Йигирманчи асрнинг 20-йилларида сэр Леонард Вули Месопотамияда (Тигр ва Фурот дарёлари оралиғида) археологик экспедиция ташкил қилди, бу жой инсон цивилизацияси ватани ҳисобланарди. Айнан шу ерда одамлар илк бор донли ўсимликларни парвариш қилишни, қўй боқишни ўрганган ва айнан шу ерда ёзув ихтиро қилинган деб ҳисобланади.



Археологлар Ур шаҳри яқинидаги (ҳозирги Ироқ номини берган) маданий қатламларни бирин-кетин очиб чуқурлашар экан, бу ерда маданиятлар бир-бирини узлуксиз алмаштирганини, ҳар бир қадимий даврнинг ўзига хос қадимий тарихи борлигини аниқладилар. Гўё бу маданий қатламлар силсиласи тугамайдигандек туюларди. Лекин яна бир бор белкуроқ суриш билан инсон фаолияти излари бўлган маданий қатламлар тўсатдан тугаб қолди. Бундан кейин фақат сув оқими олиб келган чўкмалар бор эди, бу ерларни асрлар давомида сув остида қолганини кўрсатарди. Гўё қазишмаларни тугатиш мумкиндек эди.



Бироқ Вули яна чуқурлаштиришни буюрди. Археологлар чўкма қатламлардан яна 2,5 метр чуқурликка киришгач, ўзининг меҳнатсеварлиги учун яхши мукофотга эришдилар. Чўкма қатламлар қандай тўсатдан бошланган бўлса, шундай тугаган эди, ва яна инсон турмушининг асбоблари билан тўлган қатламлар намоён бўлди — тўфондан олдинги бир цивилизация излари. Шу тариқа инсон хотирасида содир бўлган Тўфон ҳақидаги муқаддас китоблар ривоятининг илмий тасдиғи пайдо бўлди.



Бўлган офатнинг сабаблари бўйича ҳозир ҳам мунозаралар олиб борилмоқда — бу ерга астероид тушгани ёки ер қутбларининг тўсатдан ўзгариши ва шу сабабли Антарктида музларининг эриши, ёки бошқа космик ёки геологик сабаблар бўлиши мумкин. Бошқа масалаларга нисбатан аниқроқ айтиш мумкин бўлган нарса — бу мудҳиш катаклизм қачон содир бўлганидир, чунки археологлар бу саволга геологларга қараганда анча аниқ жавоб беришлари мумкин. Чунки маданий қатламлар геологик қатламларга қараганда анча ўзгарувчан бўлади. Ҳар бир тарихий давр ўзининг алоҳида чуқурлигига эга бўлиб, асрлар қаватини бевосита, яъни метафорик эмас, балки бевосита ўлчаш мумкин (шундай қилиб, тарихни аниқ фанлар қаторига қўшмаслик билан баъзан жуда беэҳтиёт иш тутишимиз мумкин). Шундай қилиб, катта хатога йўл қўймасдан шу хулосага келиш мумкинки, ердаги тўфон милоддан аввалги V ва IV мингйилликлар чегарасида, яъни олти минг йил муқаддам содир бўлган. Бу кейинроқ муқаддас китобларда кўрсатилган вақт билан деярли мос келади. Лекин муқаддас китобда келтирилганидек сув қирқ кун эмас, балки бир неча аср давомида қурғоқликни қоплаб турган.



Тўфон ҳақидаги ривоят деярли барча қадимги халқларда мавжуд бўлган, гарчи офат вақтида уларнинг кўпчилиги ибтидоий тараққиёт босқичида бўлган бўлса ҳам. Балки, фақат битта халқ — ўзлари ҳақида хотирани сақлаб қолган ва тўфон вақтида цивилизация даражасида бўлиб, ёзма манбалар қолдирган халқ — тўфон ҳақидаги кўплаб бошқа ривоятларга асос бўлган ёзма маълумотларни мерос қолдирган бўлиши мумкин. Бу қадимий халқ — шумерлар бўлиб, улар тўфондан олдинги даврлар маданиятини ҳеч бўлмаганда бироз ошкор қилишга имкон беради.



Шумер цивилизацияси ҳар қандай бошқа тарихда из қолдирган маданиятга нисбатан анча олдин пайдо бўлгани билан кўплаб сирларни тушунтириш мумкин. Масалан, уларнинг ёзув сирини.



Месопотамияда шумерларнинг клинопис (қум ёзув) ёзуви туширилган минглаб гилим лавҳалар топилган — бу ерда ҳам хўжалик қайдлари, ҳам ҳаётий қоидалар тўпламлари, ҳам энг қадимий адабий ёдгорликлардан бири — Гилгамеш қаҳрамони ҳақидаги ривоят мавжуд. Аммо энг ажабланарлиси шундаки, шумер ёзуви худди дарҳол мукаммал кўринишда пайдо бўлгандек, унинг ривожланишини, аста-секин мураккаблашишини кузатишнинг иложи йўқ. Барча бошқа қадимги халқларда эса бу умуман бошқача: энг дастлабки иероглифлар аслида расмлар бўлиб, уларда осонгина таништириш мумкин бўлган тасвирлар мавжуд; фақатгина кейин улар ёзувни тезлаштириш ва абстракт, моддий бўлмаган тушунчаларни етказиш учун ўзгарган. Аммо бизгача етиб келган шумер ҳужжатларининг энг қадимийлари ҳам гилимга (қум ёзув) туширилган ёзувлар бошиданоқ абстракт ва универсал бўлиб, худди у бошқа жойдан тайёр ҳолда келтирилгандек туюлади.



Яна бир сирли жиҳат — бу ёзувлар қайд этилган тилдир. Турли халқлар орасида яқинлик алоқаларини аниқлашнинг энг ишончли усули — бу уларнинг тилларини солиштиришдир. Бундай боғлиқлик яқин бўлиши мумкин, бундай ҳолда тиллар бир тил гуруҳига мансуб деб ҳисобланади (масалан, славян гуруҳига мансуб украин ва рус тиллари), ёки эса кўпроқ узоқ даврлардан келиб чиққан ва шундай ҳолда бир оилага мансуб турли гуруҳларга тегишли тиллар бўлади (масалан, индоевропа тил оиласига мансуб ҳинд ва инглиз тиллари); ҳатто минг йиллар аввал ажралиб кетган халқлар учун ҳам бундай боғлиқлик кузатилади. Бу маънода барча халқларнинг, жуда қадимда йўқолганлари ҳам, ҳозирги халқлар орасида тил қариндошлари мавжуд.



Шумерлар бундан мустасно. Филологлар қанчалик уринишмасин, лекин шумер тили ва ҳозирги ёки бир пайтлар мавжуд бўлган бирон-бир тил ўртасида алоқа аниқлаш мумкин бўлмади. Оламда ҳеч қандай тил қариндоши бўлмаган ягона халқ!



Шумерларнинг ҳисоблаш тизими ҳам бирдай ажабланарлидир. Одамлар ҳисоблашни кўзга кўринадиган бирон нарса орқали ўрганган. Ниманидир санаш учун қўл бармоқлари (ёки икки қўл бармоқлари)дан фойдаланилган, шунда ҳисоб асосида 5 ёки 10 сони ётарди. Вақтни ҳисоблаш учун ой фазаларидан фойдаланилган ва шунда асосий рақам 7 бўлган. Шунинг учун деярли барча халқларда ҳисоблаш тизими бешлик, ўнлик ёки еттилик бўлган. Аммо шумерлар яна бир ажойиб истисно: уларнинг ҳисоб тизимида асос бўлиб ҳеч қандай моддий аналогга эга бўлмаган 60 рақами олинган! Бу рақам ортиқ ёки кам эмас, айнан 60!



Айтганча, биз бугунги кунда шумерларнинг олтмишлик ҳисоблаш тизимидан ҳатто ўзимизнинг ўнлик тизимимиздан кўра кўпроқ фойдаланишимиз мумкин — масалан, соатлар стрелкасига қараганда. Биз нега соатдаги минутлар ёки минутдаги секундлар сони 60 эканлиги ҳақида ўйлаймизми? Чунки шумерлар вақтни мана шундай тақсимлашган ва улар учун 60 сони қийин эмас, балки қулай ва "дунёбий" сония туюлган.



Шумерлар учун шунчаки катта аҳамиятга эга бўлган бу рақам нималарга асосланган? Маълум бўлишича, улар Ер йилининг давомийлигини биринчи бўлиб аниқлаб, уни 360 кунгача қулайлик учун тахминан танлаганлар. Лекин уч юз олтмишлик тизимдан ҳатто шумерлар ҳам фойдаланмаган ва улар 60 рақамни асос қилиб олган. Шунингдек, бу улар томонидан ихтиро қилинган бурчакларнинг градус ўлчовларига ҳам боғлиқ; шунинг учун бутун айланма 360 градусдан иборат.



Шунингдек, аниқки, ҳар бир халқ аввал ўз қўллари бармоқларидан фойдаланиб қўйларни санашни ўрганади ва бирмунча вақтдан кейин астрономия билан шуғулланади, бу йилни аниқлаш учун керак. Эҳтимол, шу йўлдан бир вақтлар шумерларнинг аждодлари ҳам ўтган бўлиши мумкин, лекин улар бу йўлни жуда қадимда, сув тўфонидан олдин босиб ўтганлар. Археологик топилмалар даврига келиб, шумер цивилизацияси шу даражада юқори ривожланган бўлганки, улар учун астрономик кузатувлар одатий машғулот эди. Масалан, улар Нептун сайёрасини яхши билганлар, у фақат кучли телескоплар орқали кўрилади (қайтадан XVIII асрда очилган). Улар юлдузлар йили ҳақида билишган — галактика маркази атрофида юлдузлар айланишининг вақти, бу 36 минг Ер йилини ташкил қилади. Улар бошқа галактикалар мавжудлиги ҳақида ҳам билишган бўлиши мумкин. Шумер матнларини тадқиқ этар эканмиз, уларнинг коинот ҳақидаги тушунчалари ҳар қОдамда чуқурроқ кашф этилади. Шунинг учун ҳам, уларнинг қўшнилари ҳали янги-янги ҳисоблашни ўрганиб турган пайтда, шумерлар космик ҳисоблаш тизимидан фойдаланган. Уларнинг билими сабабли улар қўшни халқларга гўё коинотдан келган инсонлар бўлиб кўринган бўлса ажаб эмас!



Албатта, маълум маънода улар шундай эди — туфтоний дунёдан келганлар, ҳатто ташқи кўринишлари бўйича ҳам янги ирқлар одамларидан кескин фарқ қиларди.



Бу боис бир воқеани эслаш жуда қизиқ. Иккинчи жаҳон урушидан сал олдин инглиз археологлари Месопотамияда бой қабрни топдилар. У ерда дафн қилинган шумер руҳонияси, ёзувлардан маълум бўлишича, ҳашаматли гўзалликка эга бўлган. Шу вақтга келиб дунёда академик Герасимовнинг инсон черти асосида қиёфасини қайта тиклаш усули кенг қўлланила бошлаган эди ва инглиз олимлари ҳам айнан шу йўлни танладилар. Бироқ журналистлар буни ўз хабарларида аввалдан катта қизиқиш билан ёзиб чиқдилар: энди Британ музейига келувчилар газета орқали мақтаб тилга олинган шумер гўзалига қараб завқланиш имконига эга бўлади.



Афсуски, журналистлар шошиб қўйишди. Чунки олимлар ишни якунлаганларидан кейин шок ҳолатига тушишди — руҳония ҳеч қандай гўзал эмас, балки замонавий меъёрлар нуқтаи назаридан жуда хунук бўлиб чиқди. Албатта, бу замонавий қарашлар нуқтаи назаридан шундай: бугунгача ўтган олти минг йилда гўзаллик меъёрлари тубдан ўзгарди; ажабланарли эмаски, бизга номаълум бўлган шумер ирқи бизга умуман хос бўлмаган гўзаллик тушунчасига эга бўлган. Лекин қандай йўл тутиш керак? Музейга келган ташрифчилар газета мақтаб тилга олган қадимий гўзалликка қараш учун келишади. Олимлар уларни хафа қилишни хоҳламасдилар…



…Ниҳоят, Британ музейида кўргазма очилганида, томошабинларнинг ҳаяжони ҳаддан ошиб кетди. Руҳониянинг ҳайкал портрети барча иллюстратив нашрларда пайдо бўлди. Шумер гўзали ажойиб эди, у бугунги ҳар қандай гўзаллик танловида иштирок эта олган бўлар эди! Журналистларнинг таъкидлашича, унинг юзидаги қиёфа жуда европача эди. Газеталарда ҳатто илмий кўринишдаги мақолалар чиқди: гўё шумерлар, айрим олимларнинг фикрига кўра, айнан инглизларнинг аждодлари бўлиши мумкин, чунки руҳониянинг юз қиёфасида айнан инглизларга хос жиҳатлар кўзга ташланарди…



Бу ажабланарли эмас. Чунки музейда кенг оммага намойиш қилинган шумер руҳонияси деб кўрсатилган ҳайкал, ёш олимнинг жуда гўзал актриса-ҳотинининг бюсти эди. Аслида эса руҳониянинг бюсти музей ертўласига, бошқа кўзлардан нарида сақлаш учун яширилган эди.





* * *



Кўринишича, милоддан аввалги тўртинчи минг йилликка келиб, яъни тўфондан кейин Месопотамиянинг илк шаҳар-давлатлари шаклланган даврга келиб, шумерлар, бу тўфон олди цивилизациясидан оман қолган муъжизавий халқ, улкан қадимий ва жуда кам сонли халқ бўлган. Улар ўз умрининг сўнгги йилларини сомий халқлари – аккадлар ва осурлар – каби янги ва тез кучайиб бораётган халқлар орасида ўтказган.



Икки халқнинг ҳам шундай тезликда кўтарилиши тасаввур қилиш қийин бўлган даражада чўққиларга чиқди. Агар қандайдир халқ бир неча юз йил ичида ўрта асрлардан космик парвозлар даврига ўтган бўлса, эҳтимол, бу ҳам унчалик ҳайратланарли эмас. Лекин барчаси тушунарли: аккадлар ва осурлар узоқ ва кўпни кўрган устозлари бўлган шумерлар билан қўшни бўлишган. Ана шу сабабдан ҳам янги халқлар қатор асрлар ичида, одатда ўн минглаб йилларни талаб қилувчи йўлни босиб ўтишга муваффақ бўлишди – яъни ибтидоий қабилалардан бошлаб, ривожланган деҳқончилик, металлургия, улкан шаҳарлар, такомиллашган ёзув тизими, буюк адабиёт ва кучли астрономик илм билан кучли давлатлар барпо қилишгача бўлган йўлни босиб ўтди.



Мумкин, шумерлар умуман бутун инсониятнинг устозлари бўлишгандир, яъни тўфондан кейин ер юзига тарқалиб кетган инсонларнинг устозлари. Шумерлар ёзувининг хитоийнинг энг қадимий иероглифлари билан маълум бир даражада ўхшашлиги, эҳтимол, бекордан-бекор эмасдир. Шундай экан, улкан қадимги Миср цивилизацияси, эҳтимол, умуман вужудга келмаган бўларди, агар у астрономия борасида шумерлар билимларидан фойдаланмаган бўлса. Иккита чўл — Ливия ва Нубия чўллари орасида сиқилиб қолган, регистонли Миср тупроғи мутлақо ҳосилсиз қолган бўларди, агар мисрлик руҳонийлар Нил дарёси тўфонлари вақтларини ҳисоблашни билмаган ва ўз халқларига ҳосилдор Нил гилларини жойида ушлаб туриш учун қайси вақтда тўғонлар қуриш кераклигини билдиришмаган бўлса. Бундай ҳисоблашлар улкан аниқликни талаб қилади, ва уларни фақат юлдузларга қараб амалга ошириш мумкин эди. Ана шу сабабдан Мисрнинг юксак даражали руҳонийлари Халдейларга (яъни шумер устозларига) ўқишга, Бобилга узоқ муддатга кетишарди. Агар буни ҳозирги тилда айтсак, "стажировкага кетишарди".



