А) Қисқача изоҳи:
Шиъалик исломий сиёсий мазҳабларнинг энг қадимийсидир. Шиъалар ва уларнинг мазҳаблари Ҳазрати Усмон (розияллоҳу анҳу) даврининг сўнгги йилларида пайдо бўлгани, Ҳазрати Али (розияллоҳу анҳу) даврида эса ривожланиб, тарқалгани ҳақида аввалроқ изоҳ берган эдик.
Ҳазрати Али (розияллоҳу анҳу) одамлар билан учрашиб, мулоқот қилган сари, улар унинг фазилатларига, илмига ва диндорлигига тан беришарди. Ҳаддан ташқари ғулувга кетган айрим кишилар эса бу ҳисларни суиистеъмол қилиб, ўз қарашларини тарғиб қила бошладилар.
Умайявийлар даврида Ҳазрати Али (розияллоҳу анҳу)нинг фарзандларига нисбатан зулм ва азоблар кучайиб, чегара билмас даражага етганида, Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи васаллам) авлодларига бўлган муҳаббат ҳисси тобора ошди. Одамлар уларни зулм қурбонлари сифатида кўра бошладилар. Шу тариқа, шиъа мазҳабининг доираси кенгайиб, унинг тарафдорлари кўпайди.
Бу мазҳабнинг асосий принциплари Ибн Халдуннинг «Муқаддима» асарида зикр этилган қуйидаги қоидалардан иборатдир:
«Халифалик масаласи уммат фикрига ҳавола қилинадиган умумий масалалардан эмас. Халифа бўладиган шахс ҳам умматнинг тайини билан бошқа келадиган кимса эмас. Халифалик диннинг асосий принципи ва исломнинг бир устунидир. Ҳеч қайси пайғамбар бу масалага бефарқ бўлиши, уни унутиши ёки уни умматга ташлаб қўйиши асло мумкин эмас. Балки пайғамбарларнинг вазифаси – уммат учун имом тайин қилишдир. Имом эса каттаю кичик барча гуноҳлардан пок бўлиши керак.»
Барча шиъалар Ҳазрати Али ибн Аби Толиб (розияллоҳу анҳу) Пайғамбаримиз (соллаллоҳу алайҳи васаллам) томонидан танланган халифа экани ва у саҳобаи киром (розияллоҳу анҳум)нинг энг афзали экани борасида иттифоқ қилганлар.
Шиъалар саҳобаи киром ичида ҳам Ҳазрати Алини барча саҳобалардан афзал кўрганлар мавжуд эканини таъкидлашади. Ибн Аби-л Ҳадид, ўртамиёна шиъа сифатида, Ҳазрати Алини барча саҳобалардан афзал кўрган саҳобалар қаторида қуйидагиларни зикр қилган:
Аммор ибн Ёсир, Миқдод ибн Асвад, Абу Зарр ал-Ғифорий, Салмон ал-Форсий, Жобир ибн Абдуллоҳ, Убай ибн Каъб, Ҳузайфа, Бурайда, Абу Айюб ал-Ансорий, Саҳл ибн Ҳаниф, Усмон ибн Ҳаниф, Абу ал-Ҳайсам ибн ат-Тайҳан, Абу ат-Туфайл Омир ибн Воила, Аббос ибн Абдулмутталиб ва унинг фарзандлари ҳамда бутун Ҳошим авлоди.
Ибн Аби-л Ҳадид шундай давом этади: «Зубайр ибн Аввам авваллари ҳам шу фикрда эди, кейин эса бу қарашидан қайтди.» Шунингдек, у Бани Умайядан ҳам баъзилар шу фикрда бўлганини, Саъд ибн ал-Осим улардан бири эканини таъкидлайди.[2]
Барча шиъалар бир хил фикрда эмаслар. Улар орасида Ҳазрати Али ва унинг фарзандларини ҳаддан ташқари улуғлаб, ғулувга кетганлар ҳам бор, иттидолли (мўътадил) йўл тутганлар ҳам бор. Мўътадил шиъалар Ҳазрати Алини барча саҳобаи киромдан афзал билиш, бирон кишини кофирликда айблаш ва Ҳазрати Алини инсон устидан турган бир мавжудот деб қарашдан узоқ бўлганлар.
Мўътадил шиъалардан бири бўлган Ибн Аби-л Ҳадид шундай дейди:
**«Бу масалада фикрига қўшиладиган дўстларимиз нажот топган кишилардир. Чунки улар ўрта йўлни тутдилар. Ҳазрати Али охиратда барча мавжудотлардан энг афзалидир, жаннатда энг юқори даражадагидир, дунёда эса барча мавжудотлардан энг устуни, энг кўп хусусиятлари, фазилатлари ва қаҳрамонликлари бор кишидир. Унга душманлик қилган ёки нафрат билдирадиган кимса Аллоҳ таолонинг душманидир. Бу каби кимсалар кофир ва мунофиқлар билан бирга абадий жаҳаннамда қоладилар. Лекин ким тавба қилса, Ҳазрати Алини севса ва уни дўст тутса, у киши бу ҳукмдан мустаснодир.
Ҳазрати Алининг олдин халифа бўлган фазилатли муҳожирлар ҳақидаги муносабатига келсак, у улар билан қилич ёғдиргани ёки уларни ўз ҳукмронлигига чақиргани эмас, балки агар у халифаликларини инкор қилганида, уларга ғазаб қилганида, қилган ишларини маъқул кўрмаганида, биз уларнинг ҳалок бўлганини бемалол айта олардик. Чунки бу ҳолда уларга Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи васаллам) ғазаб қилган бўларди.
Чунки Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи васаллам) у ҳақда шундай деганлар: «Сенга қарши жанг қилиш – менга қарши жанг қилишдир. Сен билан тинчликда бўлиш – мен билан тинчликда бўлишдир.»[3]
Яна бир ҳадисда: «Аллоҳим! Унга дўст бўлган кишига дўст бўл, унга душман бўлган кишига душман бўл.»[4] деб дуо қилганлар.
Бошқа бир ҳадисда эса: «Сени фақат мўмин киши севар ва сенга фақат мунофиқ киши нафрат билдирар.»[5]
Лекин бизлар Ҳазрати Алининг ўзидан олдин халифа бўлганлар халифалигига рози бўлганини, улар орқасида намоз ўқиганини, улар билан қариндош бўлганини ва уларнинг таомини еганини кўрамиз. Ҳазрати Али қилган ишларга қарши чиқишга ва ундан ривоят қилинган масалаларда ҳаддан ошишга ҳеч ҳаққимиз йўқ.
Масалан: Ҳазрати Али Муовия билан муносабатини узгани учун биз ҳам уздик, у лаънат қилгани учун биз ҳам лаънатладик. Шом аҳли ва улар орасидаги Амр ибн Ос, унинг ўғли Абдуллоҳ ва ҳаёт бўлган бошқа саҳобаларни залолатда деб ҳисоблагани учун биз ҳам уларни залолатда деб ҳисобладик.
Қисқача айтганда, биз Ҳазрати Али билан Пайғамбар (соллаллоҳу алайҳи васаллам) орасида фақат пайғамбарлик мартабаси фарқи бор деб ҳисоблаймиз. Бундан ташқари барча фазилатларида уларни тенг деб биламиз. Ҳазрати Алига қарши чиққанлиги тасдиқланмаган буюк саҳобаларга тилимиз тегмайди.[6][7]
Б) Шиъаликнинг пайдо бўлган жойи ва вақти:
Аввал таъкидлаганимиздек, Шиъалик учинчи халифа Ҳазрати Усмон (розияллоҳу анҳу) даврида пайдо бўлган, Ҳазрати Али (розияллоҳу анҳу) даврида эса, унинг ҳеч қандай иштироки ва саъй-ҳаракатисиз ўсиб, ривожланган. Ҳазрати Алининг юксак қобилиятини суиистеъмол қилиш бу ҳолатга йўл очган. Ҳазрати Али вафот этганидан сўнг, Шиъалик турли мазҳабларга бўлиниб кетди. Уларнинг баъзилари ҳаддан ташқари ғулувга борган бўлса, баъзилари мўътадил йўл тутган. Бироқ, қандай ҳолат бўлмасин, Шиъалар аҳли байтга муҳаббатда ҳаддан оширган таассуб билан машҳур бўлганлар.
Умайявийлар даврида Ҳазрати Али (розияллоҳу анҳу)ни Шиъалар томонидан юқори даражада эъзозлашга рағбат ортди. Чунки Муовия (розияллоҳу анҳу) ўз даврида, кейин эса унинг ўғли Язид ва Умайявийлар ҳукмронлиги давомида – Умар ибн Абдулазиз даврига қадар сақланган ёмон бир одатни жорий қилди. Бу одат Жума хутбалари охирида ҳидоят пешвоси Ҳазрати Али ибн Аби Толиб (розияллоҳу анҳу)га лаънат ўқиш эди.
Бошқа саҳобалар бу ишни қаттиқ танқид қилдилар ва Муовия (розияллоҳу анҳу) ҳамда унинг вали (ҳоким)ларини бундан қайтаришга ҳаракат қилдилар.
Пайғамбаримиз (соллаллоҳу алайҳи васаллам)нинг завжалари (суюкли ҳамсарлари)дан бири бўлган Умму Салама (розияллоҳу анҳо) Муовияга мактуб ёзиб, бу ишдан қайтишини талаб қилиб, шундай ёзганлар:
«Сизлар минбарларингиздан Аллоҳ ва Унинг Расулига лаънат ўқияпсизлар. Чунки сизлар Али ибн Аби Толибга ва уни севганларга лаънат қилиб келяпсизлар. Мен гувоҳманки, Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи васаллам) ҳам Алини севар эдилар.»
Бундан ташқари, Муовиянинг ўғли Язид даврида, ҳадиси шарифда зикр қилинганидек, жаннат ёшларининг икки сардоридан бири, Ҳасан ва Ҳусайннинг иккинчиси – Ҳазрати Ҳусайн золимона ўлдирилди, қони ноҳақ тўкилди, диннинг таъқиқлари бузилди.
Ҳазрати Али ва Ҳазрати Ҳусайннинг қизлари асир қилиниб, чўрилар сифатида Язидга юборилди. Ҳолбуки, улар Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи васаллам)нинг қизларининг фарзандлари ва пок насабларидан эдилар.
Одамлар бу воқеаларнинг барчасини кўрдилар, лекин уларга тўсқинлик қила олмадилар, олдини олишга қурблари етмади. Шу сабабли, мажбур бўлиб ғазабларини ичларига ютиб, хоҳламай бўлса ҳам сукунат сақлашга мажбур бўлдилар, уларнинг изтироб ва нафратлари кундан-кунга кучайиб борди.
Бунинг натижасида, Умайявийлар ҳаддан ташқари зулмга тутган кишиларни, одамлар эса, ҳаддан ташқари улуғлаб, юқори мартабага кўтара бошладилар.
Ҳа, фикр ва ҳис-туйғуларнинг доимо босим остида сақланиши инсонни ҳаракат ва ҳукмларида ҳаддан ошишга мажбур қилади. Чунки шафқат ва раҳм-шафқат ҳисси туйғуларининг тўлиб-тошиши, золимлар томонидан эзилган шахсни юксалтириш ва ҳатто муқаддаслаштиришга сабаб бўлади.
Шиъалик дастлаб Ҳазрати Усмон (розияллоҳу анҳу) даврида Мисрда бошланган. Чунки шиъаликни тарғиб қилувчилар Мисрда бундай ҳаракат учун муносиб муҳит топдилар.
Шиъалик кейинчалик Ироққа тарқалиб, у ерни ўз марказига айлантирди. Макка, Мадина ва Ҳижоз ерларидаги бошқа шаҳарлар эса, ҳадис ва суннат илмининг бешиги бўлиб қолган бир пайтда, Ироқ шиъаларнинг қароргоҳига айланди.
Нега Ироқ Шиъалик марказига айланган?
Бунинг бир неча сабаблари бор эди:
1) Ҳазрати Али (розияллоҳу анҳу) халифалиги давомида Ироқда турди. У ерда одамлар билан учрашди, Ироқликлар Ҳазрати Алининг юксак фазилатларини шахсан кўриб, уни тақдир этиш кераклигини англадилар ва ҳеч қачон Умайявийларга қалбан дўст бўлмадилар.
2) Ҳазрати Муовия (розияллоҳу анҳу) халифалиги даврида Ироққа Зиёд ибн Абиҳни вали (ҳоким) этиб тайинлади. Зиёд ташқи томондан мухолифатни йўқ қилгандай кўринса-да, одамларнинг қалбидан Умайявийларга қарши исён руҳини йўқ қила олмади.
Зиёддан кейин, Язид даврида Ироқнинг валилигига Зиёднинг ўғли тайинланди. Унинг ҳукмронлиги давомида, Умайявийларга қарши биринчи бўлиб қўзғолон кўтарганлар айнан Ироқликлар бўлдилар.
3) Абдулмалик ибн Марвон даврида ҳокимият Марвон авлодларига ўтди. Абдулмалик Ироққа машҳур Ҳажжожни вали қилиб юборди. Ҳажжож зулм ва тазйиқларни янада кучайтирди. Ҳар қанча тазйиқ ошгани сари, Шиъалик мазҳаби ҳам кучая борди.
4) Иккинчи томондан, Ироқ қадимги цивилизациялар қовушган ўлка эди.
Ироқда Форс ва Калдон илмлари, шу халқларнинг маданият мероси мавжуд эди. Унга қўшимча тарзда Юнон фалсафаси ва Ҳинд тафаккури ҳам қўшилган эди.
Бу маданиятлар ва фикрий қарашлар Ироқда бир-бири билан аралашди. Шу боис, Ироқ исломий фирқаларнинг кўпчилиги пайдо бўлган жойга айланди. Айниқса, фалсафа билан боғлиқ бўлган фирқалар.
Айнан шу сабабли, Ироқнинг фикрий тузилишига мос келувчи кўплаб фалсафий қарашлар Шиъалик мазҳабига аралашиб кетди.
5) Буларнинг барчасига қўшимча равишда, Ироқ илмий тадқиқотлар бешиги эди ва ироқликлар зеҳнли одамлар эди.
Ибн Аби-л Ҳадид бу ҳақда шундай дейди:
«Менинг назаримда, Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи васаллам) даврида яшаган араблар билан бу халқ ўртасидаги фарқ шундаки: улар ироқликлар, Куфа аҳлидир.
Ироқ замини доимо нафсу ҳаволарига эргашган шахслар, ғаройиб эътиқодга эга бўлганлар ва ажойиб мазҳаблар етиштирган.
Бу иқлимнинг аҳолиси зийрак, таҳлилчи, фикр ва эътиқодларни синчковлик билан ўрганувчи, мазҳабларга эътироз билдирадиган характерга эгадир.
Форс подшоҳлари – Кисралар даврида, бу юртдан «Моний», «Дайсон», «Маздак» ва шу каби шахслар етишиб чиққан.
Ҳижознинг хусусияти эса бундай эмас. Ҳижоз аҳолисининг фикр тарзи ҳам бу каби эмас.»
Ушбу изоҳлардан англашиладики, Ироқ азалдан фикр ва эътиқодлар ўзаро мусобақалашган майдон бўлган.
Шунинг учун ҳам сиёсий ва ақидавий мазҳабларнинг Ироқда пайдо бўлиши табиий ҳолат бўлиб, Шиъаликнинг у ерда тарқалиши ва ривожланиши ҳам ажабланарли эмас эди.[8]
C) Эски фалсафанинг Шиъа мазҳабига таъсири:
Ҳазрати Алини илоҳийлаштирган «Сабаиия» ва шунга ўхшаш гуруҳларни четга сурсак, шубҳасиз Шиъалик исломий фирқадир.
Шиъалар айтган ҳар бир гап ё Қуръон оятига, ёки Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи васаллам)га нисбат қилинган ҳадисга таянади.
Бироқ, Шиъалик айрим фалсафий қарашларни ҳам ўз ичига олган.
Шарқ ва Ғарб олимлари, Шиъаликдаги бу фалсафий қарашларни исломдан аввал мавжуд бўлган фалсафий ва диний манбаларга, шунингдек, ислом келиши билан тугаган Форс цивилизациясига боғлайдилар.
Ичида профессор Дози (Douzy) ҳам бўлган айрим Европа олимлари, Шиъалик мазҳабининг илдизлари форс тамойилларига асосланганини қайд этганлар.
Чунки:
• Араблар эркин яшашга ўрганган эди,
• Форслар эса подшоҳликка ва унинг мерос орқали ўтишига ишонган эди.
Форслар халифа танлаш каби тушунчани билмас эдилар.
Пайғамбаримиз (соллаллоҳу алайҳи васаллам) вафот этганларида, орқаларидан эркак фарзанд қолдирмадилар.
Форслар нуқтаи назаридан, Пайғамбардан кейин халифа бўлишга энг муносиб шахс – аммакасининг ўғли Ҳазрати Али эди.
Улар назарида, Ҳазрати Алининг олдида халифа бўлган Абу Бакр, Умар ва Усмон халифаликни унга муносиб бўлган кишидан тортиб олган эдилар.
Форслар ўз подшоҳларига муқаддас назар билан қарашга одатланиб қолган эдилар.
Шунинг учун Ҳазрати Али ва унинг авлодларига ҳам худди шундай нигоҳ билан қарадилар.
Инсоннинг биринчи вазифаси халифага итоат қилиш эканини, халифага итоат қилиш эса Аллоҳга итоат қилиш эканини таъкидладилар.[9]
Европа олимларининг яна бир қисми эса, Шиъалик мазҳаби Форслардан кўра кўпроқ Яҳудий динидан келиб чиққан, деб даъво қиладилар.
Бунга далил сифатида Ҳазрати Алини муқаддаслаштиришга илк даъват қилган Абдуллоҳ ибн Сабанинг яҳудий эканлигини келтирадилар.
Бу олимлар, Шиъаликдаги яҳудийлик таъсирлари билан бирга, қадимги Осиё динлари, хусусан «Буддизм» ва шунга ўхшаш таълимотлар ҳам таъсир ўтказган, деб ҳисоблайдилар.
Шиъалик яҳудийликдан олинган, деб даъво қилувчилар эҳтимол бу фикрни Шаъбий ёки Ибн Ҳазмдан олган бўлишлари мумкин.
Шаъбий[10] Шиъалик ҳақида шундай деган:
«Булар – Ислом умматининг яҳудийларидир.»
Ибн Ҳазм эса «Фисал» номли китобида шундай ёзган:
«Бу Шиъалар, Илёс (алайҳиссалом) ва Фанҳас ибн Озир ибн Ҳорун (алайҳиссалом) бугунги кунгача тирикдирлар, деб даъво қилган яҳудийларнинг йўлини тутган эдилар.
Баъзи тасаввуф уламолари ҳам шу йўлдан кетиб, Ҳизр ва Илёс (алайҳиссалом) ҳозиргача тирик деб ўйлаганлар.»[11]
Биз эса, Шиъалик, ҳокимият ва ҳокимиятнинг мерос орқали ўтиши борасида Форс тафаккури таъсирида қолган, деб ишонамиз.
Шиъа мазҳаби билан Форс бошқарув тизими ўртасидаги ўхшашлик очиқ-ойдин намоён бўлади.
Форсларнинг катта қисми бугунгача Шиъа мазҳабини қабул қилиши ва дастлабки Шиъалар айнан Форслардан иборат бўлиши бу қарашимизни қўллаб-қувватлайди.
Яҳудийлик масаласига келганда; Шиъаликнинг баъзи қарашларининг яҳудийликка мослиги сабаби, шиъалик фалсафасининг турли йўналишлардан келиб чиққанидир.
Аммо шунга эътибор бериш керакки, Шиъалар ҳақиқатан ҳам исломий далилларга таяниб иш кўрсалар-да, умумий тарзда уларнинг фикрлари Форс тафаккурига яқин бўлади.
Ҳозирги кунимиздаги шиъалар ва ўтмишдаги кўплаб мўътадил шиъалар, Абдуллоҳ ибн Сабанинг ўзларидан бири эканини аниқ рад этадилар. Чунки, уларга кўра, Ибн Сабе мўмин эмас, у Шиъа бўлиши керак эмас. Биз, бу масалада тўлиқ Шиъаларнинг фикрларига қўшиламиз.[12]
D) Шиъа мазҳабининг фирқалари:
Шиъаликни қисқача танитишда, «Шиъалик» номини «ҳаддан ташқари бораётган ёки унга қарши ҳаракат қилаётган ва бу икки орасида ўрта йўлни тутган» одамларнинг кўтарганини айтган эдик.
Ҳаддан ташқари борганлар, Ҳазрати Алини илоҳийлик даражасига кўтарганлар. Камроқ хато қилаётганлар эса Ҳазрати Алини пайғамбарлик даражасига кўтарган ва унинг, Расулуллоҳдан (соллаллоҳу алайҳи васаллам) афзаллигини даъво қилганлар.
Энди, иштиёқ билан ҳаракат қилиб, исломдан чиққани шу ҳаддан ташқари борган баъзи учрашувларни изоҳлаймиз.
Ҳозирги кун шиъалари уларнинг Шиъаликларини рад этадилар. Биз ҳам уларнинг мўмин эканлигини қабул қилмаймиз. Ҳаддан ташқари борган шиъа гуруҳлари қуйидагилар: [13]
1) Сабаиия:
Булар Абдуллоҳ ибн Сабага эргашганлардир.
Ибн Сабе Ҳиралик яҳудий эди. У ўзини мусулмон сифатида кўрсатар эди.
Онаси қора танли чўри бўлгани учун «Ибнус-Савдо» (яъни «Қора аёлнинг ўғли») деб аталган.
Бу шахс Ҳазрати Усмон (розияллоҳу анҳу) ва унинг волийларига қарши қаттиқ тарғибот олиб борганлардан бири экани ҳақида аввал ишора қилган эдик.
Ибн Сабе бузуқ фикрларини ва фитна заҳрини мусулмонлар орасида босқичма-босқич тарқатиб борарди.
У ўз қарашларини Ҳазрати Али ибн Аби Толибга асослаб тарғиб қиларди.
Ибн Сабе Тавротда ҳар бир пайғамбарнинг бир вакили (васияси) бўлганини кўрганини, Ҳазрати Али ҳам Ҳазрати Муҳаммад (соллаллоҳу алайҳи васаллам)нинг вакили эканини, Расулуллоҳ пайғамбарларнинг энг афзали бўлганидек, Ҳазрати Али ҳам вакилларнинг энг афзали эканини таъкидларди.
Шунингдек, у Ҳазрати Муҳаммад (соллаллоҳу алайҳи васаллам) қайта дунёга қайтишини одамлар орасида тарқата бошлади.
Ибн Сабе бу ҳақда шундай деган: «Исо Масеҳ қайтиб келади, деб айтиб, Муҳаммад қайта келмайди, дейдиганларга ҳайронман.»
Ибн Сабе бу фикридан ҳам олға бориб, Ҳазрати Али «Аллоҳ» эканини ҳукм қилди.
Бу сўзлар Ҳазрати Али (розияллоҳу анҳу)га етгач, у Ибн Сабени қатл қилишни хоҳлади.
Бироқ Абдуллоҳ ибн Аббос бунга тўсқинлик қилди ва Ҳазрати Алига шундай деди:
«Агар уни ўлдирсанг, сафдошларинг сен билан ихтилофга тушадилар. Ҳолбуки, сен Шомликлар билан яна уруш қилиш ниятингдасан.»
Шунинг учун, Ҳазрати Али Ибн Сабени Мадоинга surgun қилди.
Ҳазрати Али (розияллоҳу анҳу) шаҳид қилингач, Ибн Сабе одамларни Ҳазрати Алини севишга ва унинг шаҳид бўлишига қаттиқ қайғу қилишга ундириб, уларни ўз мақсади учун ишлатишни бошлади.
У одамларни гумроҳ қилиш ва уларнинг ақийдасини бузиш учун ўз табиатига мос бўлган турли ёлғонларни тарқатди.
Ибн Сабе ўлдирилган киши Ҳазрати Али эмас, балки унинг шаклига кирган шайтон эканини, Ҳазрати Исо осмонга кўтарилгани каби, Ҳазрати Али ҳам осмонга кўтарилганини даъво қилди.
У шундай деди:
«Яҳудий ва насронийлар Марям ўғли Исони ўлдирдик, деб даъво қилганларида ёлғончи бўлганлари каби, Ҳаворижлар ҳам Ҳазрати Алини (розияллоҳу анҳу) ўлдирдик, деб даъво қилганларида ёлғончи бўлишган.»
Яҳудий ва насронийлар дорга осилган бир кишини кўрдилар ва уни Исога ўхшатдилар. Ҳазрати Алининг ўлдирилганини айтаётганлар ҳам худди шундайдир.
Улар Ҳазрати Алига ўхшаган бир кишининг ўлдирилганини кўрдилар ва уни Али деб ўйладилар.
Ҳолбуки, Ҳазрати Али осмонга кўтарилган.
Гўк ғурулдиси унинг овози, чақмоқ чақиши эса унинг табассумидан қолган издир.»
Сабаииялар гўк ғурулдисини эшитганларида шундай дер эдилар: «Ассалому алайка ё амирал-муъминин» (Сенга салом бўлсин, эй мўминларнинг амири).
Умар ибн Шуърабил Абдуллоҳ ибн Сабага шундай дейилганини ривоят қилади:
«Ҳазрати Али ўлдирилди.»
Ибн Сабе шундай жавоб берди:
«Агар бизга унинг миясини коса ичида келтирсангиз ҳам, унинг ўлдирилганига ишонмаймиз. У осмондан тушиб, бутун ер юзига ҳукмронлик қилмагунича ўлмайди.»[14]
Сабаииялардан баъзилари шундай дер эдилар:
«Илоҳ Ҳазрати Али ва ундан кейин келадиган имомларга ҳулул қилган (яъни уларга жисмланган).»
Бу фикр баъзи қадимги динларда мавжуд бўлган қарашга мос келади, яъни, илоҳ баъзи инсонларга кириб, уларда жисмланган, илоҳнинг руҳи етакчидан етакчига ўтган, деган тушунча.
Натижада, Қадимги Мисрликлар ҳам Фиръавнлар ҳақида шу иддиони айтиб келган эдилар.
Сабаиияларнинг яна бир гуруҳи эса, илоҳ Ҳазрати Али билан бирлашган, деб иддао қилдилар ва унга «Аллоҳ – айнан сенсан» деб хитоб қилдилар.
Ҳазрати Али (розияллоҳу анҳу), юқорида ҳам баён қилганимиздек, уларни ёқиб юборишни хоҳлаган.
Манба: Ал-Фарқу байна-л фироқ, Абдулқоҳир ал-Боғдодий.[15]
2) Ғурабийя:
Бу гуруҳ ҳам ҳаддан ташқари кетган фирқалардан бири ҳисобланади.
Улар Сабаииялар каби Ҳазрати Алини илоҳий даражага кўтармаган бўлсалар-да, уни Ҳазрати Муҳаммад (соллаллоҳу алайҳи васаллам)дан деярли афзал деб билишган.
Улар пайғамбарлик аслида Ҳазрати Алиники бўлган, лекин Жаброил хатога йўл қўйиб, Ҳазрати Али ўрнига Ҳазрати Муҳаммадга келган, деб даъво қилганлар.
