Мен тахминан беш-олти маърузадан иборат курс ўқишни режалаштиряпман. Бу маърузалар қуйидаги саволнинг асосий таърифини аниқлашга бағишланади: Тавҳидга сиёсий фалсафа керакми, Исломга сиёсий фалсафа керакми? Агар керак бўлса, у қандай шаклга, мазмунга эга бўлиши лозим? Унинг мақсад ва вазифалари қандай бўлиши керак? Биз бу йўналишда нима қилишимиз мумкин ёки нима қилишимиз лозим?

Аввало, шуни айтиш керакки, сиёсий фалсафа фалсафанинг бир қисми ва йўналишидир. Маълумки, Исломда фалсафага нисбатан муносабат бир хил эмас. Ислом тарихининг бошланғич даврида мусулмонлар қадимги юнон файласуфлари, Афлатун ва Арасту меросини чуқур ўргандилар, уни араб тилига таржима қилдилар, уни таҳлил қилиб, ҳатто Афлатун ва Арастунинг ёрдамида Қуръони Каримни тафсир қилишга уриндилар. Улар бу билимларни ўша давр Европаси учун қайта очиб беришди, чунки Европада бу мерос йўқолган эди. Аммо кейинчалик катта муаммолар пайдо бўлди.

Маълум бўлишича, Афлатун ва Арасту фикри тавҳид руҳига мутлақо мос келмайди, ҳатто унга мутлақо зид. Сабаби, Афлатун ва Арасту воқеликни бир бутун борлиқ деб қарашар, ва бу борлиққа қарши турган ва уни яратган мутлақ субъекти тасаввур қилишмасди. Юнон файласуфлари, Афлатун ва Арасту, кенгроқ олиб қарасак, барча мушриклар фикрида энг юқори тушунчалар билан энг пастки тушунчалар орасида ҳеч қандай аниқ фарқ йўқ, улар ҳаммаси битта бутунликнинг қисмлари деб қаралар эди.

Бундай қараш, бу фалсафий усул иймон соҳиблари, тавҳидга эътиқод қилувчилар учун мутлақо номақбул бўлиб чиқди. Шунинг учун, ақлий таназзул юз берди, бу эса кейинроқ катта тарихий муаммолар – салб юришлари, кейин эса мўғуллар босқини билан янада кучайди, ва натижада бу фалсафий усулдан воз кечилди.

Натижа яхшими? Бир томондан, бу албатта ижобий, чунки Исломга бўлган ақлий таҳрифлар ва унинг моҳиятини бузиб тушунишнинг олди олинди. Аммо бу тўлиқ тўхтаб қолгани йўқ, чунки Арасту ва Афлатун фикрлари, шунингдек, Исломни қабул қилган ерлардаги (Эрон, Мовароуннаҳр, Ҳиндистон) бошқа мушриклар фалсафаси жамият онгига сингиб кетди. Бу кўп жиҳатдан уламолар ва оддий мусулмонларнинг Қуръони Каримни тафсир қилиш услубини шакллантирди.

Бугунги кунда ҳам кўплаб мусулмонлар шу фалсафий йўналиш таъсирида қолмоқда, ва бу таъсир уларни пантеизмга олиб борадиган хатога туширмаслик учун, улар бундай мавзулар ҳақида ўйлашдан қочишади. Масалан, улар устозларининг фикрига тўлиқ эргашишни афзал кўришади ёки бундай масалалар устида фикр юритиш шариатда кераксиз деб ҳисоблашади.

Бундай ҳолат нимага олиб келди? Бир томондан, мусулмонлар мушриклар фалсафасига қарши ҳимояланди, лекин бошқа томондан, ҳеч қандай мустақил ақлий усул қолмади.

Лекин, эҳтимол, бу умуман зарур эмасдир? Ахир, бизда Қуръон, Набий Муҳаммад (с.а.в.)нинг суннати, фиқҳ, шариат ва Исломнинг устунлари бор. Эҳтимол, айнан шу нарсаларга қатъий амал қилишнинг ўзи кифоядир? Биз ўзимизнинг билимимиз доирасида, уламолардан ўрганган нарсаларимизни амалга ошириб, ҳеч қандай қўшимча саволлар бермасдан, ҳеч нарсани ўзгартирмасдан, ҳеч қандай янги тафсирлар яратмасдан яшашимиз керакмидир? Чунки, агар бизнинг тақводорлигимиз етарли бўлса, Аллоҳ таоло бизларни жаннатга киритади. Балки, айнан шундай ёндашув тўғридир?

Биз кўряпмизки, бугунги кунда жаҳон умматининг мутлақ кўпчилиги томонидан ушбу ёндашув амалда қўлланилаётгани оқибатида биз жуда ғалати бир ҳолатга тушиб қолдик. Бир вақтлар биз буюк Халифалик эдик, буюк уммат эдик, тарихнинг йўналишини белгилаган, инсоният идеалларини амалга оширган, ўша вақтда амалда мумкин бўлган тенглик, адолат, эркин муомала, илм ва савдо муносабатларини Атлантикадан Тинч океанигача олиб чиққан уммат эдик. Биз илм йиғардик, китоблар ёзардик, мўғуллар келгунга қадар араб тилида юз мингдан ортиқ илмий асарлар ёзилган эди.

Кейин эса барча бу ишлар қандайдир тарзда йўққа чиқди.

Бугунги кунда бизга қарши бомбардимонлар олиб борилмоқда, босиб олишмоқда, айблашмоқда, таъқиб қилишмоқда. Биз ҳеч нарса ишлаб чиқармаяпмиз, ҳеч қандай тизим яратмаяпмиз, ҳеч қандай вазифаларни белгиламаяпмиз, коинотни забт этмаяпмиз, дарёларни тўсмаяпмиз. Нима учун?

Эҳтимол, интеллектуал метод йўқлиги учун.

Европа тажрибаси шундан далолат берадики, ҳатто нотўғри ва хатоларга тўла бўлган бирон-бир интеллектуал метод мавжуд бўлиши, мутлақо ҳеч қандай метод бўлмаслигидан яхшироқ.

Лекин бизга нотўғри метод керак эмас, бизга сифатсиз метод ҳам керак эмас. Бизга Қуръон ва Суннага асосланган, уларни янада чуқурроқ англашга имкон берадиган, уларнинг бизга юклайдиган вазифаларини теранроқ тушунишга ёрдам берувчи интеллектуал метод керак.

Мен ўзимга савол бераман — мусулмонлар одатда Қуръонга суяниб иш кўришади.

Қуръонда фалсафа принцип сифатида тилга олинганми ёки йўқ?

Кўпчилик: “Йўқ, Қуръонда фалсафа зикр қилинмаган”, деб жавоб беради.

Қуръонда ‘илм ва ‘ирфон сўзлари бор, масалан, ‘арафа деган феъл бор.

Лекин фалсафа қаерда?

Аммо Қуръонда шундай оят бор:

«Аллоҳ таоло: “Эй Одам, фаришталарга исмларнинг моҳияти ҳақида хабар бер!” деди» (Бақара, 2:33).

Исмларнинг моҳияти ҳақида хабар бериш, уларнинг маъноси ва моҳияти ҳақида маълумот етказиш, улар нима англатишини тушунтириш — бу, аслида, фалсафанинг ўзи эмасми?

Биз кўряпмизки, Аллоҳ таолонинг амри билан Одам алайҳиссаломнинг биринчи элчилик вазифаси фаришталарга қаратилади.

Чунки “анбиҳум” — “хабар бер”, демакдир ва бу “набий” сўзи билан бир хил илдиздан келиб чиққан.

Бу ҳолатда, Одам алайҳиссалом фаришталар учун набий сифатида чиқиш қилиб, уларга исмларнинг моҳиятини тушунтирган.

Аслида, фалсафа — маъно ва тушунчалар моҳиятини очиб беришдан иборат.

Агар бу Аллоҳ таолонинг иродаси бўлса, демак, биз исмлар моҳиятини очиб бериш, аслий билимга қайтиш, ўзимизга берилган мерос ва бойликни англаш ҳуқуқига эгамиз.

Биз биламизки, мужтаҳидлар, уламолар, илоҳиётчилар бор.

Улар юқори билимга эга бўлишга даъвогарлик қилади.

Сиёсий фалсафа бу ерда нима учун зарур? Сиёсий фалсафа жамият масалаларида, мақсадлар, тарих маъноси, ҳокимият ҳақидаги масалаларда ушбу юксак билимнинг амалий татбиқи билан шуғулланади. Сиз: "Қуръонда сиёсий фалсафа зикр этилганми?" деб сўрашингиз мумкин. Ҳа. Қуръонда сиёсий фалсафанинг асосий атамаси – ‘амр’ (ҳукм, иш)дир. "У осмондан ергача бўлган ишни (ҳукмни) бошқарур" (Сажда, 5). ‘Амр’ – бу Аллоҳ таолонинг бошқарадиган, йўналтирадиган ва амалга оширадиган ишидир.

‘Амр’ – бу Аллоҳ таолонинг иши бўлиб, у ўз хоҳиши ва иродаси билан амалга оширилади. Шундай қилиб, "Қадр кечаси" сурасида ‘kulli ‘amrin’ ҳақида сўз юритилади – бу, малоика ва Руҳ Қадр кечасида юборилишига сабаб бўлган ишлар жамланмасидир. Аммо бу иш инсонга қандай боғлиқ? Инсон халифа, яъни ердаги вакил бўлгани учун, демак, осмон билан ер ўртасида бошқариладиган, амалга ошириладиган ва йўналтириладиган бу иш инсонга ҳам боғлиқдир. Яъни, ‘амр’ ер юзида халифага, яъни вакилга топширилган.

Аятнинг давомида: "Сўнгра бу иш (ҳукм) Аллоҳга кўтарилади, бир кунда, бу сизлар учун минг йилга тенгдир" дейилади. Бу "бир кун минг йилга тенг" дегани – тарихга ишорадир. Бу Аллоҳнинг вақти билан инсоннинг вақти ўртасидаги бевосита боғлиқликдир. ‘Амр’ Аллоҳ таолонинг ишидир, бироқ унинг амалий ижроси инсонлар орасида минг йиллар давом этади. Бу – тарих маъноси ва ритми билан бевосита боғлиқдир.

Бизнинг билишимизча, Қуръонга кўра инсон Аллоҳ таолога итоат қилиш, Унга хизмат қилиш ва Уни таниш учун яратилган. Лекин, ‘ибодат’ сўзини эшитганимизда, кўпчилик фақат намоз, рўза каби амалларни тушунади. Лекин ‘ибодат’ маъноси бундан кенгроқ – бу хизмат қилишдир. Агар инсон Аллоҳ таолонинг қули ва бир вақтнинг ўзида Унинг вакили бўлса, демак, у Аллоҳ таолонинг ишига масъулдир ва У амалга ошираётган ‘амр’ни рўёбга чиқаришга жавобгар ҳисобланади. Инсонга берилган вақт энг катта қадриятдир, чунки айнан шу вақтни одамлар мол, бойлик ва завқларга алмаштиришади, уни савдо қиладилар.

Биз Қуръони каримнинг мантиқий тузилишидан шундай хулосага келдикки, фалсафа – бу исмларнинг маъносини талқин қилиш, унинг моҳиятини очиб беришдир. Бу эса Одам алайҳиссалом даражасида ҳам мавжуд бўлган, чунки Аллоҳ таоло уни исмларнинг маъносини англашга ўргатди. Шунингдек, фалсафа ‘амр’ни амалга оширишда халифа мақомида иштирок этиш учун хизмат қилади, яъни Аллоҳ таолонинг ишини Унинг вакили сифатида рўёбга чиқариш учун. Бу эса инсоннинг мақсади ва хизмати ҳисобланади.

Бу маърузамиз, аслида тўлиқ шаклда ўқилиши мумкин эди, аммо вақт ва жадвал чекланганлиги сабабли, мен фақат кириш қисмини баён қиляпман. Бу маърузанинг номи: "Антропология – сиёсий фалсафанинг манбаи сифатида" деб аталиши керак эди. Агар инсон Аллоҳ таолонинг асбоби, Унинг вакили, Унинг иши билан банд бўлгани ва ер юзида маълум бир мақсадга эга эканлигини тан олсак, у ҳолда сиёсий фалсафанинг мазмуни қандай бўлиши керак? Қуръонда бу сиёсий фалсафа қандай бўлиши кераклиги ҳақида кўп ишоралар мавжуд.

Бирор асбобга назар ташлаганимизда, унинг тузилиши ва шакли унинг вазифасини билдиради. Агар биз болғачани кўрсак, унинг "уриш воситаси" эканлигини тушунамиз. Агар биз арани кўрсак, унинг қайси ҳаракат билан ишлашини англаймиз. Демак, инсон катта тарихда нималар билан шуғулланиши кераклигини тушуниш учун, унинг тузилишини ўрганиш лозим. Қуръон бу борада жуда бой манба ҳисобланади. Қуръонда инсон лойдан яратилгани айтилган. Қайси лойдан? Бу ҳақда бир неча турли таърифлар бор: ‘тин’, ‘ҳама’, ‘салсал’. Бу сўзлар инсон яралиши ҳақида турли жиҳатларни билдиради.

Аллоҳ таоло шундай марҳамат қилади: "Биз инсонни қуруқ ва баланд овоз чиқарадиган лойдан, таркиби ўзгарган қора лойдан яратдик" (Ҳижр, 26). Бу инсоннинг фақатгина моддий жисм эканлигини эмас, балки у баланд овоз чиқарувчи, маълум бир тузилмага эга эканлигини билдиради. Демак, бу фақатгина оддий лой эмас, балки инсон яралишида муҳим роль ўйнаган махсус модда ҳисобланади. Кейин эса бу гил кўринишидаги жасадга Аллоҳ таоло руҳидан "min rūĥi" юборди. Бу эса инсоннинг фақатгина моддий оламга боғлиқ эмаслигини, балки руҳий жиҳатдан ҳам юксак мақомга эга эканлигини кўрсатади.

Шундай қилиб, Қуръон таълимотига кўра, инсоннинг вазифаси – Аллоҳ таолонинг халифаси сифатида Унинг ер юзидаги ишини бажаришдир. Бу эса унинг сиёсий фалсафаси учун асос бўлади.

Аммо сиёсий фалсафа бу ерда нима алоқаси бор? Сиёсий фалсафа ушбу олий билимни жамият, мақсад, тарихий маъно ва ҳокимият масалаларида амалда қўллаш муаммоси билан шуғулланади. Сиз: «Қуръонда сиёсий фалсафа борми? У ҳақида эслаб ўтилганми?» – деб сўрашингиз мумкин. Ҳа. Қуръонда сиёсий фалсафанинг асосий атамаси – амр (’amr). «У осмондан ергача ишни бошқаради» (Ас-Сажда, 5-оят). Амр – бу Аллоҳ таолонинг иши, У унга раҳбарлик қилади, йўналтиради ва уни амалга оширади. Амр – бу иш, бир бутун вазифа бўлиб, у ният ва ихтиёр билан бажарилади. Шунинг учун «Қадр кечаси» сурасида kulli ’amrin – яъни, Руҳ ва фаришталар юбориладиган барча ишлар деб зикр қилинади. Бу Аллоҳ таолонинг қудрати билан амалга ошириладиган ва У юборган фаришталар ва Руҳ томонидан бажариладиган ишлардир.

Лекин инсоннинг бу ишга қандай алоқаси бор? Инсон бу билан бевосита боғлиқ, чунки у халифа, яъни, Аллоҳ таолонинг ердаги намоёндир. Агар инсон халифа бўлса, демак, амр, яъни Аллоҳ таолонинг иши инсонга ҳам тегишлидир. Ер юзидаги амр инсонга топширилган. Оятнинг давомида: «Сўнгра бу иш Аллоҳ таолога қайтади – сизларнинг ҳисобига кўра минг йиллик бир кун ичида» (Ас-Сажда, 5-оят). Аллоҳ таолонинг «кун»и инсонлар учун минг йилга тенг бўлиши ҳақидаги бу маъно тарих ҳақида гапирмоқда. Бу вақт, яъни, Аллоҳ таоло томонидан берилган вақт ва инсонлар учун ажратилган вақт ўртасидаги бевосита боғлиқликни кўрсатади. Амр – Аллоҳ таолонинг иши, аммо унинг бажарилиши инсоният орасида минг йиллик ҳисоб билан амалга ошади. Бу тарихий маъно ва унинг ритми билан тўғридан-тўғри боғлиқдир.

Биз биламизки, Қуръонга кўра инсон Аллоҳ таолога итоат қилиш, Унга ибодат қилиш ва Уни таниш учун яратилган – ’abadu wa ’аlimu. Аммо ибодат фақат намоз, рўза каби беш устунни бажаришдан иборат эмас. Ибодат – бу кенг тушунча бўлиб, у хизмат қилиш, яъни, Аллоҳ таолонинг ишини бажаришдир. Агар инсон Аллоҳ таолонинг қули ва Унинг ердаги намоёндири бўлса, демак, унга ишонгандек, Унинг топшириғи бўлган амрни ер юзида бажариш масъулияти ҳам унга юклатилади. Шу сабабли, Қуръонда: «Инсон ўзи бежиз қолди, деб ўйлайдими?» (Ал-Қиёма, 36-оят) – деб зикр қилинади. Инсон мақсадсиз қолмаган, балки унинг аниқ мақсади бор. Бу мақсад Қуръонда бир неча бор баён қилинган ва унинг амалга оширилиши – инсоннинг мажбурияти ва вазифасидир.

Тарихда инсоннинг вазифаси унинг шахсий ҳаёти ва умумий тарихий жараёнда ўз аксини топади. Инсон учун икки хил вақт белгиланган: яқин (yaqin) – инсоннинг ўз ҳаётининг сўнгги нуқтаси, яъни унинг вафоти, ва Явмул-Қиёма (yawm-ul-qiyāma) – бутун инсониятнинг сўнгги нуқтаси, яъни, Қиёмат куни. Инсон ўз шахсий вақти ва бутун инсоният тарихи орасидаги бу икки нуқта орасида яшайди. Шунинг учун инсоннинг ҳаётидаги энг қимматли нарса – бу унинг вақтидир. Бу сабабли, одамлар ўз вақтларини пул, бойлик ва лаззатлар билан алмаштиришади, аммо бу энг арзон ва хатоли битимдир. Шунинг учун Аллоҳ таоло инсонни огоҳлантиради, чunki бу ҳақиқатдан ҳам арзон ва нотўғри алмашувдир.

Шунинг учун ҳам, биз ўтказадиган маърузалар курсини «Вақтнинг маъноси» деб номладим.

Биз, умид қиламанки, ушбу хулосаларни келтирдик: Қуръони Карим фалсафияни, яъни исмларнинг маъноларини тафсир қилишни тан олади, чунки бу Адам алайҳиссаломга берилган вазифа эди. Демак, бу вазифа унинг авлодлари томонидан ҳам давом эттирилади. Бу – биринчи хулоса.

Иккинчи хулоса: бу фалсафа амрнинг амалга оширилишида иштирок этишга хизмат қилади. Инсон халифа сифатида Аллоҳ таолонинг ишини бажариши керак. Бу инсоннинг асосий вазифаси ва унинг ҳақиқий ибодати ҳисобланади.

Бу маъруза, тўлиқ шаклда ўқилиши керак эди. Аммо вақт тақчиллиги сабабли, мен фақат дастлабки сўзбошини баён қилдим. Унинг асл номи «Антропология – сиёсий фалсафанинг манбаи» бўлиши керак эди. Агар биз инсонни Аллоҳ таолонинг ердаги асбоби ва намойондири сифатида тан олишга келишиб олган бўлсак, унда сиёсий фалсафанинг мазмуни қандай бўлиши кераклигини аниқлашимиз лозим. Қуръон бу борада кўплаб ишоралар келтиради. Бироқ, сиёсий фалсафани тўғри тушуниш учун, аввал инсонни тўғри англашимиз керак.