Ёш халқлар миннатдор ўқувчилар бўлиб чиқдилар, ўзларининг буюк ўтмишдошлари ва устозларини унутмадилар. Шумерлар Месопотамияда худди ерга тушган худолар каби улуғланарди, ва шумер тили бутун Иккидарёда муқаддас тил — олимлар ва руҳонийлар тилига айланди, шу сабабли шумер ёзуви ёдгорликлари Бобил кутубхоналарида минг йиллар давомида эҳтиётлик билан сақланди, ҳатто сўнгги шумерлар ўз камсонлиги туфайли ер юзидан бутунлай йўқ бўлиб кетганларидан кейин ҳам. Бобилнинг бой адабиёти тўлиқ ва батамом шумер анъаналари асосида шаклланган эди.



Бу ажабланарли эмас! Кўплаб адабий ёдгорликларга "қадимий", "энг қадимий" сўзлари эпитет сифатида қўшилиши мумкин, лекин "энг қадимий" деган бундай кескин эпитет фақат бир ёдгорликка муносибдир — шумерларнинг Гильгамеш ҳақидаги достони. Ер юзида ундан қадимроқ ёдгорликлар мавжуд эмас.



Шумер эпосига асосланиб аккадлар ўз эпосини яратдилар, у ерда ҳам асосий қаҳрамон ўша Гильгамеш эди, шу билан бирга улар достоннинг муаллифлигини аниқ оғиздан чиқиш қийин бўлган, афтидан шумерча туюладиган Син-леке-унинни исмли бир шахсга нисбат қилдилар. Бундан ташқари, у заклинатель сифатида қайд этилган. Балки айнан ўша инсон аккадларга ҳайратланарли даражада қадимий воқеалар, жумладан, энг асосий воқеа сифатида достонда тасвирланган жаҳон тўфони ҳақидаги маълумотларни етказиб бергандир. Достоннинг асосий қаҳрамонларидан бири бўлган оқил киши Утнапиштим, шунингдек, библий Нуҳга ўхшаш бир тимсол бўлиб, у ўз қурган улкан кемасида тўфон сувларидан омон қолади.



* * *



Шундай экан, библий «Таъзим Китоби»даги баъзи сюжетлар ҳам шумер манбаларидан олинганми?



Шубҳасиз — лекин жуда узоқдан. Бугунги кунда Библиянинг энг қадимий китобларининг асосида айнан шумер ривоятлари ётганига ҳеч ким шубҳа қилмайди, лекин бу қўшиб олиш шундай пайтда содир бўлганки, ўша вақтда шумерлар аллақачон йўқолиб кетган эди. Библиянинг катта қисмининг ёзилиш даври сифатида тадқиқотчилар ҳозирда милоддан аввалги VII–VI асрларни кўрсатадилар. Бу вақтда Исроилликлар Бобил асирлигини бошдан кечирган, ва айнан ўша пайтда Библия муаллифлари шумерлардан қолган жуда қадимий тўфон ривоятларини ўзларининг китобларига киритганлар.



Ҳа, фақат унинг ўзи эмас. Шумерларнинг хотираси билан боғлиқ бўлган қадимги дарё оралиғида замини кўплаб афсоналарни илҳомлантирди. Масалан, Бобил минораси ҳақидаги афсонани олайлик.



Библияга кўра, бир вақтлар одамлар шунчалик ўзларини улуғ ҳисоблаб юборганларки, ҳаттоки Худони кўриш учун осмонгача етган минора қуришга қарор қилишган. Лекин улар ўз қўрсанликлари учун Худо томонидан қаттиқ жазоланишган: Худо минорани чақмоқлар билан вайрон қилиб, одамларнинг тилларини аралаштириб юборган, шунинг учун улар энди бир-бирини тушунишдан тўхтаб қолган. Бу афсонанинг келиб чиқиш табиати анча тушунарли. Ўша пайтда кичик ва чекка ҳудудда жойлашган Исроиллик яҳудийлар миллионлаб аҳолиси бўлган улкан Бобилга келиб қоладилар, у ерда турли хил тилларда гапирадиган юзлаб одамларни учратган бўлишлари мумкин. Бу хилма-хил тиллар яҳудийларга Худо томонидан берилган жазо бўлиб кўрингани аниқ. Шунингдек, Бобилда ибодатхоналар ва саройлар кўп босқичли қумли гилдан қурилган минораларга ўхшаб қурилган ва уларнинг кўпи вайрон бўлган (ўша ерларда зуд-зуд зилзилалар рўй беради), шунинг учун айнан шу каби афсона пайдо бўлган.



Қизиғи шундаки, библия матннинг ўзи унинг Бобилдан келиб чиқишини кўрсатиши мумкин. Библияда шундай дейилган: "Қани, тушайлик ва уларнинг тилини аралаштириб юборайлик…" (Ҳосиллар, 11:7). Худо бу ерда кўплик шаклида кимга мурожаат қилмоқда? Бошқа худоларга? Аммо яҳудий монотеистлар учун Худо битта-ку. Лекин шумерлар ва Бобилликлар кўплаб худоларга эга эдилар; бу ерда Библия айнан Бобил асирлиги даврида яҳудийлар нафақат Бобил маданиятининг, балки унинг динининг ҳам кучли таъсири остида бўлганлигини очиб бермоқда.



Шунингдек, яҳудийликда Худонинг номларидан бири бўлган Элоҳим ҳам айнан шумерча келиб чиқишига эга. Бу сўз "порлоқ" деган маънони англатади.



Янги ибтидо ривоятларида Одам ва Ҳаввони яратиш ривоятнинг шумерча келиб чиқишини янада аниқроқ кўришимиз мумкин. Бошқа қавмлар ривоятларида, худди Одам каби, биринчи одамларнинг гилдан ясалгани ҳақида кўп бор айтилади (бу ҳам, эҳтимол, шумерлар таъсирида бўлган); аммо нима учун Ҳавво Одамнинг қовурғасидан яратилди? Ахир, аниқки, эркаклар ва аёлларда қовурға сони бир хил-ку.



Бу ерда, эҳтимол, шунчаки хато бўлган! Шумерча ривоятларга кўра, олий худо Мардук эркак ва аёлни турли хил гил навларидан ясаган, ва биринчи аёл яратилган гил навини ифодаловчи шумерча сўз "қовурға" деган маънони ҳам англатадиган сўзга ўхшаб эшитилган. М. авв. VII асрга, яъни Бобил асирлиги даврига келиб, шумерлар йўқ бўлган, уларнинг тили эса муқаддас деб эълон қилинган ва унда яхши гапирадиганлар фақат Бобил жамоасининг қоҳин ва амалдор элитаси бўлган, асирликдаги яҳудийлар бу қатламга албатта кирмаган.



Шумерлар инсониятга ўргатган муаллимлар ким бўлган? Тўфондан олдинги йўқолиб кетган континентда яшаган атлантларми ёки ер юзидаги асосий ирқдан бўлганларми? Бутунжаҳон ҳалокати уларнинг цивилизациясини йўқ қилишидан олдин қанчалик қудратли эди улар? Тўфонгача қанча минг йиллар давомида мавжуд бўлган? Бизга етиб келган қадимий географик хариталарни айнан улар тузганмикин? Улардан Америка чегаралари сезилиб туради, Антарктика қитъасида эса дарёлар ва кўллар кўрсатилган, чунки бу хариталарда Антарктика юзлаб метр музларсиз кўрсатилган (бундай ҳолат фақат юз минг йиллар илгари бўлиши мумкин).



Ахир, ер юзида тўфонгача мавжуд бўлган инсон цивилизацияси ўзи нимадан иборат бўлган? Месопотамиядан бошқа ерда унинг изларини топиш мумкинми?

Аммо эҳтимол, шумер клинописининг (қум ёзуви) мураккаб ёзувлари билан ёзилган тош табличкаларни ўрганишни давом эттириш (шумер тили шу қадар мураккабки, ҳозирча уларнинг фақат кичик қисми ечим топган) ва уларнинг олдинги даврларда яшаган реал қироллари билан боғлиқ бўлиши мумкин бўлган худоларининг ҳаётий ёзувларини чуқурроқ ўрганиш орқали, бизнингча, бир куни тўфондан олдинги инсониятнинг ҳақиқий тарихини англаб етишга эришамиз.