Буларга «Қарғачилар» маъносида «Ғурабийя» деб ном берилганининг сабаби, уларнинг шундай деганидир: «Қарға қарғага ўхшагани каби, Ҳазрати Али ҳам Ҳазрати Пайғамбарга ўхшайди.»
Олимлар бу нотўғри сўзни рад этганлар.
Уларнинг бири бўлган Ибн Ҳазм ҳам «Фисал» номли китобида бу фикр маъносиз эканини очиқлаб берган.
Аслида, бу сўз тарихни билмаслик ва ҳақиқатларни поймол қилишдан бошқа нарса эмас.
Ҳазрати Пайғамбарга (соллаллоҳу алайҳи васаллам) пайғамбарлик келганида, Ҳазрати Али тўққиз ёшли кичик бола эди.
У пайғамбарлик каби оғир бир масъулиятни ўз зиммасига олиш учун етарли ёшда эмас эди.
Тўққиз ёшли бола шариат юзасидан жавобгар ҳам бўлмайди.
Қолаверса, у бутун динни инсонларга етказишга қодир бўлиш қайда?
Юқоридаги даъвонинг ҳақиқатга зид эканлигига келсак, Ҳазрати Али (розияллоҳу анҳу) ташқи қиёфаси жиҳатидан Ҳазрати Муҳаммад (соллаллоҳу алайҳи васаллам)га ўхшамас эди.
Ҳар бирининг ўзига хос жисмоний тузилиши бор эди.
Шунга қарамай, уларни тўлиқ ўхшаш деб тасаввур қилсак ҳам, Ҳазрати Муҳаммадга (соллаллоҳу алайҳи васаллам) пайғамбарлик юборилган вақтда бу ўхшашлик бор эди, деб даъво қилиш – афсонадан бошқа нарса эмас.
Чунки қирқ ёшли мукаммал шахс билан тўққиз ёшли боланинг бир-бирига ўхшаши мумкин эмас.
Шундай экан, Жаброил қандай қилиб йетук инсон билан болани бир-биридан ажрата олмайди?!
Яна қандай қилиб «қарға қарғага ўхшагани» даражасида Ҳазрати Али Ҳазрати Муҳаммадга ўхшаган бўлиши мумкин?![16]
Шиъаликдан ташқари фирқалар
Шиъалар юқорида зикр қилинган адашган ақийдага эга фирқаларни ва уларга ўхшашларни ўзларидан ҳисобламайдилар.
Уларнинг ҳаддан ташқари кетганини айтадилар ва уларнинг кўпчилигини ҳатто мусулмон ҳам деб қабул қилмайдилар.
Қолаверса, уларни ўзларидан деб ҳисоблаш қайда?
Шу сабабли биз ҳам шундай дермиз: бу фирқалар ислом тарихида «Шиъалик» номи остида зикр қилинган бўлса-да, улардан мутлақо пок бўлган кўплаб Шиъа ёзувчилари уларнинг айблари учун жазо тортиб келганлар.
Хулоса қилиб айтганда, қандай ҳолат бўлишидан қатъи назар, исломдан чиққан бу фирқаларнинг бугунги Шиъалар орасида кўзга кўринадиган ҳеч қандай мавжудлиги йўқ.
Бугунги Шиъалар орасида имомларини одамлар кўз ўнгида очиқ-ойдин илоҳийлаштирувчи ёки Жаброил пайғамбарликни етказишда хатога йўл қўйган, деб даъво қилувчи ҳеч ким йўқ.[17]
3) Кайсония:
Булар Мухтор ибн Аби Убайд ибн Масъуд ас-Сақафий номли шахсга эргашганлар.
Мухтор аввал Ҳавориж мазҳабига эргашган эди, кейин эса Ҳазрати Алига ёрдам берган Шиъалардан бўлди.
Кайсония номи Кайсан деган шахснинг исмидан олинган бўлиб, Кайсан юқорида зикр қилинган Мухтор номли шахс экани айтилган.
Бошқа бир қарашга кўра эса, Кайсан Ҳазрати Алининг (розияллоҳу анҳу) қули ёки унинг ўғли Муҳаммад ибн Ҳанафиянинг шогирди бўлган.
Ҳазрати Алининг ўғли Ҳусайн (розияллоҳу анҳу) томонидан Оқилнинг ўғли Муслим Куфага юборилганида, Мухтор ҳам Ироқ аҳолисининг ҳолатини ўрганиш ва Расулуллоҳнинг (соллаллоҳу алайҳи васаллам) қизининг ўғли Ҳазрати Ҳусайнга қай даражада ёрдам беришлари мумкинлигини билиш учун Куфага келган эди.
Куфа волийси Убайдуллоҳ ибн Зиёд Мухторнинг у ерга келганини эшитгач, уни қўлга олиб, қамоққа ташлади ва уриштирди.
Мухтор шаҳидларнинг саркардалари бўлмиш Ҳазрати Ҳусайн (розияллоҳу анҳу) шаҳид этилгунгача қамоқда қолди.
Синглисининг эри Абдуллоҳ ибн Умар Убайдуллоҳ ибн Зиёддан Мухторни озод қилиб, Куфадан чиқаришни сўради.
Шундан кейин, Мухтор Ҳижозга кетди. Кетаётиб, шундай дегани ривоят қилинади:
«Мусулмонларнинг саркардаси ва пайғамбарлар саркардасининг набираси, золимона қатл қилинган шаҳид Ҳусайн ибн Алининг қони учун интиқом олишда давом этаман.
Раббимга қасамки, унинг ўлдирилишига қарши илоҳий жазо юборилган Ҳазрати Закариёнинг ўғли Ҳазрати Яҳёнинг қони каби, бу ҳодисанинг товони сифатида шу қадар одам ўлдирилади.»
Шундан сўнг, Мухтор Ибн Зубайр тарафдори бўлди.
Ибн Зубайр Ҳижоз ва унинг атрофидаги ислом ҳудудларини эгаллашга тайёрланаётган эди.
Мухтор, агар Ибн Зубайр муваффақиятга эришса, у ҳолда ўзини вали этиб тайин қилиш шарти билан унга байъат қилди.
Мухтор Ибн Зубайр билан бирга Шомликларга қарши жанг қилди.
Язид вафот этгач, мусулмонлар ихтилофга тушишди.
Мухтор Куфага қайтди. Бу сафар у Куфага Ҳазрати Ҳусайннинг акаси ва унинг қони учун интиқом олувчи сифатида Муҳаммад ибн Ҳанафия томонидан юборилганини, Муҳаммад ибн Ҳанафия шаҳид Ҳусайнни ўлдирганлардан интиқом олиши учун уни вазифалантирганини даъво қилди.
Муҳаммад ибн Ҳанафияни «Вакил Маҳдий» деб атади ва одамларга шундай деди:
«Шубҳасиз, мени вакил Маҳдий юборди.
У мени сизларга вакил ва вазир қилиб юборди.
Мендан кофирларни ўлдиришимни, аҳли байтининг қонини талаб қилишимни ва заифларни ҳимоя қилишимни истади.»[18]
Мухтор, Ҳазрати Ҳусайннинг қони учун интиқом олувчи ва одамлар орасида катта мавқега эга бўлгани учун Муҳаммад ибн Ҳанафия номи билан одамларни узлуксиз даъват қилар эди.
Одамлар Муҳаммад ибн Ҳанафияни жуда яхши кўрар, унинг илми ва фазилатига тан беришар эди.
Дарҳақиқат, Муҳаммад ибн Ҳанафия кенг билимга эга, чуқур олим эди.
У буюк мутафаккир бўлиб, ишлар натижасини яхши баҳолар эди.
Онасининг амири бўлган Ҳазрати Али унга уруш санъатини ўргатган эди.
Мухтор бу буюк зот номи билан одамларни узлуксиз даъват қилиб, бир қанча ҳақиқатга тўғри келмайдиган афсоналарни тарқатар эди.
Натижада, Муҳаммад ибн Ҳанафияга Мухторнинг ғоялари ва ёлғонлари етиб борди.
У Мухторнинг ёмон ниятли эканини тушунгач, у билан ҳеч қандай алоқаси йўқлигини одамлар ҳузурида эълон қилди.
Муҳаммад ибн Ҳанафиянинг бу баёнотига қарамай, Ҳазрати Ҳусайннинг интиқоми олинишини қаттиқ хоҳлаган баъзи Алавийлар шунга қарамасдан Мухторга эргашганлар.
Мухтор коҳинлар каби танланган нутқлар қилиб, келажакдан хабар берганини даъво қиларди.
Унинг бу нутқларидан бир намуна кўрайлик:
«Эътибор беринг! Денгизларнинг, хурмо дарахтларининг ва барча дарахтларнинг, қуруқ чўлларнинг ва бегуноҳ фаришталарнинг Раббига қасамки, ҳар бир золимни делиб ўтувчи ўқлар ва парчаловчи қиличлар билан ўлдираман.
Диннинг устунини тиклаб, мусулмонларнинг парокандалигини бартараф қилиб, мўминларнинг қалбини хотиржам қилганимдан сўнг, мен учун дунё аҳамият касб этмайди, эшигимни қоққан ўлим менга қизиқ бўлмайди.»
Мухтор Ҳазрати Ҳусайнни ўлдирганларга ва Алавийларга душман бўлганларга қарши кескин уруш олиб борди, улардан жуда кўпини ўлдирди.
Ҳазрати Ҳусайнни қатл қилишда иштирок этганини билган ҳар бир кишини ўлдирди.
Мухторнинг бу ҳаракатлари уни одамларга севимли қилди.
Хусусан, Шиъалар Мухтор атрофида жамландилар, у билан бирга уруш қилдилар.
Охирида эса, Абдуллоҳ ибн Зубайр томонидан вазифалантирилган акаси Мусъаб ибн Зубайр Мухторни ўлдирди.
Кайсония мазҳабининг қисқача асосий қоидалари:
а) Кайсония ақийдаси Сабаииялар каби аҳли байтдан келган имомларни илоҳийлаштириш асосига қурилмаган, балки имомни муқаддас шахс деб билиш, унга мутлақ итоат қилиш, унинг илмига ҳеч қандай шубҳа қилмаслик асосларига қурилган.
Кайсонийлар имом хатога йўл қўймаслигига ишонадилар. Чунки уларга кўра, имом – илоҳий илмнинг рамзидир.
б) Сабаииялар каби Кайсонийлар ҳам имомнинг қайта дунёга қайтишига ишонадилар.
Уларнинг қарашларига кўра, қайта келадиган имом – Ҳазрати Али, Ҳазрати Ҳасан ва Ҳазрати Ҳусайндан кейинги Муҳаммад ибн Ҳанафиядир.
Улардан бир қисми Муҳаммад ибн Ҳанафия вафот этган, аммо қайта тирилиб қайтиб келади, деб ишонса, аксарияти унинг ўлмаганига, «Ридво» тоғида, ёнига асал ва сув олиб, ҳаёт кечираётганига ишонганлар.
Машҳур «Кусайр Азза» шу охирги гуруҳдан эди.
Маълум бўлсинки, Қурайш қабиласининг имомларидан,
Тўрттаси бир-бирига тенг, ҳақиқатнинг вакиллари.
Биринчи – Алидир, қолган учи эса унинг ўғиллари,
Булар ҳамманинг танишлари, Расулуллоҳнинг набиралари.
Улардан бири – имон ва тақвоси билан машҳур,
Яна бири эса Карбалода шаҳидлик тожини кийган.
Учинчи эса отга миниб, байроқ олдида туради,
Бу мақсадга етмасдан, ўлимни татимайди.
Кўп асал ва сув бор унинг ёнида,
Одамлардан яширилган Ридво тоғида.
в) Кайсонийлар «Бадо» деб номланган, кейинчалик воқеани англаб етиб, унга мувофиқ фикрни ўзгартириш тамойилига ишонадилар.
Бу тамойилга кўра, Аллоҳ таоло ўз билимининг ўзгариши натижасида хоҳлаган нарсасини ўзгартиради.
Бир нарсани аввал амр қилади, кейин эса бу нарса ҳақидаги билими ўзгаргани учун, аввалги амрининг аксини амр қилади.
Бу ҳақда Шаҳристонӣ шундай дейди:
«Мухтор «Бадо» тамойилини танлади.
Чунки у содир бўлган ҳодисаларни ёки ўзидан келган бир ваҳий ёки ўз имоми томонидан юборилган мактуб орқали билиб турганини даъво қиларди.
У сафдошларига бирор нарса содир бўлишини ёки бир ҳодиса юз бериши ҳақида хабар берарди.
Агар воқеа айтганидек содир бўлса, буни ўз даъволарига далил қилиб кўрсатарди.
Агар воқеалар хабар қилганидек юз бермаса, «Раббимиз ўз фикрини ўзгартиргани учун ҳодисани ўзгартирди» дерди.»
Шубҳасизки, бу қараш очиқ-ойдин залолатдир, бузуқ эътиқоддир.
г) Кайсонийлар, руҳларнинг ўлганлардан ажралиб, янги туғилган тирик мавжудотларга ўтиши маъносини англатувчи «Руҳларнинг таносухи» (реинкарнация) қарашига ишонадилар.
Аслида бу қараш Ҳинд фалсафасидан олинган.
Бу даъвони айнан улар олдинга сурганлар.
Ҳинд фалсафачилари, руҳ юксак бир ҳайвондан чиқиб, паст бир ҳайвонга кириши билан азоб чекарди, паст бир ҳайвондан чиқиб, юксак бир ҳайвонга кириши билан мукофотланарди, деб даъво қилганлар.
Кайсонийлар Ҳинд манбаларига таянган бу фалсафанинг барчасини қабул қилмаганлар, фақат имомларга тегишли баъзи масалаларни қабул қилганлар.
