҳадисни кўриб, унинг ғариб (ноодатий) эканлиги маълум бўлади. Ер тўрт кунда, осмон икки кунда яратилган. Бухорийга кўра, бу ривоят Каъб ал-Аҳбор орқали Абу Ҳурайрадан келган бўлиб, шу маънода "бўлиши тўғри"дир.

Фойдали маълумотлар:

1. Якшанба кунини ёлғиз рўза тутмаслик кераклиги айтилган. Буни Ибн Юнус "Мухтасар ат-Танбиҳ" китобида таъкидлаган.

2. Душанба куни "иккинчи кун" маъносида аталган ва жавобгарлар "аҳоний" деб номлаганлар. Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) душанба куни ҳақида сўралганида, "Бу кун мен туғилган кун ва менга ваҳий туширилган кун," деб жавоб берганлар.

3. Сешанба кунлари "жаббар" деб аталган.

4. Чоршанба кунлари "дабаро" деб аталган ва унинг ҳақида Аллоҳнинг {Бир узлуксиз фалокатли кун} деган оятида зикр қилинган деб хато тушунганлар. Аммо бу фикр нотўғри, чунки Аллоҳ {Қора кунлар} деган.

5. Пайшанба куни "мўнис" деб аталган.

6. Жума кунлари "уруба" деб аталган. Ҳадисда айтилганидек, жума куни Одам яратилган, жаннатга киритилган ва жаннатдан чиқарилган. Жума куни қиёмат бўлади.

7. Шанба куни "сияра" деб аталган ва уни ёлғиз рўза билан ўтказиш макруҳ.

Яна бир фойда: Жума билан бирлаштирилса, ёки якшанба билан қўшилса, макруҳлик йўқолади.

Ибн Аббосдан (розияллоҳу анҳу) ривоят:

Якшанба куни – дарахт экиш ва қурилиш қилиш куни.
Душанба куни – сафар қилиш куни.
Сешанба куни – қон оқиш куни.
Чоршанба куни – олди-берди бўлмайдиган кун.
Пайшанба куни – ҳукмдорларга кириш куни.
Жума куни – никоҳ куни.

Ҳофиз Шарафуддин ад-Димётий баъзилар Али ибн Абу Толиб (розияллоҳу анҳу)га нисбат берган қуйидаги шеърларни келтирди:

“Ёқтиринг якшанба кун сайд учун, шубҳасиз, у ҳақдир, Иккинчи кун (душанба)да қурилиш бошланади, осмон яратилди деб айтилади. Агар сафарга чиқсангиз, душанба куни йўлга чиқинг, Эришасиз муваффақият ва бойликка. Уч кун (сешанба) – қон оқизиш учун хос, Бу кунда ҳакамлар хунни ҳукм қиладилар. Агар бирон киши дорини ичса, чоршанба кунда бу фойдали, Пайшанба кунда эса эҳтиёжлар ҳукм қилинади. Жума кунда эса никоҳ ва тўй бор, Аёллар билан эркакларнинг қувончли лаҳзалари.”

Менинг фикримча, бу шеърларни Али ибн Абу Толибга нисбат бериш борасида ишончсизлик бор.

Ойлар ҳақида маълумотлар:

1. Муҳаррам: