Нега бундай? Мана яна бир қизиқарли мисол: Кирсан Илюмжинов, Халқаро шахмат федератсияси (ФИДE) президенти, тақдири жуда қизиқ одам. У Шри-Ланкадаги Амарапур Маҳаникайининг юқори мартабали иерархлари қарорига биноан, у Буддизм асосчиси - Будда Шакямунининг муқаддас қолдиқларини сақловчи этиб тайинланган, уларни Олтин маконда - Қалмиғистоннинг энг йирик будда ибодатхонасида сақлаган. Ўз навбатида, ФИДE глобалистик тузилма, ЮНEСКО аъзоси, шахматни севиш платформасида дискриминация, ирқчилик ва ксенофобияга қарши "барча яхшиликлар учун" намунавий ташкилотдир.
Бошқа томондан, замонавий фан (либерал материалистик онг хизматидаги фан) ҳам шахматни яхши кўради. Дунё моделининг шахмат аналогиясини 1965 йилда физика бўйича Нобел мукофоти совриндори америкалик олим Ричард Фейнман таклиф қилган. Унга кўра, жисмоний макон модда ва манти-модда тўқнашадиган, шахмат тахтасидир. Табиатда ҳам, шахматда бўлгани каби, деярли барча олимлар томонидан кашф этилган жуда кўп сонли қонунлар мавжуд ва шунинг учун фаннинг охири яқинлашмоқда ва одамлар дунё ўйин қоидаларининг барча рўйхатини билиб оладилар. Тўғри, оламда "фигуралар" ҳаракати ўйинчининг хоҳиши билан эмас, балки бошланғич энергия ва ҳаракат миқдори билан таъминланади, "фигуралар" нафақат йўқ бўлиб кетиши, балки пайдо бўлиши мумкин, аммо қолган ҳамма нарсада - тўлиқ ўхшашлик мавжуд.
Афлотуннинг "Қонунлар"ида айтилишича: «Инсон бу худоларнинг ўйинчоғидир ва бундан бошқа ҳеч нарса эмас ва, эҳтимол, унинг асосий мақсади. Ҳар бир инсон, хоҳ эркак бўлсин, хоҳ аёл бўлсин, ўз ҳаётини энг яхши ва қувноқ ўйинларда ўтказиши керак, гарчи бу ҳозирги дунёқарашларга зид келса ҳам». Оддий мажусийларнинг фикри, шахмат эса қадимий мажусийлар ўйинидир. Шахмат Ҳиндистонда пайдо бўлган, деб ҳисобланади, ҳинд жамиятининг кўзгуси бўлган каста структураси яққол ифода этилиши бунинг исботидир. Шахматда, ҳатто ўзига хос бағишлов амалиёти ҳам мавжуд: хавф-хатарга тўла ташаббус йўлининг охиридаги пиёдани фарзинга айлантириш. Шахмат, қайсидир маънода, барча бошқа замонавий ўйинларнинг аждодидир. Карта ўйинларида рақамлар қоғозга ўтказилади, масалан, футболда фигуралар ажойиб тарзда жонланади.
Шунингдек, хитойча ўйин ҳам бор, аммо сўнгги тадқиқотлар шуни кўрсатадики, уни тўлиқ ҳисоблаш мумкин ва барча эҳтимолий вариантларни кўриб чиқиб, ҳар қандай ўйинчини мағлуб эта оладиган компютер аллақачон ишлаб чиқилган. Шахмат учун улар ҳали ҳам бундай компютерни ўйлаб топишмаган, чунки тизим жуда мураккаб, лекин ҳаммаси шунга қараб кетяпти. Эҳтимол, бундай компютер Ғарб цивилизациясининг мустаҳкам пойдевори устида туришга тайёр бўлган сунъий интеллект бўлиши мумкин.
Шахмат метафизикасида жуда кўп сонли қатламларни ажратиб кўрсатиш мумкин. Бу зулмат кучларининг энтропияси ва турғунлигига қарши бўлган ёруғлик кучларининг кенгайишидир. Бу ёруғлик таъсирисиз пайдо бўлмайдиган зулматнинг жавобидир. Шахматда қарама-қаршилик ғояси, "ёки-ёки" туридаги қаттиқ қарама-қаршилик тўлиқ ифодаланган - ёки сиз ғолибсиз, ёки сизни мағлуб этишади. Бошқа томондан, қора ва оқ шахмат катаклари бизнинг ҳаётимизда "мен" ва "мен эмас" галма-галлиги бўлиб, онг бир қутбга ёки иккинчисига тикади. Шахматда ички дуализм ва воқеликнинг бўлинган табиати аниқ кўрсатилган. Оқ ва қора ўртасидаги қарама-қаршилик ҳар қандай қарама-қаршиликка тўғри келади. Аммо ким кимга қарши? Фигуралар ҳаракати ортида бу фигуралар номаълум бўлган кучлар бор, бир томон бошқасини алмаштиради, фигуралар ўлиб, қайта туғилишади. Аммо бу курашда ҳеч қандай маъно йўқ.
