2011 йилнинг октябрида Миннесота университети (University of Minnesota) илмий ходимларининг аниқлашича, мультивитаминли қўшимчалар қабул қилган аёллар орасида ўлим кўрсаткичлари уларни қабул қилмаган аёлларга нисбатан кўп экан. Икки кун ўтгач, Кливленд клиникаси (Cleveland Clinic) тадқиқотчилари Е витамини қабул қиладиган эркаклар простата саратонига учраш риски юқори эканлигини аниқладилар. «Бу витаминлар учун мураккаб ҳафта бўлди», — деди Кэрри Гэнн (Carrie Gann) ABC телеканали янгиликларида.
Олинган натижаларда ҳеч қандай янги нарса йўқ эди. Аввалроқ ўтказилган еттита тадқиқот витаминлар саратон ва юрак хасталиги хавфини ошириши, шунингдек умрни қисқартириши кўрсатди. Бироқ, 2012 йил барча америкаликларнинг ярмидан кўпи витаминли қўшимчалар қабул қилган. Бироқ, витаминларга бўлган қизиқишнинг келиб чиқиши ортида бир киши туришини кўпчилик тушунмасди. Бу одам Нобел мукофотига сазовор бўлгани учун яққол ҳақ эканлиги, шунингдек, дунёдаги энг йирик фирибгарлик ҳисобланиши мумкин эканлиги сабабли яққол ноҳақ сифатида кўриб чиқилиши мумкин.
1931 йил Лайнус Полинг (Linus Pauling) «Америка кимё жамияти журнали»да (Journal of the American Chemical Society) «Кимёвий боғлиқликлар табиати» (The Nature of the Chemical Bond) сарлавҳа остида мақола чоп этди. Бу нашрдан олдин кимёгарлар икки хил кимёвий боғланишдан хабардор эдилар: ионли боғланиш - бунда бир атом электронини бошқа атомга беради ва ковалент боғланиш - бунда атомлар электронларга биргаликда эгалик қилади. Полинг ҳамма нарса бу қадар оддий эмаслигини таъкидлаган - электронларга умумий эгалиги, унинг фикрича, ион ва ковалент боғланиш орасида бир жойда жойлашиши керак. Полингнинг ғояси квант физикасини кимё билан бирлаштириб, бу соҳада инқилоб қилди. Аслида унинг тушунчаси шу қадар инқилобий эдики, журнал муҳаррири мақоланинг қўлёзмасини олгач, унга тақриз ёза оладиган ҳеч кимни топа олмади. Альберт Эйнштейндан Паулингнинг иши ҳақида нима деб ўйлаётганини сўрашганида, у елкасини сиқиб жавоб берди: "Бу мен учун жуда қийин бўлди."
Битта шу мақоласи учун Полингг АҚШнинг энг иқтидорли ёш кимёгар-олими сифатида Ленгмюр мукофоти (Langmuir Prize) берилди, у Миллий фанлар академиясининг энг ёш аъзосига айланди, Калифорния технология институтида (Caltech) профессор унвонини олди, бундан ташқари, унга кимё бўйича Нобел мукофоти берилди. Полинг ўша пайт 30 ёшда эди.
1949 йил Полинг Science журналида «Ўроқсимон ҳужайра анемияси, молекуляр касаллик» (Sickle Cell Anemia, a Molecular Disease) мақоласини чоп эттирди. Ўша пайтда олимлар гемоглобин (кислородни кўчирадиган қондаги протеин) ўроқсимон ҳужайра камқонлигига чалинган одамларнинг ҳужайраларида кристалланишини, бу бўғимларда оғриқни, қон ивишини ва ўлимни келтириб чиқаришини билишган. Лекин улар нима учун бундай бўлаётганини тушунмасдилар. Полинг ўроқ шаклидаги гемоглобиннинг бир оз фарқ қиладиган электр зарядига эга эканлигини ва бу сифат гемоглобиннинг кислород билан қандай алоқа қилишига сезиларли таъсир кўрсатишини биринчи бўлиб кўрсатди. Полингнинг кашфиётлари молекуляр биология деб номланган илмий соҳага олиб келди.
1951 йил Полинг «Миллий фанлар академияси ахбороти» (Proceedings of the National Academy of Sciences) тўпамида «Протеинлар структураси» (The Structure of Proteins) номли мақола чоп этди. Олимлар протеинларнинг аминокислоталар гуруҳларидан иборат эканлигини биларди. Полинг тахминига кўра, протеинлар иккиламчи структурага ҳам эга бўлиб, бу уларнинг бир-бирига қанчалик ёткизилганлиги билан боғлиқ. Бир конфигурацияни у «альфа-спираль» (alpha helix) деб атади – бу кейинчалик Джеймс Уотсон (James Watson) Френсис Крик (Francis Krick) томонидан ДНК структурасини изоҳҳлаш учун фойдаланилди.
1961 йилда Полинг Сан-Диего шаҳрида ҳайвонот боғидаги гориллалар, шимпанзелар ва бошқа маймунлардан қон намуналарини олди. У гемоглобиндаги мутациялар эволюцион соат сифатида ишлатилиши мумкинлигини аниқлашни мақсад қилган. Полинг инсонлар ҳақида гориллалардан тахминан 11 миллион йил олдин, яъни олимлар ўша вақтда тахмин қилганидан анча олдин ажралиб чиққанини кўрсатди. Унинг ҳамкасбларидан бири кейинчалик: "Бир уринишда у палеонтология, эволюцион биология ва молекуляр биология каби билим соҳаларини бирлаштирди" – деб айтганди
Полингнинг ютуқлари фан билан чекланиб қолмади. 1950 йиллардан ошлаб - ва кейинги 40 йил давомида - у тинчлик учун энг тан олинган фаол курашчи эди. Полинг иккинчи жаҳон уруши пайтида келиб чиқиши япониялик бўлган америкаликлар озодликдан маҳрум қилинишига норозилик билдирган, Манхэттен лойиҳасини амалга оширишда иштирок этиш бўйича Роберт Оппенгеймер таклифини рад этди, ишончлилик қасамёдини рад этиб сенатор Жозеф Маккартига қарши чиқди, Эдвард Теллер каби ядровий қурол соҳасидаги қирғийлар билан оммавий аҳслашди, атом портлашлар инсон генларига зарар етказиши мумкин деб ҳукуматни тан олишга мажбур қилди, Нобел мукофотининг бошка лауреатларини Вьетнам урушига қарши чиқишга кўндирди, у, шунингдек, «Йўқолсин уруш!» (No More War!) деб номланган бестселлер ёзган. Полинг ҳаракатлари Атом қуроли синовларини тақиқлаш шартномаси тузилишига олиб келди. 1962 йилда у Нобел тинчлик мукофотини олди ва иккита шахсий Нобел мукофотини олган биринчи шахсга айланди.
Миллий фанлар академиясига сайланиш, иккита Нобел мукофоти, Фан учун миллий медаль ва «Хизматлари учун» медалига (бу мукофот унга АҚШ президенти томонидан берилган) равишда Полинг Кембридж университети, Лондон университети, шунингдек, Париж университети фахрий даражаларини қўлга киритган. 1961 йил унинг сурати Time журналининг «Йил одами» сони муковасида пайдо бўлди, уни сайёрамизда қачонлардир яшаб ўтган барча олимлар ичида энг машҳури деб олқишлашди.
Бироқ, қайсидир бир маҳалга келиб, Полингни афсонага айлантирган барча синчковлик, оғир иш ва чуқур фикрлаш йўққа чиқди. Полинг ҳақида гапирганда, унинг ҳамкасбларидан бири "унинг қулаши классик фожиа каби буюк эди" деган.
Бу бурилиш нуқтаси 1966 йилнинг март ойида келди, Полинг ўшанда 65 ёшда эди. У эндигина Карл Нойберг (Carl Neuberg) медалини қабул қилганди. "Нью-Йорк атрофида юрарканман, - деб эслайди Паулинг, - мен дунё табиатининг турли тадқиқотларида олимлар томонидан қилинган кашфиётлар ҳақидаги китобларни ўқишдан қанчалик завқ олишимни айтиб, ундан завқланишни давом эттириш учун яна 25 йил яшашга умид қиламан. Калифорния штатига қайтгач, суҳбатда қатнашган биокимёгар Ирвин Стоундан хат олдим. У агарда мен унинг 3 минг миллигармм С витамини кабул қилиш бўйича тавсияларига амал қиладиган бўлсам, мен нафақат 25 йил, балки, еҳтимол ундан ҳам кўп яшашим мумкинлигини ёзганди". Ўзини доктор Стоун деб атаган Стоун икки йил давомида университетда кимё фанини ўрганган. Кейинчалик у Лос-Анжелесдаги хиропрактика коллежидан, шунингдек, Жанубий Калифорниядаги аккредитациясиз сиртқи институти Донсбах университетининг (Donsbach University) докторантурасидан фахрий даража олди.
Полинг Стоуннинг маслаҳатига амал қилди. «Мен ўзимни тетик ва соғлом ҳис қила бошладим, — деди у. — Айниқса, қаттиқ совуқда йил давомида бир неча марта ҳаётимда муаммолар бўлганди, лекин бу касалликлар энди йўқолди. Бир неча йилдан кейин мен С витамини қабул қилишни 10 баравар, кеин 20 баравар ва тавсия килинган истеъмол дозасидан 300 баравар оширдим: эндиликда бу кунига 18 минг миллиграммни ташкил қилади».
Шу кундан бошлаб одамлар Полингни фақат битта сабабга кўра – витамин С туфайли эслаб қоладилар.
1970 йилда, у «С витамини ва умумий шамоллаш» (Vitamin C and the Common Cold) номли мақола ёзди, унда кунига 3 минг миллиграмдан (кундалик қабул қилиш учун тавсия қилинганидан тахминан 50 баравар кўп) С витамини қабул қилишга чақирди. Полинг умумий шамоллаш тез орада тарихда қб кетиши мумкинлигига ишонди. "Умумий шамоллашни бутунлай йўқ қилиш учун бир неча ўн йиллар керак бўлади, - деб ёзади у, - лекин мен бу касаллик бир неча йил ичида Қўшма Штатларда ва бошқа баъзи мамлакатларда тўлиқ назорат қилиниши мумкинлигига ишонаман. Яхшироқ дунёга бу қадамнинг гувоҳи бўлиш мумкин бўлган пайтни орзиқиб кутаман".
Полинг китоби бир зумда бестселлар бўлди. Юмшоқ муқовадаги версиялари «Vitamin C» номи билан 1971 ва 1973 йиларда чоп этилди, «Vitamin C, шамоллаш, ва грипп» номли кенгайтирилган нашри уч йил ўтиб чоп этиди – ўша пайтлар башорат қилинган чўчқа иситма эпидемияси тарқалишини олдини олиш ваъда қилинганди. Vitamin C савдоси икки баробар, кейин уч баробар, ва ҳатто тўрт баробар ошди. Дорихоналар талабни кондира олмади. 1970-йилларнинг ўрталарига келиб 50 миллион америкалик Полингнинг маслаҳатига амал қилган еди. Витамин ишлаб чиқарувчилари буни «Лайнус Полинг таъсири» деб атади.
Бироқ олимлар бу энтузиазм шерик бўлишмади. 1942 йил 14 декабрда Полинг ўзининг биринчи китобини чоп этишидан 30 йиллар олдин Дональд Коуэн (Donald Cowan), Хэролд Дил (Harol Diehl), и Айб Бейкер (Abe Baker) «Америка тиббиёт Ассоциациясининг журнали»да «Шамоллаш касаллигининг олдини олиш учун витаминлар» (Vitamins for the Prevention of Colds) номли мақоласини чоп этишганди. Бу олимлар шундай хулосага келганки, "улар томонидан ўтказилган назорат остидаги 980 та умумий шамоллаш ҳоллари тадқиқотида... фақат С витамини, яъни фақат антигистамин воситалар ёки С витамини плюс антигистаминли препаратлар юқори нафас йўллари инфекциясининг давомийлиги ва зўравонлигига катта таъсир кўрсатганлиги ҳақида ҳеч қандай далил йўқ"
Кейин бошқа тадқиқотлар бошланди. Полинг баёнотларидан сўнг Мериленд университети тадқиқотчилари ҳар куни 11 та кўнгиллига 3 минг миллиграм С витамини ва экспериментнинг бошқа қатнашчиларига шакар таблеткалари (плацебо) беришни бошладилар. Кейин уларга оддий шамоллаш касаллиги юктирилди. Шамоллаш аломатлари ҳаммада деярли бир хил вақтда намоён бўлди. Торонто университетида тадқиқотчилар vitamin C нинг 3500 кўнгилли иштирокчиларига таъсирини кузатишди. Шунга қарамай, vitamin C шамоллашни олдини олмади ва ҳатто кунига 2000 миллиграмм олган одамлар ҳам касал бўлиб қолди. 2002 йилда голландиялик олимлар 600 дан ортиқ кўнгиллиларга vitamin C ёки плацебо беришди. Шунга қарамай, ҳеч қандай фарқ йўқ эди. Камида 15 тадқиқотлар vitamin C умумий совуқ жанг қилиш учун эга эмас, деб кўрсатди. Натижада, на озиқ-овқат маҳсулотлари ва тиббий препаратлар сифати санитария назорати бўйича Бошқарма (FDA), на Америка тиббиёт уюшмаси, на Америка парҳез уюшмаси, на соғлиқни сақлаш Жонс Хопкинс номидаги Блумберг университетининг Инсон овқатланиш маркази, на Соғлиқни сақлаш ва инсон хизматлари бўлими олдини олиш ёки С витаминини шамоллашни даволаш учун тавсия килмади.
Кўп тадқиқотлар Полинг ноҳақ эканлигини кўрсатган бўлса-да, у бунга ишонишни истамади ва ўз нуткларида, кенг жамоатчилик учун мақолаларида ва китобларда С витаминини реклама килишни давом эттирди. У вақти-вақти билан шамоллашнинг аниқ белгилари билан мухбирлари олдида пайдо бўлса, у аллергия чалинганман, деб айтарди.
Бир мунча вақт ўтгач, Лайнус Полинг «ставка»ни кўтарди. У С витамини нафақат шамоллашни олдини олади, балки саратонни ҳам даволайди деб айтди.
1971 йил Полинг Глазго чеккасидаги кичик шифохонада шотландиялик жарроҳ Эван Кемерондан хат олди. Кемерон у ҳар куни ўн граммдан С витамини берган саратонга чалинган беморлар ўзини С витамини берилмаган беморларга нисбатан яхшироқ ҳис қилади, деб ёзган эди. У Кемероннинг мактубини "Миллий Фанлар Академияси ахбороти"да (PNAS) чоп этишга қарор қилди. Полинг Академия аъзоси сифатида ўзи истаган вақтда ушбу тўпламда мақола чоп этиш ҳуқуқига эга эканлигидан келиб чиқарди. Қариййб 50 йил давомида Академия аъзоларига тақдим этилган мақолаларнинг атиги учтаси рад этилганди. Бироқ, Полингнинг мақоласи рад этилди, бу эса олим сифатида унинг обрўсига қўшимча рахна солди. Кейинчалик, бу мақола "Онкология" журналида - саратон билан шуғулланувчи шифокорлар учун махсус нашрда чоп этилди. Тадқиқотчилар маълумотларни баҳолади қачон, уларнинг камчиликлари дарҳол зоҳирий еди: Кемерон томонидан С витамини берилган саратонга чалинган беморлар даволаш бошлаган пайтда соғлом эди, ва шунинг учун натижа яхшироқ эди. Бу воқеадан сўнг, олимлар жиддий С витамини ҳақида Полинг баёнотларига жиддий қарай қўйди.
Бироқ, Лайнус Полинг ҳали оммавий ахборот воситалари таъсир кўрсата оларди. 1971 йилда, у С витамини саратон туфайли ўлим кўрсаткичларини 10% камайтириш мумкин, деб даъво қилди. 1977 йилда, у янада давом эттирди. "Менинг ҳозирги ҳисоб-китобларга кўра, фақат С витамини ёрдамида ўлим кўрсаткичларини 75% камайтиришга эришиш мумкин,- деб ёзди, - бошқа озиқ-овқат қўшимчалари ёрдамида эса бундан ҳам каттароқ қисқартириш мумкин". Полинг автомобилнинг орқа томонни кўрсатадиган кўзгусидан акс этадиган саратон билан америкаликлар узоқ яшаши ва соғлом бўлиши мумкин бўлади, деб таъкидлайди. "Ўртача умр кўриш давомийлиги 100 ва 110 йил орасида бўлади, - деди у, - вақт ўтиши билан максимал ёш 150 йилгача узайтирилиши мумкин."
Саратонга чалинган беморлар ўша пайтда умид қилиш учун сабаб бор эди. Полинг мўъжизасида иштирок этиш учун улар шифокорлардан катта дозада С витамини беришни талаб қила бошладилар. «Олти ёки етти йил давомида, биз беморлардан катта дозада С витамини сўровлари қабул қила бошладик, - дея еслайди Джон Мэрис, Филаделфия болалар касалхонасида болаларда саратонни ўрганиш бўйича тадқиқотлари маркази директори ва Онкология бўлими раҳбари(Center for Childhood Cancer Research at the Children’s Hospital of Philadelphia). — Биз бунга қаршилик қилишга уриндик. Лекин улар: "доктор, сизда Нобел мукофоти борми?» дейишарди
Ҳимояланмаган жойга зарба берилгач, олимлар Полингнинг назариясини синовдан ўтказишга қарор қилишди. Майо клиникасидан (Mayo Clinic) Чарльз Мертель (Charles Moertel) 150 нафар саратонга чалинган беморни тадқиқ қилди: уларнинг ярми кунига ўн граммдан С витамини қабул қилди, қолганлари эса уни қабул қилмади. С витамини олган беморлар симптомларда ёки ўлим кўрсаткичларида фарқ қилмаган. «Биз С витаминидан юқори дозаларда фойдаланиш терапевтик фойда кўрсатиш имкониятига эга эканлигини кўрсата олмадик», - деди Мертель. Полинг қаттиқ ғазабланди. У New England Journal of Medicine журналига жаҳл билан хат ёзиб, унда Мертель нима ҳақида гапираётганини умуман тушунмаслигини таъкидлаган. Албатта, C витаминидан фойдаланиш ҳеч қандай натижа бермади: Мертель аллақачон кимё терапияси олган беморларни даволаш билан шуғулланган. Полинг фикрига кўра, C витаминидан фойдаланиш беморлар кимё терапияси олмаган ҳолатдагина натижа беради.
Бундан ранжиган Мертель яна бир тадқиқот ўтказди - натижалар бир хил эди. "Касалликнинг ўлчанадиган кўрсаткичлари бўлган беморлар орасида ҳеч ким объектив яхшиланишни бошдан кечирмади. Бундан хулоса чиқариш мумкинки, катта дозада С витамини қўллаган ҳолда терапия бемор илгари кимё терапияси олгани ёки олмаганидан қатъи назар, хавфли ўсимта касалликларга қарши самарали эмас, деб хулоса қилиш мумкин". Кўпчилик шифокорлар учун бу эртакнинг охири эди. Лекин фақат Лайнус Полинг учун эмас. У шунчаки ҳеч қандай эътирозларга йўл қўймасди. "Мен уни ҳеч қачон бунчалик ғамгин ҳолатда кўрмаганман, - дейди Кемерон. - Бу ишни у шахсан унга ва унинг ҳалоллигига ҳужум деб билди". Полинг Мертелнинг тадқиқотлари «ёлғон ва қасддан нотўғри талқин қилиш» деб ҳисоблаган. У ўз адвокатлари билан Мертелни судга бериш имконияти ҳақида маслаҳатлашди, аммо улар уни бундай қадамдан қайтаришга эришдилар.
Кейинги тадқиқотлар C витаминидан фойдаланиш саратонни даволашда ҳеч қандай натижа бермаслигини кўрсатди.