е) Кайсонийлар шундай дейдилар: «Ҳар нарсанинг бир зоҳири, бир ботини бор. Ҳар бир шахснинг бир руҳи бор. Нозил қилинган ҳар бир оятнинг бир таъвили бор. Бу дунёда рамзий равишда мавжуд бўлган ҳар бир нарсанинг бир ҳақиқати бор. Бу оламда мавжуд бўлган ҳикмат ва сирлар бир инсон шахсида жамланган. Бу ҳикмат ва сирларни Ҳазрати Али ўз ўғли Муҳаммад ибн Ҳанафияга берган. Бу илмлар кимда жамланса, ҳақиқий имом айнан ўшадир.»[19]
Бу сўзлардан англашиладики, Кайсонийлар пайғамбар ҳақида, пайғамбарликка зид бўлган айрим иддаоларни олдинга сурганлар.
Ҳазрати Алининг фарзандларига бўлган ҳаддан ташқари таассублари сабабли, унинг ўғилларини пайғамбарлик мақомига кўтариб юборганлар.
Бироқ, уларнинг сўзларида, «Аллоҳ таоло ўз фикрини ўзгартирган» деган иддаоларидан ташқари, Аллоҳ таолога муносиб бўлмаган бирон сифатни унга нисбат бериш ёки Аллоҳ таолони поклашга зид бўлган бирон фикрни айтганлари кўринмайди.
Шу билан бирга, «Руҳлар танадан танга ўтади, ҳар бир нарсанинг бир зоҳири ва бир ботини бор, бутун коинот ҳикмат ва сирлари билан бир инсон шахсиятида жамланган, бу илм фақат Ҳазрати Алига тегишли бўлиб, Ҳазрати Али бу илмни ўз ўғли Муҳаммад ибн Ҳанафияга ўтказган ва Ҳанафия бу илмни отасидан мерос қилиб олган», деб даъво қилишлари билан ислом ҳақидаги қарашларини бир қатор фалсафий ғоялар билан аралаштириб юборганлар.
Бугунги кунда ислом мамлакатларида Кайсонийя мазҳабига мансуб ҳеч қандай шахс мавжуд эмас.[20]
4) Зайдия:
Шиъа мазҳабининг аҳли суннат вал-жамоага энг яқин ва энг мўътадил йўл тутган гуруҳи шу фирқадир.
Бу фирқа имомларни пайғамбарлик мақомига кўтармаган, ҳатто пайғамбарга яқин бир даражада ҳам ҳисобламаган.
Улар имомларни ҳам бошқа одамлар каби деб билишган, лекин Расулуллоҳдан (соллаллоҳу алайҳи васаллам) ташқари барча одамлардан устун эканини қабул қилганлар.
Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи васаллам) саҳобаларидан ҳеч бирини кофирликда айбламаганлар.
Хусусан, Ҳазрати Али (розияллоҳу анҳу) уларга байъат қилган ва уларнинг халифалигини тан олган саҳобаларни оғир айблашмаган.
Бу фирқанинг имоми Зайд ибн Али Зайналобидиндир.
Зайд Куфада ҳукмрон халифа Ҳишом ибн Абдулмаликка қарши исён кўтарди.
Натижада, у ўлдирилди ва жасади дорга осилди.
Тарихчи Масъудий Зайднинг исён қилиши сабабини шундай баён қилади:
Зайд Ҳишомнинг ҳузурига кирди.
Ичкаридан ўзига ўтириш учун жой топа олмади.
Залнинг энг охирида бир жой топиб ўтирди ва шундай деди:
«Эй мўминларнинг амири! Ҳеч ким ўзини Аллоҳдан қўрқишдан устун деб билмайди. Ва Аллоҳдан қўрқишдан бошқа ҳеч бир нарса учун ўзини паст тутмайди.»
Шунда Ҳишом шундай жавоб берди:
«Сус, эй онаси ҳалок бўлган! Сен қалбингда халифа бўлишни орзу қиляпсан.
Ҳолбуки, сен чўрининг фарзандисиз!»
Зайд шундай жавоб берди:
«Эй мўминларнинг амири, сенга жавоб бериш мумкин. Агар хоҳласанг, айтай. Агар хоҳламасанг, сукут қиламан.»
Ҳишом: «Сукунат сақлама, гапир,» деди.
Зайд эса шундай деди:
«Оналар эркакларни ўз мақсадларидан тўсиб қўя олмайди.
Ҳазрати Исмоилнинг онаси ҳам Ҳазрати Исҳоқнинг онасининг чўриси эди.
Ҳазрати Исмоилнинг онасининг чўри бўлиши, унинг Аллоҳ томонидан пайғамбар қилиб юборилишига, уни арабларга ота қилишига ва унинг насабидан инсонларнинг энг хайирлиси бўлмиш Ҳазрати Муҳаммад (соллаллоҳу алайҳи васаллам)ни келтиришига тўсқинлик қилмаган.
Сен менга бу сўзларни айтяпсан, аммо мен Ҳазрати Фотима ва Ҳазрати Алининг авлодиданман.»
Шундан кейин Зайд ўрнидан туриб, ўз нафсига хитоб қилиб, қуйидаги шеърни ўқиди:
«Уни қўрқув ҳайдади. Жойсиз, маконсиз қолдирди.
Хор қилди. Урушнинг шиддатини
Хоҳламаган ҳар бир кишининг аҳволи шу.
У, мастларни майда-майда қилиб, яланг оёқ қолдирганидан
Шикоят қилади. Тошлар, темирлар
Уни йиқитиб ташлайди.
Ўлим унинг учун бир роҳатдир.
Қолаверса, ўлим ҳар бир қулнинг қарзи ҳисобланади.
Агар келажакда Аллоҳ унга бир ҳокимият ато этса,
У душманларининг осорларини кулга айлантиради.»
Шундан кейин у Куфага йўл олди.
Кейинроқ баъзи қори ва пешқадамлар билан бирга у ердан кетди.
Жанг бошланганида сафдошлари парчаланиб кетишди.
Атрофида фақатгина бир неча киши қолди.
У қаттиқ жангга киришди.
Бу пайтда у қуйидаги шеърни ўқир эди:
«Оддий бир ҳаётми? Ёки шарафли ўлимми?
Мен буларнинг ҳар иккаласини ҳам
Истемол қилинган таом каби кўряпман.
Агар булардан бирини
Албатта танлаш керак бўлса, менга муносиб
Бўлгани – мамнунлик билан ўлимга юз тутишдир.»[21]
Зайднинг ўлдирилиши билан барча нарса тугади.
Ушбу ривоят қилинган хабарлардан англашиладики,
Имом Зайд (розияллоҳу анҳу) ислом жамоасидан ажралмаган ва итоатдан чиқмаган.
Бу ҳақиқатдир.
Зайд ўзини илмга бағишлаган эди.
Замонасининг олимлари у билан яқин алоқада бўлган ва ундан илм ўрганишган.
Восий ибн Ато ва Имом Абу Ҳанифа ҳам Зайд билан алоқада бўлган ва ундан илм олганлар.
Абу Ҳанифа Зайдни қўллаб-қувватлаган ва у Умайявийлар қўшинига қарши жангга отланганида, у ҳақида шундай деган эди:
«Зайднинг бу қўзғолони Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи васаллам)нинг Бадр жангидаги чиқишларига ўхшайди.»
Зайд буюк фиқҳ олимларидан ва калом илми бўйича етук олим эди.
Зайднинг фиқҳ илмидан «Китобул-Мажмуъ» номли асари мавжуд.
Иншааллоҳ, фиқҳий мазҳабларни баён қилар эканмиз, бу китоб ҳақида ҳам сўз юритамиз.[22]
Зайдия мазҳабининг баъзи қарашлари
а) Зайдия мазҳабига мансуб бўлганлар, Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи васаллам) васият орқали баён қилган имом аниқ исм ва шахс билан белгилаб қўйилмаган, балки унинг сифатлари зикр қилинган, деб ишонадилар.
Зикр қилинган сифатлар Расулуллоҳдан (соллаллоҳу алайҳи васаллам) кейин Ҳазрати Алининг имом эканини кўрсатади.
Чунки бу сифатлар Ҳазрати Алида бор бўлгани каби бошқа ҳеч кимда мавжуд бўлмаган.
Бу сифатлар шундай бўлиши керак:
• Халифа Ҳошимийлардан бўлиши,
• Тақводор, олим, сахий бўлиши,
• Ўзини имом сифатида эълон қилиб, одамларни унга байъат қилишга чорлаши лозим.
Ҳазрати Алидан кейин эса, имом Ҳазрати Фотиманинг авлодидан бўлиши керак.
Имом ўзини очиқчасига эълон қилиб, одамлардан байъат талаб қилиши керак, деган шартда кўплаб тарафдорлари, жумладан, укаси Муҳаммад Боқир ва оиласининг айрим аъзолари Зайдга қарши чиқдилар.
Муҳаммад Боқирнинг шундай дегани ривоят қилинади:
«Сенинг бу мазҳабингга кўра, сенинг отанг (Ҳусайннинг ўғли Али Зайналобидин) имом эмас. Чунки у ҳеч қачон ўзини имом деб эълон қилмаган ва буни хаёлига ҳам келтирмаган.»
б) Имом Зайд, агар ундан юқорироқ мартабага эга шахс бор бўлса-да, ундан паст даражадаги киши халифа бўлиши мумкин, деб ҳисоблайди.
Имомлик ҳақида зикр қилинган сифатлар имомликнинг дурустлиги учун шарт эмас, балки идеал имомнинг сифатларидир.
Бу сифатларга эга бўлган шахс халифаликка бошқалардан кўра муносиброқдир.
Шунга қарамай, агар ислом умматининг «аҳлул ҳалли вал ақд» (уммат номидан қарор чиқарувчилар) ушбу сифатларнинг барчасига эга бўлмаган бир кишини халифа этиб сайласалар ва унга байъат қилсалар, бу байъатлари дуруст бўлади.
Бу асосий тамойилдан келиб чиқиб, Зайд Ҳазрати Абу Бакр ва Ҳазрати Умарнинг халифаликларини қабул қилади.
Саҳобалардан ҳеч бирини кофирликда айбламайди.
Бу ҳақда Зайд шундай дейди:
«Шубҳасизки, Али ибн Аби Толиб саҳобаларнинг энг афзалидир.
Лекин халифалик айрим манфаатлар ва диний қоидаларни эътиборга олиб Абу Бакрга берилди.
Бу манфаатлар эса, фитнани бартараф қилиш ва халқни хотиржам қилиш эди.
Чунки, пайғамбарлик даврида юз берган жанглардан кўп вақт ўтмаган эди.
Ҳазрати Алининг қиличидаги мушрикларнинг қони ҳали қуримаган эди.
Одамлар қалбидаги интиқом ҳисси ҳали ҳам сақланиб турган эди.
Калблар бутунлай Ҳазрати Алига мойил эмас, бўйинлар унга ия бўлмаётган эди.
Халифалик масаласини мулойимлиги, севимлилиги, ёши катта эканлиги, илк мусулмонлардан бири эканлиги ва Расулуллоҳ билан яқин қариндошлиги билан танилган кишининг бошқариши фойдалироқ эди.»
Биринчи тамойилга қўшимча равишда, бу тамойил кўплаб Шиъаларнинг Зайдга қарши чиқишига сабаб бўлди.
Боғдодий «Ал-Фарқ байна-л фироқ» номли асарида шундай деб ёзган:
«Зайд ва Юсуф ибн Амр ас-Сақафий ўртасида жанг кучайганда, унинг тарафдорлари Зайдга шундай дедилар:
«Биз сенга, сенинг бобон Али ибн Аби Толибга зулм қилган Абу Бакр ва Умар ҳақидаги фикрингни бизга билдиргандан кейингина ёрдам берамиз.»
Шунда Зайд шундай деди:
«Мен Абу Бакр ва Умар ҳақида фақат яхшиликдан бошқа ҳеч нарса айта олмайман.
Мен Умайявийларга қарши чиқдим. Чунки улар бобом Ҳусайнни ўлдирдилар, «Ҳарра» урушида Мадинада талон-торож қилишди.
Кейин эса, Байтуллоҳга манжаниқдан тош отиб, уни ёқиб юбордилар.»
Шунинг устига, унинг сафдошлари ундан ажралиб кетдилар.»
________________________________________
в) Зайдия мазҳабига кўра, бир вақтнинг ўзида икки ҳудудда икки имомга байъат қилиш жоиздир.
Шу тариқа, ҳар бир имом ўзини имом деб эълон қилган ҳудудда имом бўлиб қолади.
Фақат Зайдиялар санаб ўтган сифатларга эга бўлсин ва «аҳлул ҳалли вал ақд» томонидан тайинланган бўлсин.
Бу сўздан англашиладики, Зайдия мазҳабига мансуб бўлганлар, бир ҳудудда икки халифанинг бўлишини жоиз кўрмайдилар.
Чунки бу ҳолат у ердаги одамларни икки хил халифага байъат қилишга мажбур қилади, бу эса, аниқ далиллар билан ман қилинган.
________________________________________
г) Зайдиялар, катта гуноҳ қилган шахс ихлос билан тавба қилиб, гуноҳларидан қайтмагунича доимо жаҳаннамда қолади, деб ишонадилар.
Бу масалада Зайдиялар Муътазила йўлини тутганлар.
Чунки Зайд Муътазиланинг пешвоси бўлмиш Восил ибн Ато билан катта алоқада бўлган.
Зайднинг Восил ибн Ато билан бўлган бу алоқаси ва бошқа айрим сабабларга кўра, баъзи Шиъалар Зайдни ёқтирмайдилар.
Чунки Восил ибн Ато доимо шундай дер эди:
«Али ибн Аби Толиб (каррамаллоҳу вачҳаҳу) Жамал урушида ва Шомликлар билан қилган урушларида ҳақли экани аниқ эмас.
Жанг қилган томонлардан бири хатолик экани шубҳасиздир.
Бироқ, ким хатолик қилганини аниқлаш қийин.»
Шундай кўринадики, Шиъалар Восил ибн Атонинг шахсан ўзини ёқтирмаганлар, Муътазила мазҳабини эмас…
Чунки эътиқод жиҳатидан Шиъа мазҳаби асосан Муътазила билан мос келиб, Ашъарий ва Мотуридий мазҳабларига зид тушади.
________________________________________
Зайд ўлдирилгандан кейин, унинг ўрнини Яҳё эгаллади.
У ҳам Умайявийлар ҳукмронлигининг охирги даврларида ўлдирилди.
Унинг ўрнига Абу Ҳанифанинг устози Абдуллоҳ ибн Ҳасаннинг икки ўғли – Муҳаммад ал-Имом ва Иброҳим ал-Имом ўтдилар.
Иброҳим Ироқда, Муҳаммад эса Мадинада қўзғолон кўтардилар.
Ироқда Иброҳимнинг, Мадинада Муҳаммаднинг бош кўтариши,
Ироқда яшаган Абу Ҳанифа ва Мадинадаги Имом Моликнинг азоб ва тазйиқларга учрашига сабаб бўлди.
Чунки Абу Ҳанифа (розияллоҳу анҳу) одамларни Ироқда қўзғолон кўтарган Иброҳимга ёрдам беришдан ман этмас, аксинча, уни рағбатлантирар ва ёки унинг тарафини олар эди.
Абу Жаъфар ал-Мансурнинг разведка хизмати Абу Ҳанифанинг ҳаракатларини кузатиб борарди.
Иброҳимнинг ҳаракати тугаши ва ишлар нормал ҳолатга қайтгач,
Абу Жаъфар Абу Ҳанифани бу сўзлари учун жавобгарликка тортиб, унга жазо бериш йўлини излашни бошлади.
Натижада, уни қози этиб тайинлаш ва буни рад этган тақдирда у хоҳлаган жазони беришни режалаштирди.
Охир-оқибат, у ниятига эришди.
Бу масалани фиқҳий мазҳабларни баён қилар эканмиз, янада кенгроқ тушунтириб берамиз.
Имом Молик: «Зўрлаб қасам ичдирилган кишининг қасами ҳақиқий эмас,» деб фатво берди.
Шундан сўнг, Мадинада Муҳаммад ан-Нафс аз-Заккийя билан бирга исён қилганларнинг кўпчилиги Абу Жаъфар ал-Мансурга қилинган байъат зўрлаб амалга оширилган, деб ўйладилар.
Улар Имом Моликнинг ҳадисга асосланиб берган бу фатвосини исёнга баҳона қилишди.
Имом Моликга Муҳаммад ва унинг тарафдорларининг исёни ҳақида сўралганда, у шундай жавоб бергани ривоят қилинади:
«Агар исён Умар ибн АбдулАзиз каби кишига қарши қилинган бўлса, жоиз эмас.
Агар у шундай бўлмаган бировга қарши қилинган бўлса, қўйинглар, Аллоҳ золимнинг қўли билан бошқа бир золимдан интиқом олсин.
Сўнгра икковларини ҳам жазоласин.»
Абу Жаъфарнинг эҳтиёткор истихборот хизмати Имом Моликни ҳам кузатишдан қолдирмади.
Мадина волийси Имом Моликка қаттиқ азоблар берди.
Кейин эса, Абу Жаъфар бундай фармон бермаганини даъво қилди.
Фиқҳий мазҳабларни изоҳлаб берганимизда, Имом Моликнинг ҳаёти ҳақида гапирар эканмиз, бу масалани янада кенгроқ тушунтирамиз.
________________________________________
Бу воқеалардан кейин Зайдия мазҳаби заифлашди.
Бошқа Шиъа мазҳаблари унга ғолиб келди ёки унинг ичига сингиб кетди ёки айрим тамойилларини унга қабул қилдирди.
Шу сабабли, кейинчалик пайдо бўлган Зайдия тарафдорлари, агарда кўра афзалроқ шахс бор бўлса, ундан паст даражадаги шахснинг халифа бўлиши жоиз эмас, деб ҳисобладилар.
Шундай қилиб, улар Ҳазрати Абу Бакр ва Ҳазрати Умарнинг халифалигини қабул қилмаган Рафизийлардан бўлиб қолдилар.
Бу йўл билан Зайдия мазҳабининг энг муҳим хусусияти йўқолди.
Шунинг учун Зайдияни икки қисмга бўлиш мумкин:
1. Ҳазрати Абу Бакр ва Ҳазрати Умарнинг халифалигини қабул қилган ва Рафизийлардан ҳисобланмаган аввалги Зайдийлар.
2. Бу икки зотнинг халифаликларини қабул қилмаган ва Рафизий бўлган кейинги Зайдийлар.
Бугунги кунда Зайдия мазҳаби тарафдорлари Яманда мавжуд.
Улар аввалги Зайдийларга кўпроқ яқиндирлар.[23]
5) Имомийя
Бугунги кунда Эрон, Ироқ, Покистон ва бошқа ислом мамлакатларида мавжуд бўлган Шиъа мазҳабига мансубларнинг кўпчилиги «Шиъа-Имомийя» деб номланган гуруҳга мансубдир.
«Шиъа-Имомийя» фирқасига Қуръони Карим оятларидан бирортасига ёки диннинг мутлақ маълум бўлган ҳукмига зид даражадаги бузуқ ақийдага эга бўлмаган айрим Шиъа гуруҳлари ҳам киради, шунингдек, ақийдаси бузуқ, қилган ишлари исломга мос келмайдиган бошқа гуруҳлар ҳам шу фирқа таркибига киради.
Бу мазҳабларга қисқача тўхталиб ўтамиз.
Бу гуруҳларнинг урғу берадиган асосий нуқтаси – «Имомийя» тушунчасидир.
Чунки уларнинг барчаси Зайд ибн Али (розияллоҳу анҳу) айтганидек, имомнинг сифатлар билан эмас, балки шахсан тайинланганини иддао қиладилар.
Ҳазрати Али Пайғамбар (соллаллоҳу алайҳи васаллам) томонидан тайинланган.
У ҳам Расулуллоҳнинг (соллаллоҳу алайҳи васаллам) васиятига биноан, ўзидан кейин келадиган имомларни тайин қилади.
Бу гуруҳлар имомларни «Васийлар» деб атайдилар.
Имомийя мазҳаби аъзолари, Ҳазрати Али (розияллоҳу анҳу) Расулуллоҳдан (соллаллоҳу алайҳи васаллам) келган очиқ ва қатъий далил билан шахсан имом этиб тайинлангани, имомнинг сифатлари орқали эмас, балки шахсан тайинлангани ҳақида иттифоқ қилишган ва шундай деганлар:
«Дунёда халифани тайин қилишдан кўра муҳимроқ иш йўқки, Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи васаллам) ислом умматининг бу муҳим ишини қалбида сақламай вафот этсин.
Чунки Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи васаллам) одамлар ўртасидаги ихтилофларни бартараф қилиш ва уларни яраштириш учун юборилган.
Расулуллоҳнинг одамларни ҳар бири бошқаси қатнашмайдиган йўлда қолдириб вафот этиши мумкин эмас.
Балким, мурожаат қилинадиган бир шахсни тайин қилиши, ишончли ва инониладиган бирини очиқчасига халифа этиб тайин қилиши унинг учун вожибдир.
Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи васаллам) томонидан тайин қилинган ўша шахс – Ҳазрати Алидир.»
Имомийлар, Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи васаллам) томонидан Ҳазрати Али (розияллоҳу анҳу) шахсан халифа қилиб тайин қилинганига далил сифатида, тўғри ва саҳиҳ, деб ҳисоблаган баъзи ҳадисларни далил қилиб келтирадилар.
Бу ҳадислар қуйидагилар:
«Мен кимнинг дўсти бўлсам, Али ҳам унинг дўстидир. Эй Аллоҳ! Унга дўст бўлганга дўст бўлгин, унга душман бўлганга душман бўлгин.»[24]
«Сизларнинг ораларингизда энг яхши ҳукм чиқарадиганингиз Алидир.»[25]
Шиъаларга қарши чиққанлар, мазкур далилларнинг Расулуллоҳдан (соллаллоҳу алайҳи васаллам) келган-келмагани борасида шубҳаланадилар.
Имомийя мазҳабига мансублар, Пайғамбаримиз (соллаллоҳу алайҳи васаллам) даврида юз берган айрим воқеалардан ҳам Ҳазрати Алининг Пайғамбар томонидан халифа қилиб тайин этилганига далил олиб келишга ҳаракат қиладилар.
Масалан:
Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи васаллам) ҳеч бир саҳобани Ҳазрати Алига амир қилиб тайин этмаган.
Ҳазрати Али, Расулуллоҳдан (соллаллоҳу алайҳи васаллам) ажралиб иштирок этган ҳар бир жанг ва экспедицияда амир бўлган.
Ҳазрати Абу Бакр, Ҳазрати Умар ва бошқа саҳобалар эса бундай эмас эди.
Чунки улар баъзан амир бўлган, баъзан эса уларнинг устидан бошқа бирлари амир қилиб тайин этилган.
Бунинг энг яхши мисоли, Ҳазрати Абу Бакр ва Ҳазрати Умар ҳам иштирок этган, Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи васаллам) бош қўмондон сифатида Усома ибн Зайдни тайин қилган қўшиндир.
Шиъаларнинг эътиқодига кўра, Пайғамбаримиз (соллаллоҳу алайҳи васаллам) Ҳазрати Абу Бакр ва Ҳазрати Умарни, Ҳазрати Алига қарши чиқмасликлари учун Усоманинг қўмондонлиги остидаги қўшин билан жўнатган.
Яна Шиъалар, Пайғамбаримиз (соллаллоҳу алайҳи васаллам) Ҳазрати Абу Бакрни Ҳаж учун амир қилиб тайинлаган вақтда Тавба сураси нозил бўлганини, Ҳаж мавсумида бу сурени инсонларга етказиш учун Ҳазрати Алини юборганини ва Ҳаж амири бўлган ҳолда Ҳазрати Абу Бакрни бу вазифа учун танламаганини ҳам далил қилиб келтирадилар.
Кўриниб турибдики, Имомийлар, тўғри, деб ишонган баъзи хабарлар ва носс (очиқ далил) сифатида қабул қилган баъзи ҳаракатларни Ҳазрати Али (розияллоҳу анҳу) шахсан халифа қилиб тайин этилганига далил қилиб келтирадилар.
Ислом уламоларининг кўпчилиги эса, далил қилиб келтирилган бу хабарларнинг тўғрилиги ва улардан ҳукм чиқаришда асос бўлиши мумкинлиги борасида Имомийларга қарши чиққанлар.
Имомийлар, Ҳазрати Алининг носс (очиқ далил) билан Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи васаллам)нинг халифаси экани борасида иттифоқ қилганлари каби,
Ҳазрати Алидан кейин унинг Ҳазрати Фотимадан туғилган фарзандлари Ҳасан ва Ҳусайн кетма-кет халифаликка ўтиши керак бўлган вакиллар экани борасида ҳам иттифоқ қилишган.
Бироқ, улардан кейин келадиган халифалар ҳақида ихтилофга тушганлар.
Ҳатто бу масалада етмишдан ортиқ фирқага бўлинганлари айтилган.
Ичларида энг катта икки фирқа «Итноашария» ва «Исмоилия»дир.[26]
А) Исноашария (Итноашария)
Булар, халифалик Ҳазрати Ҳусайн (розияллоҳу анҳу)дан кейин Ҳазрати Али Зайналобидинга, ундан кейин Муҳаммад ал-Боқирга, ундан кейин Жафар Содиққа, ундан кейин Мусо Козимга, ундан кейин Али ар-Ризога, ундан кейин Муҳаммад ал-Жаводга, ундан кейин Али ал-Ҳадийга, ундан кейин Ҳасан ал-Аскарийга ва ундан кейин ўн иккинчи имом бўлган Аскарийнинг ўғли Муҳаммадга тегишли эканини қабул қиладилар.
Исноашариялар (Итноашариялар) ўн иккинчи имом Муҳаммад ўз отасининг уйида «Сирдаб» деб номланган бир паноҳга кириб, у ерда яширинган ва бошқа қайтиб келмаган, деб ишонадилар.
Исноашарийлар яширинган ўн иккинчи имомнинг ёши борасида ихтилофга тушиб, баъзилари у яширинган пайтда тўрт ёшда эди, деб айтадилар, баъзилари эса саккиз ёшда эди, деб ҳисоблайдилар.
Яна Исноашарийлар яширинган ўн иккинчи имомнинг ҳукм бериши ҳақида ҳам ихтилоф қилишган.
Баъзилари у йўқолган пайтида халифа билиши лозим бўлган нарсаларни билган ва унга итоат қилиш вожиб, деб айтадилар.
Бошқа бир қисми эса ҳукм чиқариш яширинган имом мазҳаби уламоларига тегишли, деб ҳисоблашган.
Бугунги кунда Исноашарийя мазҳаби тарафдорлари ушбу сўнгги қарашни қабул қилганлар.
Ироқ аҳолисининг деярли ярми Исноашарийя мазҳабига мансуб бўлган Шиъалардир.
Итиқодий масалаларда, оила ҳуқуқида, мерос, васият, вақф, закот ва ибодатларда Исноашарийя мазҳабини қўллайдилар.
Эрон халқининг кўпчилиги ҳам Шиъаликнинг шу тармоғига мансубдир.
Бу мазҳаб тарафдорларидан баъзилари Сурия, Ливан ва бошқа ислом мамлакатларида ҳам мавжуд.
Булар атрофларидаги суннийларга яхши кўринишга ва уларни ўзларидан нафратлантирмасликка ҳаракат қиладилар.
Имомийянинг Исноашария тармоғи, бошқа Имомийлар каби имомда Пайғамбар (соллаллоҳу алайҳи васаллам)нинг васияти билан олган муқаддас бир ҳокимият мавжудлигини қабул қилади.