Биз ҳар қандай асбобга қараганимизда, унинг тузилиши ва шакли унинг вазифасини аниқлашга ёрдам беради. Агар биз болға кўрсак, у зарб учун мўлжалланганини тушунамиз. Агар биз арани кўрсак, у кесиш учун ишлатилишини тушунамиз. Шунингдек, инсон ҳам ўз вазифасини бажариши учун у қандай яратилганлигини тушуниш керак. Қуръон бу борада жуда бой манба ҳисобланади. У, энг аввало, инсон гилдан яратилганини айтади.

Гил сўзи Қуръонда турли контекстларда бир неча хил сўзлар билан ифода қилинган: ṭīn, ĥama, şalşal. Бу сўзларнинг ҳар бири турли маъноларни англатади. Масалан, ĥama masnūn – бу қотиб қолган ва шакл берилган гил. Бу эса мураккаб жараённи кўрсатади: бу ерда шунчаки лойдан ҳайкал ясаш ҳақида эмас, балки инсоннинг моддий ва маънавий яратилиши ҳақида гап кетмоқда.

Кейин эса, Аллоҳ таоло инсонга Руҳидан (rūĥulla) пуфлайди. Бу жуда муҳим нуқта. Чунки бу руҳ Аллоҳ таолонинг бир қисми эмас, балки Унинг амри ва илоҳий кучининг бир қисмидир. Бу инсонга эшитиш, кўриш ва Аллоҳ таолонинг топшириғини амалга ошириш қобилиятини беради.

Шунингдек, инсоният тарихидаги энг асосий вазифа – бу Аллоҳ таолонинг амрини амалга оширишдир. Бу вазифани қандай амалга ошириш кераклиги эса, сиёсий фалсафанинг асосий мавзусидир.

Қуръонда бу масала, айниқса, Мусо ва Фиръавн ҳақидаги қиссада аниқ баён қилинган. Фиръавн: «Мен сизларнинг улуғ Роббингизман» (Нозиъот, 24-оят) деб даъво қилди. Бу эса, инсон жамияти шаклининг Аллоҳ таолога қарши қўйилган намоёндир. Барча пайғамбарлар золим ҳукмдорлар замонида келган. Шундай пайғамбар йўқки, у яхши бир даврда, демократик муҳитда, ажойиб грек шаҳар-давлатларининг тинч ҳаётида, елкама-елка маслаҳатлашган, бир-бирига яхши муомалада бўлган жамиятда келган бўлса. Йўқ, пайғамбарлар ҳамиша дунёга қудратли золимлар ҳукмрон бўлган пайтда келганлар: Намруд, Фиръавн, Ирод, Қайсар, ёки эса, энг сўнгги пайғамбаримиз Муҳаммад (соллаллоҳу алайҳи васаллам) замонида, дунёда икки улкан золимлик империяси – Византия ва Сосонийлар Эрони ҳукмрон эди. Бу икки гигант империя бир-бирига қарши уруш олиб борар, худди яқин ўтмишдаги Совет Иттифоқи ва АҚШ каби икки қутбли тизим эди.

Тасаввур қилинг: маълумотсиз, хурмо ҳосили билан тирикчилик қиладиган камсонли гуруҳ, дунё цивилизация марказлари ҳисобланган Константинополь ёки Персеполисда араблар ҳақида сўралганда, ҳеч ким улар ҳақида тўлиқ маълумот бера олмас эди. Улар фақат савдо йўллари ўтувчи ҳудуд сифатида маълум эди. Аммо ушбу камсонли гуруҳ бутун дунёдаги катта супер тизимга – Византия ва Эронга қарши чиқди ва уни парчалаб ташлади. Нега?

Чунки улар интеллектуал усулга эга бўлишди, бу усул шу қадар кучли эдики, у ўша вақтдаги барча цивилизацияларнинг билимларидан устун эди. Одамлар бу усулнинг ҳайратланарли кучи олдида тиз чўкиб, Исломга кира бошладилар. Чунки улар тушуниб етдиларки, ўз маданиятлари, таълимоти ва илмий билимлари арзимас бир чирқироқдан иборат эди, ва ҳақиқий нур уларнинг юзини ёритди.