Шахмат бу ўз ҳаётини шахматга бағишлаган ва реал ҳаётни бутунлай ўзгартирадиган одамлар учун параллел дунёдир. Набоковнинг "Лужин мудофааси" китоби бош қаҳрамони шу параллел оламга тўлалигича кетади. Воқеликка мутлақо мослашмаган, шахмат масалаларини доимий равишда ҳал этиш жараёнида у атрофида нима бўлаётганини деярли сезмайди. Лужин томонидан ишлаб чиқилган шахмат ҳимояси аста-секин ҳаётнинг ўзини ҳимоя қилиш тимсолига айланиб боради, бунда унинг қизғин онги шахмат ҳаракатларига ўхшаш баъзи хунук ҳаракатларни кўради. Кейинчалик унинг таржимаи ҳолини такрорлашда Лужин кўринмас рақибининг тақдирий ҳаракатларининг оқибатларини кўради ва ўзининг яширин нақшларини очишга уриниб кўрмасдан, ўйинни тарк этади. Бу ерда шахмат билан шахсни йўқ қилиш, жиннилик ва чегарада ўз жонига қасд қилиш ўртасидаги боғлиқлик аниқ кузатилади. Яъни шахмат орқали қисмат ғояси ошкор бўлади. Ва роман қаҳрамони қадимги қаҳрамон сингари қисматга қарши чиқишга ҳаракат қилади, аммо муқаррар равишда мағлуб бўлади. Ахир, шахмат сабаб-оқибат алоқаларига асосланган, аммо Ҳайдар Жамол айтганидек, бизнинг дунёмиз тубида апория ётади.
Шахмат ўйинининг тентаклигига қизиқарли экскурсия мисолини келтирамиз: 20-асрнинг бошларида бутун замонасининг энг буюк шахмат стратегларидан бири саналган буюк шахматчи Акиба Рубинштейн яшаган. Номаълум муддатга жойлаштиришган жиннихонадан уни тез ёрдам машинаси олиб кетарди ва турнир ўтказиладиган кафе залига олиб боришарди, ўйиндан кейин уни яна қайтариб олиб кетишарди. У рақибини кўришни ёқтирмасди. Бироқ шахмат тахтаси ортидаги бўш стул уни янада кўпроқ ғазаблантирди. Кейин стулга ойна қўйилди ва у ерда ўзининг аксини кўрди. Балки, ҳақиқий Рубинштейнни. Бу, умуман олганда, мантиқий натижадир, чунки Худо одамни жазолашни хоҳласа, анъанага кўра, уни ақлдан маҳрум қилар экан.
Ҳозирги вақтда шахмат соҳасида муваффақиятга эришиш, чемпион бўлиш учун олдинги шахмат жангларининг катта тажрибаси тўпланган ва тузилган бир пайтда, чемпион бўлиш учун юзлаб китобларни ўрганиш, ўтмишдаги барча буюк шахматчиларнинг ўйинларини таҳлил қилиб, ёдлаб олиш ва барча олдинги тажрибаларни таҳлил қилиш керак. Бу улкан иш бутун ҳаёт вақтини ва барча кучларни олади. Нима учун? Манманлик ва бир лаҳзалик шуҳрат учунми?!. Болалар, шахмат вундеркиндлари, шахматга янада тўғри - ўйин сифатида муносабатда бўлишади, унда жонли ижодий асос бор. Аммо бу жуда тез комбинаторикага йўл бўшатиб беради.
Классиклар томонидан жуда қадрланган ижодкорлик элементи деярли тугаб битган. Атиги юз йил олдин А.Алёхин шахмат ўйини ҳақида "ҳар қандай маэстронинг онгида доимий равишда пайдо бўладиган яширин драма, бошқа ҳар қандай санъат асарида мутлақо таққосланмайдиган драма, доимо абадийликка интиладиган ижодий ғоянинг тўқнашуви билан ажралиб турадиган ва душман буни рад этишни истайдиган драма" сифатида гапирган.
Аммо шахмат барибир қиролларнинг ўйинидир. Халқ оддийгина тетрисни афзал кўради. У ерда фақат вақтга қарши ўйнаш ва ҳозирги пайт билан яшаш мумкин. Мағлубият муқаррар эканлиги аниқ, шунинг учун зўриқиш йўқ, бемалол бўшашиш мумкин. Тетрис жавобгарликдан қочиш ва қийинчиликлардан қочишдир. Шахмат ғалабага умид бериши мумкин, аммо ёлғон умид - чунки “бу фожиа Ҳаёт деб аталмиш ва Ғолиб-қурт - бу драманинг қаҳрамони". Шахматда ҳеч қандай маъно йўқ, бу шунчаки модел, мантиқий тузилган ва тартибланган структура, ҳатто жуда мураккаб бўлса ҳам. Аммо ҳаёт ундан қийинроқ.
ИВАН НИКИТИН
Абу Муслим таржимаси