Имом, мусулмонларнинг ишини васият орқали ўз зиммасига олгани каби...
Имомнинг барча ҳаракатлари, васият эгаси бўлмиш Ҳазрати Муҳаммад (соллаллоҳу алайҳи васаллам)дан келиб чиқади.
Энди, уларга кўра имомнинг ваколатлари ва унинг ҳуқуқий чегаралари ҳақида тушунтиришга ҳаракат қиламиз.[27]
________________________________________
Имомийяга кўра халифанинг мавқеи
Имомийя мазҳабига мансуб бўлганлар, имомнинг шаръий ҳукмлар ва қонунлар жиҳатидан тўлиқ ҳокимиятга эга эканига, унинг ҳар бир сўзи шаръий бир ҳукм эканига ва имомдан шариатга зид келадиган ҳеч қандай ҳаракат содир бўлмаслигига иттифоқ қилганлар.
Бу масалада буюк олим Муҳаммад Ҳусайн Али Кошиф ал-Ғито шундай дейди:
«Имомийя мазҳабига мансуб бўлганлар, юз берадиган ҳар бир ҳодиса ҳақида Аллоҳ таолонинг бир ҳукми борлигига ва таклиф қилинган бандалар қилган ҳар бир амал учун Аллоҳ таолонинг қуйидаги беш ҳукмидан бири мавжудлигига ишонадилар:
• Бу амал ё вожибдир,
• Ёки ҳаромдир,
• Ёки макруҳдир,
• Ёки мандубдир,
• Ёки мубоҳдир.
Аллоҳ таоло бу ҳукмларни пайғамбарларнинг сўнггиси бўлмиш Ҳазрати Муҳаммадга (соллаллоҳу алайҳи васаллам) юборган.
Ҳазрати Муҳаммад бу ҳукмларни ё Аллоҳнинг ваҳийси ёки илҳоми билан билган.
Ҳазрати Муҳаммад бу ҳукмларнинг кўпини баён қилган.
Хусусан, у атрофидан ажралмаган саҳобаларига, ҳар куни унинг ҳузурида бўлган саҳобаларига тушунтирган.
Шундай қилиб, бу саҳобалар атрофларидаги барча мусулмонларга динни етказувчилар бўлишган…
Шунингдек, Аллоҳ таоло бир ояти каримада шундай марҳамат қилади:
«…Сиз одамларга гувоҳ бўлишингиз учун, Пайғамбар эса сизга гувоҳ бўлиши учун...»[28]
Кўплаб ҳукмлар, уларни татбиқ этишга сабаб бўлувчи омиллар ҳали содир бўлмаганлиги учун баён қилинмаган.
Яна, диннинг босқичма-босқич тарқалиши ҳикмати айрим ҳукмларнинг тушунтирилишини, бошқаларини эса махфий қолдиришни тақозо қилган.
Бироқ, Ҳазрати Муҳаммад (соллаллоҳу алайҳи васаллам) бу турдаги ҳукмларни ўз васийларига ўргатган.
Ҳар бир васий эса ўзидан кейинги васийга уларни етказган.
Умумий ҳукмларнинг истисноларини, мутлақ қолдирилган ҳукмларнинг чекловларини, тушунарсиз ҳукмларнинг шарҳини, ҳикматга мувофиқ тарзда ва қулай вақтларда васийлар баён қилишган.
Масалан:
Пайғамбаримиз (соллаллоҳу алайҳи васаллам) умумий бир ҳукмни баён қилади, ҳаётининг кейинги даврларида эса у ҳукмни чеклайди ёки унинг чегараларини баён қилмай, уни тушунтириш вазифасини ўз васийларига қолдиради.»[29]
Ҳа, бу сўзлар муҳтарам ал-Ғитодан олинган.
Бу сўзлар ва шунга ўхшаш бошқа баёнотлардан, Имомийя мазҳабининг шаръий ҳукмлар ҳақидаги қарашлари ҳақида қуйидаги уч масала англашилади:
1) Уларнинг фикрига кўра, уларнинг имомлари Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи васаллам) ўзларига шариатнинг сирларини қолдирган васийлардир.
Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи васаллам) шариатнинг айрим ҳукмларини баён қилган, бошқаларини эса вақти келмагани учун шарҳлаб беришни васийларига топширган.
2) Васийларнинг ҳар бир сўзи ислом шариати ҳисобланади.
Чунки улар айтган сўзлар, пайғамбарликни тўлдиради.
Уларнинг сўзлари Пайғамбаримиз (соллаллоҳу алайҳи васаллам)нинг сўзи кабидир.
Чунки улар айтган сўзлар, Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи васаллам) ўзларига аманат қилиб топширган диний сирлардир.
Улар гапирганларида, Расулуллоҳдан (соллаллоҳу алайҳи васаллам) олганларини баён қиладилар ва у кишининг махсус ўзларига топширган нарсаларини тушунтирадилар.
3) Имомлар, диннинг умумий ҳукмларини хослаштиришлари, мутлақ ҳукмларни чеклашлари мумкин.
Имомларни ҳукм чиқариш жиҳатидан шундай мақомда деб ҳисоблаган Имомийлар, ўз имомларининг хатодан, унутишдан ва гуноҳ қилишдан пок эканларига, шунингдек, имомнинг ҳеч қандай шубҳа тушмайдиган, пок ва бошқаларни ҳам покловчи зот эканига ишонадилар.
Бу масалада Имомийлар иттифоқ қилганлар.
Исноашарийларнинг китоблари ҳам худди шу масалаларни баён қилади.
Масалан, аш-Шариф ал-Муртазо «Шофий» номли китобида шундай дейди:
«Ҳам бизга, ҳам бизга мухолиф бўлганларга кўра, исломий ҳукмларни ва ислом жазо ҳуқуқини татбиқ қиладиган бир имомнинг мавжуд бўлиши шартдир.
Агар имомнинг бўлиши шарт бўлса, демак, бу имомнинг маъсум бўлиши ҳам шартдир.
Чунки, динни татбиқ қиладиган имом бор экан, лекин у маъсум бўлмаса, у дин нуқтаи назаридан хатога йўл қўйиши мумкин бўлади.
Агар имом хатога йўл қўйса, унда бизлар ҳам ўша хатода унга эргашишимиз ва қилган ишларини тақлид қилишимиз керак бўлади.
Бу эса, ҳар қандай йўл билан бўлмасин, дин нуқтаи назаридан ёмон саналган нарсаларни қилишга буюрилишимизга олиб келади.
Агар динда ёмон саналган нарсаларни қилишга буюрилиш иддаоси ботил бўлса, унда биз уларга эргашишга буюрилган ва дин нуқтаи назаридан изларини кузатишга мажбур бўлган имомлар маъсумдирлар, ҳеч қачон адашмайдилар ва хатога йўл қўймайдилар.»[30]
________________________________________
Имомийлар ўз имомларининг ҳам зоҳирда, ҳам ботинда, имом бўлишидан олдин ҳам, имом бўлганидан кейин ҳам маъсум эканига ишонадилар.
Бу ҳақда Имомийларнинг етакчи дин уламоларидан бири бўлган «Тусий» шундай дейди:
«Ҳикмат соҳиби бўлган улуғ Аллоҳга, улуғлаш ва ҳурмат қилишга лойиқ бўлган амонатни, лаънат қилиниши ва ундан узоқлашиш жоиз бўлган шахсларга топшириши асло мос келмайди.
Чунки бу жаҳолат ва ғафлатдан далолат қилади.
Худди шунингдек, имомнинг ҳали халифа бўлмасидан олдин маъсум экани унинг халифаликдан олдинги ҳаракатларидан англашилади.
Чунки имомнинг айтган сўзлари, ўша масалада далил бўладиган сўзлардир.
Ҳа, имомнинг ҳали имом бўлмасидан олдин ҳам маъсум бўлиши керак.
Чунки, бундай бўлмаса, ундан узоқлашиш керак бўлади.
Бу эса нотўғри.
Ҳудди шу фикрни пайғамбарлар ҳақида ҳам айтамиз.
Яъни, улар ҳали пайғамбар бўлишидан олдин ҳам маъсум бўлганлар.»[31]
Имомийлар, имом ўз имомлигини исбот қилиш учун ақлдан ташқари айрим ғайриоддий ҳаракатларни кўрсатиши мумкинлигига ишонадилар.
Имомларда содир бўладиган ғайритабиий ишларга, пайғамбарларда содир бўлгани каби, «муъжиза» деб ном берадилар.
Имомийлар шундай дейдилар:
«Имомлардан ҳар қандай бирининг имомлигига далил топилмаган тақдирда, имомлик муъжиза билан исбот қилиниши лозим.
Бу борада ўз замонидаги Имомийларнинг етакчиси бўлган Тусий шундай дейди:
«Имом баъзан далил билан, баъзан эса муъжиза билан маълум бўлади.
Агар далилларни ривоят қилувчилар, ҳеч бир узр йўли қолдирмайдиган тарзда, бу масалада далил ривоят қилсалар, мақсад ҳосил бўлган бўлади.
Агар далилларни ривоят қилувчилар бу масалада ҳеч қандай далил ривоят қилмасалар ва бу нарсадан юз ўгирсалар, Аллоҳ таоло имомни бошқалардан ажратиб турадиган ва унинг имом эканини танитадиган бир илмий муъжизани имомда намоён қилиши лозим бўлади.
Шундай қилиб, одамлар имомни танишлари ва уни бошқалардан ажрата олишлари мумкин бўлади.»[32]
________________________________________
Олдин ҳам тушунтирганимиздек, Имомийларга кўра, имомнинг илами, дин билан боғлиқ барча нарсаларни ва унга топширилган ҳукмларни ўз ичига олади.
Бу борада Тусий шундай дейди:
«Имом бўлган зот, диннинг ҳар бир соҳасида имом экани ва катта-кичик, махфий-ошкора барча ҳукмларни татбиқ этишни ўз зиммасига олгани, тасдиқланган бир ҳақиқатдир.
Имом, имомлик сифатига эга бўлган ҳолда, ҳукмлардан баъзиларини билмаслиги мумкин эмас.
Чунки лаёқати бўлмаган кишига бир ишни юклаш ва лаёқатсиз одамни бир иш учун кифояли деб топиш, барча ақл эгаларининг иттифоқи билан ёмон нарса ҳисобланади.»
Имомийларга кўра, имомнинг барча нарсаларни қамраб олувчи бу илами «ледунний» илм бўлиб, у Аллоҳ томонидан берилган.
Бу илм феълан мавжуддир.
У ижтиҳод билан қўлга киритиладиган ёки мумкин бўлган илмлардан эмас.
Чунки киши ё билиб ҳукм чиқаради ёки ижтиҳод қилиб, билганидан сўнг ҳукм чиқаради.
Натижада, имом бўлмаган уламоларнинг аҳволи шундайдир.
Имомнинг эса бундай бўлиши мумкин эмас.
Чунки ижтиҳод орқали билиниши мумкин бўлган илмлар нуқсонли илмлардир.
Бундай илмлар аввал жаҳолат билан бошланади, кейин ўрганилади ва натижада илмга айланади.
Имомнинг, исталган вақтда диний ҳукмларнинг бирортасини билмаслиги мумкин эмас.»
________________________________________
Имомийларнинг ўз имомларининг илами барча нарсаларни қамраб олувчи эканлиги ҳақида қарор чиқаришлари, имомларни Пайғамбаримиз (соллаллоҳу алайҳи васаллам) томонидан васий тайин қилингани ва уларга динни баён қилишни тўлдирувчи айрим илмлар топширилганини айтганларининг зарурий натижасидир.
Имомийларга кўра, имомларнинг илами пайғамбарлар томонидан ўзларига ишониб топширилган бир амонатдир ва имомлар хатодан пок шахслардир.
________________________________________
Имомийларга кўра, имомларнинг мавжудлиги фақат динни баён қилишлари ва Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи васаллам) бошлаган ҳукмларнинг баёнини тўлдиришлари учунгина эмас, балки шариатни ҳимоя қилишлари ва уни йўқ бўлишдан сақлашлари учун ҳам зарурдир.
Имом ҳам шариатни тўлдиради, ҳам ҳимоя қилади.
Имом, Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи васаллам)дан кейин шариатнинг муҳофазачисидир.
У шариатни бузилишдан, бузуқ фикрларнинг аралашишидан, вайрон қилувчи қарашларнинг таъсири остида қолишидан сақлайди.
Чунки имом, Аллоҳнинг ер юзида қиёматга қадар давом этадиган бир ҳужжатидир.
Бу ҳақда Али ибн Аби Толиб (розияллоҳу анҳу) шундай дейди:
«Ер юзи Аллоҳнинг ҳукмини амалга оширувчи, машҳур бўлмаган, махфий ёки очиқ бўлган, лекин барчадан англаб бўлмайдиган ҳужжатсиз қолмайди.»
Имомийларга кўра, ер юзида Аллоҳнинг ҳукмини амалга оширувчи далил, «васий» деб номланган васийдир.
Васийнинг, унга итоат қилиш ва унинг изидан эргашиш кераклигини талаб қилувчи ИСМЕТ (маъсумият) сифати орқали дин қиёматга қадар муҳофаза қилинади.
Пайғамбаримиз (соллаллоҳу алайҳи васаллам) бир ҳадисларида шундай деганлар:
«Умматим залиликда бирлашмайди,»[33]
Диннинг қиёматга қадар сақланиши аслида ислом умматининг залиликда бирлашмаслигига асосланади.