Нега бугун шундай бўлмаяпти?

Жуда оддий: чунки Қуръон илмининг ҳақиқий ворислари бўлиши керак бўлган одамлар, яъни, мусулмонлар, Қуръонни ёд олган бўлсалар ҳам, қалблари ва онгларида мушрикларнинг билимлари билан тўлиб-тошган.

Сиз ўйлайсизми, агар мусулмон: «Фалсафа керак эмас, сиёсий фалсафа керак эмас, интеллектуал методология – бу бидъат ва ширк, биз фақат намоз ва асосий диний амаллар билан чекланишимиз керак» деса, у инсон ҳеч қандай фикрлаш усулига эга бўлмайди?

Йўқ, у, албатта, ўз ҳаётида илм-фан методларидан фойдаланади. Масалан, у муҳандислик билан шуғулланса, двигател ҳисоб-китобларини қандай қилади? Савдо-сотиқ ёки иқтисод билан шуғулланса, қандай ҳисоб-китоб қилади? Уни бу йўлга ким ўргатди? Ҳарвард, Оксфорд, ёки бошқа ғарб таълим марказлари.

Бу дегани – зоҳирда мусулмон, аммо маънавий онги мутлақо Исломга бегона. У бир томондан, Қуръонни ўқиётган бўлса, иккинчи томондан, Эйнштейн физикасидан фойдаланади ва Қуръон илмига номувофиқ тушунчаларни мослаштиришга ҳаракат қилади.

Ҳатто у: «Эйнштейн Қуръонда айтилиб ўтган ҳақиқатларни кашф этган», дейиши мумкин.

Бироқ, балки Эйнштейн хато қилгандир? Балки Қуръон очиб берган илмлар ҳақиқий кашфиёт бўлиб, Эйнштейндан юз чандиб юқори, чуқурроқ ва муҳимроқдир? Аммо бу ҳақида ўйлашмайди.

У: «ХIХ асрда олимлар сигир сути қандай ҳосил бўлишини тушунишди. Қуръонда ҳам бу ҳақда айтиб ўтилган. Демак, кофирлар илмлари Қуръон ҳақиқатларини тасдиқлаяпти», деб ўйлайди.

Бу – цивилизацион шизофрения.

Шу сабабли, менинг вазифам ва сизларнинг вазифангиз – қалбларимизни ва онгимизни Қуръонда айтилган ҳақиқатларга яқинлаштиришдир.

Бунинг учун, биз, ижтиҳоднинг янги шаклини ишлаб чиқишимиз керак.

Яъни, олдиндан маълум нарсаларни қайта шарҳлаш эмас, балки Исломдан ташқарида қўлланилаётган асосий тушунчаларни тубдан қайта баҳолашимиз ва ўз методологиямизни ишлаб чиқишимиз керак.

Агар биз ўз фикрлаш тизимимизни тубдан ўзгартириб, уни Қуръонга мослаштирсак, биз шундай интеллектуал кучга эга бўламизки, у бутун тарихнинг йўналишини ўзгартиришга қодир бўлади.

Бизнинг халқимиз Аллоҳ таолонинг йўлида қолиб, У зотнинг ихлосли қули бўлишга арзийдиган даражада бўлиши керак.

Мен сизлардан ҳар бирингиз, ушбу илмни бошқаларга етказиш учун ҳаракат қилишингизни сўрайман.

Кейинги маъруза 5 ноябр куни соат 16:00 да бўлади.

Биз, насиб қилса, сиёсий фалсафанинг асосий тушунчаларини Қуръон ва Суннат нуқтаи назаридан таҳлил қиламиз: Жамият, Давлат, Ҳокимият, Уммат, Партия ва ҳоказо.

Бугунги сўзбошини шу ерда якунлайман. ИншаАллоҳ, 5 ноябр куни учрашамиз.

Жазакумуллоҳу хайрон. Ассалому алайкум.

Ҳайдар Жамол (маърузалардан)

Абу Муслим таржимаси (эркин таржима)