Имомийлар шундай дейдилар:
«Ислом умматининг залиликда бирлашиши ақлан мумкин. Аммо маъсум бўлган имом (васий) умматни тўғри йўлга ҳидоят қилади, иршод қилади ва умматни залиликка тушишдан ҳимоя қилади. Бошқа динларнинг аъзоларида маъсум имом бўлмагани учун улар залиликда бирлашганлар. Шунга қўшни, бошқа умматлар шариатлари, шариатларнинг охиргиси бўлмагани ҳолда, Ҳазрати Муҳаммад (соллаллоҳу алайҳи васаллам)нинг шариати шариатларнинг охиргисидир. Албатта, бундай шариатни қиёматга қадар залиликдан муҳофаза қиладиган маъсум шахснинг бўлиши керак.»[34]
Бу тушунтиришлар, Имомийянинг Исноашария тармоғига кўра имомнинг мақоми ҳақида қисқача ишорадир.
Бошқа барча Имомийлар ҳам шу қарашда эканлигини тушуниш мумкин.
Имомнинг мақоми, пайғамбарнинг мақомига яқин эканлиги хусусида Имомийлар ҳеч қандай ихтилоф қилмаганлар.
Чунки улар, «васий» бўлган имом пайғамбардан фақат бир сифат билан ажралиб турганини аниқ айтадилар. У ҳам бўлса, имомга ваҳийнинг келмаслигидир.
Имомнинг мақоми ҳақида кенг даъволарни қамраб олган бу сўзларни ўқиган одам, бунлар ҳар қандай далилга асосланмаганлигини, балки бутунлай ботил эканлигини далиллар билан тушунади.
Чунки, Ҳазрати Муҳаммад (соллаллоҳу алайҳи васаллам) ислом шариатини тўлиқ баён қилган. Бу ҳақда Аллоҳ таоло шундай марҳамат қилади:
«Бугун сизга динни тўлиқ такмилладим...»[35]
Агар Ҳазрати Муҳаммад (соллаллоҳу алайҳи васаллам) Имомийлар иддао қилганидек, ҳар қандай нарсани яширган бўлса, Раббисининг унга билдиришга буюрган динини эълон қилмаган бўлар эди. Бу эса мумкин эмас.[36]
Бошқа томондан, хатолардан пок бўлиш фақат пайғамбарларга хосдир.
**Пайғамбарлардан бошқасининг маъсум бўлишига доир ҳеч қандай далил йўқ.»[37]
B) Исмоилия
Аввалроқ таъкидлаганимиздек, Исмоилия Имомийянинг бир тармоғи ҳисобланади.
Бу фирқа, турли ислом мамлакатларига тарқалган. Баъзи қисми Африка janуби ва ўрта қисмда, бошқа бир қисми Шомда, кўпчилик қисми эса Ҳиндистон ва Покистонда мавжуд.
Исмоиллар, Миср ва Шомга ҳукмронлик қилган «Фатимийлар» ва турли ислом мамлакатларида ҳукмрон бўлган «Каромит» давлатларини ташкил қилганлар.
Бу мазҳаб, Исмоил ибн Жаъфар ас-Содиқка нисбатланади.
Бу мазҳабга мансуб бўлганлар, имомлар тартиби масаласида Жаъфар ас-Содиқка қадар, Исноашарийя жамоаси билан иттифоқда бўлишади.
Исноашарийлар, имомликнинг Жаъфар ас-Содиқдан кейин унинг ўғли Муса Казимга ўтганига ишанган ҳолда, Исмоил ёзишда бўлган жамоа, Жаъфар ас-Содиқнинг бошқа ўғли Исмоилга ўтганига ишонишади.
Исмоилия мазҳабига мансуб бўлганлар, Исмоилнинг имом бўлиши, унинг отаси Жаъфар ас-Содиқнинг nassi (сўзи) билан аниқ бўлган деб ҳисоблашади, аммо Исмоилнинг, отасидан олдин вафот этганини таъкидлайдилар.
Исмоилнинг, отаси Жаъфар ас-Содиқдан олдин вафот этганига қарамай, Исмоилия мазҳабида бўлганлар, Жаъфардан кейин унинг ўғли Исмоилнинг имом бўлишига оид Жаъфарнинг nassини ҳақиқий деб ҳисоблайдилар.
Чунки уларга кўра, имомнинг айтган nassini (сўзини) ҳақиқий деб қабул қилиш, уни бекор қилишдан кўра афзалроқ ҳисобланади.
Бу қарашга эътибор қаратмаслик керак. Чунки, Имомийлар имомларининг сўзларини, «шариатнинг нассларига мос келади» деб ҳисоблайдилар. Улар билан амал қилишнинг вожиб эканини ва бу сўзларнинг инкор қилиниши жоиз эмаслигини даъво қиладилар.
Исмоилларга кўра, имомлик, Жаъфарнинг ўғли Исмоилдан кейин, Исмоилнинг ўғли Муҳаммад Мактумга ўтган. Муҳаммад Мактум «Гизланган имомлар» маъносини англатадиган «Мактум имомлар»нинг биринчиси ҳисобланади. Чунки исмоиллар, имомнинг яширин бўлиши мумкинлигини, шунга қарамай унга итоат қилишнинг зарурлигини ҳимоя қиладилар. Уларга кўра, имомнинг яширин бўлиши, унинг имомлигига тўсиқ эмас.
Исмоилларга кўра, имомлик, Муҳаммад Мактумдан кейин унинг ўғли Жаъфарийи Мусаддикка, ундан кейин Мусаддикнинг ўғли Муҳаммад ал-Хабибга, ундан кейин Кузей Африкада пайдо бўлган ва Фас мамлакатининг подшоси бўлган Хабиб ўғли Абдуллоҳ ал-Маҳдийга, ундан кейин эса Мисрда Фатимий давлатини қурган бошқа имомларга ўтган.
Бошқа Шиъа мазҳаблари каби, бу мазҳаб ҳам Ироқда пайдо бўлган ва бошқа мазҳаб аъзоларининг кўрган азобларига улар ҳам учрашганлар.
Азоб ва босимлар натижасида, бу мазҳабга мансуб бўлганлар Эронга, Хорасанга ва уларнинг қўшнилари Ҳиндистонга, Туркистонга қочганлар, мазҳабларига эски Форс ишончлари ва Ҳинд қарашлари аралашган, натижада кўплаблари ҳақ йўлдан адашган, ҳаё ва хоҳишларига эргашишган.
Шу сабабли, Исмоилия номи кўплаб фирқаларга тегишли бўлиб қолган. Баъзилари Исломдан чиқмаган, бошқалари эса, Исломнинг ўзгармас ҳукмлари билан қарама-қарши бўлган баъзи фикр ва ишончларни қабул қилиб, Ислом чегарасидан ташқари чиқишган.
Бу мазҳабга мансуб бўлганлар, Ҳиндистондаги Брахманизм қарашларида бўлганлар билан, Пифагор фалсафасини қабул қилган Ишракийюнлар билан, Будизм ишончини қабул қилганлар билан ва Келдония ва Форсдаги ишончлар ҳамда манавий қарашлар, астрономия ва шунга ўхшаш қарашлар билан алоқа ўрнатганлар.
Бу мазҳаб аъзоларидан баъзилари, бу хурафаларнинг барчасини қабул қилиб, кескин хатога йўл қўйганлар. Улар, кескин хатога йўл қўйишлари билан Исломдан узоқлашганлар.
Бу мазҳаб аъзоларидан бошқалари эса, бу хурафаларнинг фақат бир қисмини қабул қилган ва Исломий ҳақиқатлардан бутунлай узоқлашмаганлар.
Исмоилйа мазҳабида бўлганларнинг ўзларига принцип қилиб олган яширинликлари, уларнинг Ислом жамоасининг кўпчилигидан ажралишига сабаб бўлган.
Исмоиллар, Суннийлар ишончини қабул қилмаганлар.
Улар, яширинликлари ошган сари, Ислом жамоасидан узоқлашганлар.
Уларнинг яширинлик принципи шунчалик юқори даражага етишганки, китоблар ва рисолалар ёзишган, лекин уларнинг муаллифларини зикр қилмаганлар.
Масалан: кўплаб илмлар ва чуқур фалсафий қарашларни қамраб олган «Иҳвонуссафо» рисолалари Исмоилйа мазҳаби аъзолари томонидан ёзилган, лекин олимлар уларни ёзган шахсларнинг номларини аниқлашмаган.
Исмоилйа мазҳабидаги кишилар «Ботинийлар» деб ҳам аталади.
Уларни шундай аташларининг сабабларидан бири — уларнинг ишончларини одамлардан яширишлари.
Уларнинг яширинлик сабаби авваллари улар кўрган зулм ва қийноқларга боғлиқ эди. Кейинчалик эса, ишончларини яшириш уларнинг баъзи гуруҳларида психологик касаллик даражасига етди.
Улардан баъзилари «Ҳашшаийн» деб ҳам аталади. Уларнинг ҳаракатлари ва ички кўринишлари Хачли юришлари ва Татар урушлари даврида кўринишга келган. Уларнинг баъзилари Ислом ва Мусулмонлар учун муаммоли бўлган.
Уларни «Ботинийлар» деб аташ сабабларидан яна бири, уларнинг кўпинча «Имом яширин» деб даъво қилишларидир.
Уларга кўра, Фас ҳудудларида пайдо бўлиб, кейинчалик Мисрга ўтган давлатлари ташкил этилгунга қадар уларнинг имомлари яширин ҳолда давом этган.
Уларни «Ботинийлар» деб аташнинг яна бир сабаби шундаки, улар шундай дейдилар:
«Шариатнинг бир зоҳири бор ва бир ботини. Инсонлар унинг фақат зоҳирини била оладилар, ботинини эса фақат имом билади. Ҳатто имом шариатнинг ботинининг ҳам ботинини билади.»
Улар бу фикрдан келиб чиқиб, Қуръони Каримни жуда узоқ эҳтимоллар билан тафсир қилиб юбордилар. Ҳатто баъзилари баъзи арабча сўзларни ғалати тарзда таъвил қилишди.
Улар бу таъвилларини ва имомда мавжуд деб ҳисоблаган сирларни «ботиний илм» деб атадилар.
«Зоҳирий илм» ва «ботиний илм» масаласида Исноашарийя ҳам уларга қўшилади.
Баъзи тасаввуфчилар ҳам «Зоҳирий илм» ва «ботиний илм» масаласини улардан олганлар.
Қисқаси, Исмоилия мазҳабида бўлганлар ўз қарашларининг кўпини яширадилар, фақат муносиб пайтларда уларнинг бир қисмини ошкор қиладилар.
Шарқда ва ғарбда нуфузлари кенг тарқалган бир давлатга эга бўлган пайтларида ҳам ўз эътиқодларининг барчасини ошкор этмаганлар.
Исмоилийларнинг мўътадил бўлганлари томонидан қабул қилинган фикрлар уч асосий тамойилга асосланган. Исноашарийлар ҳам бу фикрларнинг кўпчилигига худди шундай қўшиладилар.
1. Илоҳий файз:
Бу, Аллоҳнинг имомларга инъом қилган бир билимидир. Аллоҳ таоло, имомларни уларнинг имомликлари туфайли даража ва илм жиҳатидан бошқа одамлардан устун қилган. Имомларда бошқаларда бўлмаган илмлар бор. Уларга бошқа инсонлар идрок қила олмаган шаръий илмлар берилган.
2. Имомнинг очиқ ва танилган шахс бўлиши шарт эмас.
Балки, имом махфий ва номаълум шахс бўлиши ҳам мумкин. Шунга қарамай, унга итоат қилиш вожибдир. У инсонларга тўғри йўлни кўрсатадиган Маҳдийдир. У ўтган авлодларда пайдо бўлмаган бўлса-да, бир куни албатта пайдо бўлади, қиёмат келмасдан аввал, зулм ва ноҳақликка тўлган ер юзини адолат билан тўлдиради.
3) Имом ҳеч кимнинг олдида ҳисобдор эмас.
Имом нима қилса ҳам, ҳеч ким уни хатоли деб ҳисобламайди. Балки, ҳамманинг унга ишониши вожибдир. Ундан қилган ҳар бир нарса хайрлидир. Ундан ёмонлик содир бўлмайди. Чунки имомда ҳеч кимга берилмаган бир илм бор.
Шунинг учун Исмоиллар имомларнинг маъсум эканлигига ишонадилар.
Бу ердаги маъсумликни биз тушунадиган маънода «хатоларни қилмайдилар» деган маънода эмас.
Уларнинг фикрига кўра, имомнинг маъсумлиги шундай маънога эга: Биз хатодек ҳисоблайдиган нарсалар бошқа одамлар учун жоиз бўлмаган бўлса-да, имомлар учун мумкин. Чунки уларда йўлларини ёритадиган илм бор.[38]
6) Ҳокимийя:
Ботинийдан келтирилган баъзи фикрларнинг очиқдан-очиқ инкор саналадиган жиҳати йўқ.
Бу фикрлар ҳақида фақат шуни айтиш мумкин: улар Қуръони Каримдан ва суннати шарифадан олинмаган фикрлардир.
Лекин бу фикрларнинг таъсири остида, Ислом йўлини тарк этмаган одамлар билан бир қаторда Исломдан бутунлай ажраганлар ҳам бўлган.
Ботинийя фирқасининг йўли бўлган ва уларнинг фикрлари ривожланган махфийлик, «Ҳокимийя» деб аталган фирқанинг пайдо бўлишига сабаб бўлган.
Бу фирқа, Ислом чегараларидан чиққан энг кескин оқимлардан.
Ҳокимийя фирқасида бўлганларнинг бир қисми «Аллоҳнинг нури ер юзини ёритгани» масаласида жуда кескин йўл тутган, Аллоҳнинг имомга ҳулул қилганини (кириб борганини) даъво қилган ва имомга ибодат қилишга чақирганлар.
Бу кескин гуруҳнинг бошлиғи, Аллоҳнинг ўз ичига кириб борганини даъво қилган ва одамларни ўзларига ибодат қилишга чақирган Фатимий давлатининг раҳбарларидан «ал-Ҳоким би-Амриллаҳ» бўлган.
У киши аввал ўзини махфий тутган, кейинроқ айрим ривоятларга кўра вафот этган, бошқа ривоятларга кўра эса ўлдирилган. Афзал кўрилган қарашга кўра, Ҳоким ўз яқинлари томонидан ўлдирилган.
«Ал-Ҳоким би-Амриллаҳ»нинг муридлари ва ундан кейин пайдо бўлган мазҳабга тобе бўлганлар Ҳокимнинг ўлдирилганини қабул қилмайдилар. Унинг махфий яшаб турганини ва бир куни қайтадан пайдо бўлишини даъво қиладилар.
Мана шу фирқа «Ҳокимийя» номи билан машҳурдир.[39]
7) Друзлар:
Друзларнинг аксарияти Шомда яшайди. Уларнинг Ҳокимийлар билан катта алоқаси бор. Ҳатто баъзи тарихчиларга кўра, ал-Ҳоким би-Амриллаҳнинг бу кескин фикрлари билан одамлар олдига чиқишини «Ҳамза ад-Дурзий» номли Форс келиб чиқишли бир киши рағбатлантирган ва уни ишонтира олган.
Эҳтимол, друзлар шу кишига нисбатан аталган бўлиши мумкин.
Бугунги кунда уларнинг ҳолати қандай экани маълум эмас.
Ишончлари ва хулқ-атворларини қўшниларидан, яқинлари ва дўстларидан яширадилар.
Уларнинг ҳолати қандай эканини энг яхши Аллоҳ билади.[40]
8) Нусайрийлар:
Шомда Ҳокимийлар ёнида, Исломдан узилиб чиққан яна бир фирқа мавжуд.
Бу фирқа ўзини Исмоилийя фирқасига нисбат бермаса-да, улар, Исломга қарши чиқиш ва Исломдан узилишда Исмоилийянинг баъзи тармоқлари билан бирлашади. Бу фирқа Нусайрийя фирқасидир.
Бундан олдин ҳам таъкидланганидек, улар ўзларини Исмоилийя фирқасидан деб ҳисобламайдилар. Аммо улар, Исмоилийянинг Исломдан узилиб чиққан гуруҳлари қўлида етишганлар.
Бу фирқа аъзолари Ҳокимийлар каби Шомда яшаганлар.
Исноашарийя фирқаси билан бирга бўлишган. Аниқроғи, улар ўзларини Исноашарийяга мансуб эканини даъво қиладилар.
Нусайрийлар, аҳли байтга мутлақ бир билим берилганига, ҳазрати Алининг вафот этмаганига, унинг илоҳ эканлигига ёки илоҳга яқин даражада эканлигига ишонадилар.
Нусайрийлар шариатнинг бир зоҳири ва бир ботини борлиги ҳамда ботинини имомлар билиши ҳақида Ботинийя фирқаси билан бирлашади.
Уларга кўра, нур асрнинг имомига сочилади ва уни шариатнинг зоҳирини эмас, балки ботинини тушунишга олиб боради.
Қисқаси, бу фирқанинг қарашлари Шиъа фирқаларига мансуб бўлган ва кўплаб Шиъалар томонидан рад қилинган кескин қарашлар аралашмасидир.
Улар, ҳозирги пайтда ҳеч қандай аъзоси бўлмаган кофир Сабаийя фирқасидан «Ҳазрати Али Аллоҳ эканлиги, унинг абадийлиги ва қайта келиши» фикрини олганлар, Ботинийядан эса, «шариатнинг бир зоҳири ва бир ботини» бўлиши фикрини олганлар.
Бу кескин оқимлар Исломдан узилиб чиқишган, исломий тушунчаларни четга суришган ва ўзларида «Ислом» деган номдан бошқа ҳеч нарса қолдиришмаган.
Уларнинг фаолиятлари Миср ва Шомда ҳукмронлик қилган Фотимийлар давлати даврида сезиларли даражада ошган. У давлатнинг раҳбарларидан бири бўлган Ҳоким би-Амриллаҳни ўз истак ва ҳавойиларига мос инсон сифатида топишган.
Шунинг учун Нусайрийя фирқасининг етакчиси Ҳасан б. ас-Саббаҳ Форсда, Ҳоким би-Амриллаҳнинг даврида пайдо бўлган.
Ҳоким би-Амриллаҳ илоҳийликни даъво қилган вақтларда Ҳасан Аббосийлар давлатига қарши фитналар уюштирган, Шом ерларига ўз ғояларини тарқатувчи даъватчилар юборган.
Шундан сўнг Шом ерларида бу кескин оқимлар кўпайган ва бугунги «Жабал-ан-Нусайрийя» деб аталадиган «Сумман» тоғини ўзларига қароргоҳ қилиб олишган.
Бу фирқанинг етакчиларидан баъзилари муридларини қўрқитиб, зеҳнини бўшаштириш учун гиёҳвандликка ўргатиб, уларни ўзларига боғлаб олишган. Шу сабабдан тарихда улар «Ҳашшаийн» (эсрарчилар) деб аталган.
Ҳачлиларнинг Шом ерларига ва улар атрофидаги Ислом мамлакатларига ҳужум қилган даврида, Нусайрийлар мусулмонларга қарши Ҳачлиларга ёрдам беришган.
Ҳачлилар бир қисм Ислом ерларини босиб олганда, Нусайрийларни ўзларига яқинлаштириб, уларга катта мақомлар беришган.
Нуриддин Зангий, Салоҳиддин Аюбий ва улардан кейин келган Аюбийлар ҳокимиятга келганда, Нусайрийлар кўздан ғойиб бўлган.
Фаолиятлари, фурсат бўлганда ва вақт қулай бўлганида мусулмонларга тузоқ қўйиш ва мусулмонларнинг етакчиларини ҳамда раҳбарларини хиёнат билан ўлдириш кўринишига айланган.
Шундан сўнг Шом ерларига Татарлар ҳужум қилганида Нусайрийлар яна мусулмонларга қарши Татарларга ёрдам беришди.
Татарларга мусулмонларни ўлдириш учун шароит яратиб беришди.
Татарларнинг ҳужумлари тугагач, Нусайрийлар тоғлардаги ўз қўноқларига қуўнди, янги бир имконият кута бошлашди.
Бунинг ҳаммаси Шиа номини олган фирқаларни қисқача таърифлайди.
Бу фирқалардан қайсилари тўғри йўлда экани, қайсилари адашгани, қайсилари Исломдан узилиб чиққанини ва қайсилари Шиалик номини олган бўлиб, аслида эса Исломга ва мусулмонларга қарши душман экани аниқлашади.
Энди Шиалик билан бирга пайдо бўлган Хорижийя фирқасига ўтайлик.[41]
“Сиёсий ва Иттиқодий Мазҳаблар тарихи” - Муҳаммад Абу Заҳра
Абу Муслим таржимаси
[1] İslamda Siyasî Ve İtikadî Mezhepler Tarihî Prof. Muhammed Ebu Zehra, Hisar Yayınevi: 1/39.
[2] Şerh-i Nehcül Belâğa, İbn-i Ebil Hadid C. 20, Sh. 221, 222. Baskı: İsa el-Bab el-Halebî.
[3] Hadisin aşağıdaki güvenilir kaynaklardaki metni şöyledir : «Sizin barış içinde olclmıgnuz kimse ile ben de banşıgimdır. Sizin harbettiğiniz kimseye ben de harp açmişımdır.»
— Tirmizî: Kitab el-Menakıb, bab; 60/ İbn-i Mâce, Mukaddime bab; 11/ Müsned-i İmam Ahmert, C. 2, Sh. 442
[4] Not: «Mecma' el-Zevaid» adlı hadis kritiği kitabı, hu hadisin isnadının zayıf olduğunu söyler. Hadis, İbn-i Mâce'nİn «Mukaddime»sinin 11. babında ve Ahmed tbn-i Hanbel'in müsnedinin 1. cildinin 118-119. sayfalarında zikredilmiştir.
[5] Aşağıdaki kaynaklarda bu hadisin metni şöyledir: «Münafık kişi Ali'yi sevmez. Mii'min olan da ona buğzetmez.» Tirmizî, Kitab el-Menakıb hah, 20/Nesaî; Kitab el-İman bab, 19/Müsned-î Ahmed b. Hanbel C. 6, Sh. 292
[6] Şerhi Nech eI-BeIağa, İbn-i Ebil-Hadid C. 3
[7] İslamda Siyasî Ve İtikadî Mezhepler Tarihî Prof. Muhammed Ebu Zehra, Hisar Yayınevi: 1/39-41.
[8] İslamda Siyasî Ve İtikadî Mezhepler Tarihî Prof. Muhammed Ebu Zehra, Hisar Yayınevi: 1/41-43.
[9] Bu mevzuda merhum Dr. Ahmet Emin'in «Fecrül İslâm» adh eserine balanız.
[10] Şa'bî: Ebu Âmir b. Şuranil, 642-723 M. Tâbiîndendir. Küfe âlimlerinin ileri gelenlerindendîr. Hadis âlimidir. Halifelere müsteşarlık yapmıştır. Ebu Hanife'nin de hocalanndandir.
[11] el-Fisal sh. 4-180yhu
[12] İslamda Siyasî Ve İtikadî Mezhepler Tarihî Prof. Muhammed Ebu Zehra, Hisar Yayınevi: 1/43-45.
[13] İslamda Siyasî Ve İtikadî Mezhepler Tarihî Prof. Muhammed Ebu Zehra, Hisar Yayınevi: 1/45.
[14] el-Fisal sh. 4-180
[15] İslamda Siyasî Ve İtikadî Mezhepler Tarihî Prof. Muhammed Ebu Zehra, Hisar Yayınevi: 1/45-46.
[16] İslamda Siyasî Ve İtikadî Mezhepler Tarihî Prof. Muhammed Ebu Zehra, Hisar Yayınevi: 1/47.
[17] İslamda Siyasî Ve İtikadî Mezhepler Tarihî Prof. Muhammed Ebu Zehra, Hisar Yayınevi: 1/48.
[18] Taberî Tarihi C. 5, Sh. 561, Darül Maarif baskisı/el-Kâmü in-Müberred C. 2, Sh. 164
[19] El-Milel ven-Nihal, Şehristani
[20] İslamda Siyasî Ve İtikadî Mezhepler Tarihî Prof. Muhammed Ebu Zehra, Hisar Yayınevi: 1/48-52.
[21] Mes'udî, Müru-üz-Zeheb C. 3, Sh. 182/ EIheyan ve Ettebyîn C. 1, Sh. 310-311/Zehr el-Edeb C. 1, Sh. 117/Taberî C. 7, Sh. 160
[22] İslamda Siyasî Ve İtikadî Mezhepler Tarihî Prof. Muhammed Ebu Zehra, Hisar Yayınevi: 1/52-53.
[23] İslamda Siyasî Ve İtikadî Mezhepler Tarihî Prof. Muhammed Ebu Zehra, Hisar Yayınevi: 1/54-57.
[24] İbn-i Mâce Kitab el-Mukaddime bab, 11/Ahmed İbn-i Hanbel C. 1, Sh. 118-119/Mecmauzzevaid adlı hadîs kritiği hitabı, bu hadisin senedinin zayıf olduğunu söyler.
[25] Buhari'de bu metin şöyledir: Ömer «En güzel Kur'an okuyanınız Ubey ve en güzel hüküm verenimiz de Ali'dir.» dedi. Buhari; Kitab et-Tefsir fcab; 2/îbni Mâce'de ise hadisin metni şöyledir: «Ümmetimin ümmetime en merhametli olanı Ebu Bekir, Allah'ın dini hakkında en titiz davrananı Ömer, ümmetimin en samimi haya edeni Osman ve en güzel hüküm vereni de Ali b. Ebi Talip'dir.» İbn-i Mâce; Kitab el-Mukaddime bab, 11.
[26] İslamda Siyasî Ve İtikadî Mezhepler Tarihî Prof. Muhammed Ebu Zehra, Hisar Yayınevi: 1/57-59.
[27] İslamda Siyasî Ve İtikadî Mezhepler Tarihî Prof. Muhammed Ebu Zehra, Hisar Yayınevi: 1/59.
[28] Bakara suresi, âyet 143
[29] Aslusşia ve Usuliha S. 29
[30] Eş-Şâfi sh. 17, İran Taş baskısı
[31] Telhis eş-Şâfi, sh. 3191
[32] Telhis eş-Şâfî sh. 310, İran Tas baskısı
[33] İbn-i Mâce, Kitabül Fiten bab, 8
[34] Bu konuya Şerif el-Murtaza, «Şâfi» adlı kitabının çeşitli yerlerinde «Kadî el-Kudat» adlı zâta cevap olarak değinir.
[35] Maîde suresi âyet, 23 .
[36] Zira bu konuda Allah Teâlâ şöyle buyurur : «Ey Peygamber, Rabbinden sana indirileni tebliğ et. Eğer yapmazsan Allah'ın peygamberliğini tebliğ etmemiş olursun...» Mâide, 67 (Mütercimler)
[37] İslamda Siyasî Ve İtikadî Mezhepler Tarihî Prof. Muhammed Ebu Zehra, Hisar Yayınevi: 1/60-64.
[38] İslamda Siyasî Ve İtikadî Mezhepler Tarihî Prof. Muhammed Ebu Zehra, Hisar Yayınevi: 1/64-67.
[39] İslamda Siyasî Ve İtikadî Mezhepler Tarihî Prof. Muhammed Ebu Zehra, Hisar Yayınevi: 1/64-68.
[40] İslamda Siyasî Ve İtikadî Mezhepler Tarihî Prof. Muhammed Ebu Zehra, Hisar Yayınevi: 1/68.
[41] İslamda Siyasî Ve İtikadî Mezhepler Tarihî Prof. Muhammed Ebu Zehra, Hisar Yayınevi: 1/68-70.