Бироқ Полинг таслим бўлишни истамасди. У тез орада агар С витамини А витамини (25000 халқаро бирлик) ва Е витамини (400 дан 1600 гача халқаро бирлик), шунингдек селен (асосий элемент) ва бета-каротин (А витамини ўтмишдоши) билан бирга катта дозаларда олинган бўлса, фақат шамоллашнинг олдини олиш ва саратон касаллигини даволаш кўпроққа қодир - улар инсонга маълум бўлган деярли барча касалликларни даволаш учун фойдаланиш мумкин, деб айтди. Полинг витаминлар ва витаминли қўшимчалар юрак хасталиги, руҳий касалликлар, пневмония, гепатит, полиомиелит, сил, қизамиқ, тепки, сувчечак, менингит, оддий герпес, герпетик иситма, афтоз стоматит, сўгал, қариш, аллергия, астма, артрит, диабет, кўз пардаси кўчиши, инсульт, ошқозон яраси, дизентерия, кўкйутал, мохов, безгаккуйиш, синиш, жароҳат олиш, иссиқ уриши, баландликдан қўрқиш, радиация таъсири, галукома, буйрак касаллиги, грипп, қовуқ касаллиги, стресс, қутуриш ва илон чақишини даволашда ёрдам беришини айтди. 1970-йилларда Америкада ОИТС вируси пайдо бўлгач, Полинг витаминлар бу касалликни ҳам даволаши мумкинлигини таъкидлаган.
1992 йил 6 апрелда Time журнали муқовасида - рангли таблетка ва капсулалар орасида - бир ибора жойлаштирилди: «Витаминлар ҳақиқий кучи: янги тадқиқот улар саратон, юрак хасталиги, ва қаришнинг ҳалокатли таъсирига қарши кураш ёрдам беришини кўрсатади». Журналда чоп етилган мақола Анастасия Туфексис (Anastasia Toufexis) томонидан ёзилган бўлиб, унда витаминларнинг мўъ жизавий фазилатлари ҳақида етарлича асосли ва рад этилган тушунчаларни акс эттирилган. "Тобора кўпроқ олимлар витаминлар ва минералларга анъанавий тиббий қарашлари жуда чекланган эди, деб гумон қила бошлади, - деди Туфексис. - Витаминлар - баъзан тавсия этилганга нисбатан сезиларли даражада юқори дозаларда - одамни турли касалликлардан, жумладан, туғма нуқсонлар ва катаракта, юрак хасталиги ва саратон, шу жумладан, турли касалликлар, бир кишини ҳимоя мумкин. Витаминлар қаришнинг ҳалокатли таъсирини кечиктириши хақида фикрлар яна ҳам провокацион ҳисобланади". Туфексис «фармацевтика гиганти Hoffmann- La Roch бета-каротин борасида шундай хурсанд бўлди-ки, Техас штатидаги Фрипортда йилига 350 тонна нутриент ишлаб чиқарадиган завод қуришни режалаштирган ва бу миқдор катта ёшдаги ҳар бир америкаликни ҳар куни 6 миллиграмли капсула билан таъминлаш учун етарли бўлади».
Озиқ-овқат маҳсулотлари бўйича миллий ассоциация (NNFA) – витамин ишлаб чиқарувчиларнинг манфаатларини ҳимоя қиладиган лобби гуруҳи – омадига ишона олмади ва Time журналида чоп этилган мақолани «тармоқ учун туб бурилиш» деб атади. Озиқ-овқат маҳсулотлари ва тиббий препаратлар сифати саниятрия назорати бўйича Уюшма (FDA) қаттиқ назоратидан қутулиш учун NNFA журналнинг ушбу сонида бир талай нусхасини АҚШ Конгресси аъзоларининг ҳар бирига топширди. 1992 охирида ихтисослашган кўргазмада сўзга чиққан Тефексис шундай деди: "Мен 15 йил давомида Time журналида соғлиқни сақлаш масалалари бўйича муқовадаги расмлар билан кўп мақолалар ёзганман. Лекин мен витаминлар ҳақидаги мақола билан бўлгани каби бундай реакцияни кўрмаганман. Журнал сонининг бутун адади сотиб тугитилди, биз қўшимча нусхалари учун сўровлар билан кўмилиб кетдик. Лекин нусхалар бошқа йўқ. "Витаминлар" ҳақидаги мақола чиққан журнал бу йил журналнинг энг кўп сотилган сонидир."
Гарчи ўтказилган тадқиқотлар унинг позициясини тасдиқламаган бўлсада, Полинг витаминлар ва озиқ-овқат қўшимчалари уларни универсал даволаш воситасига айлантирадиган бир хислатга эга ва бу хислат кетчуп ва анор шаратидан тортиб ҳамма нарсада борлиги, сотувга таъсир этишда табиий ва органик каби сўзлар билан рақобатлашадиган хислат борлигига ишонарди – гап антиоксидантлар ҳақида борган.
Антиоксидланиш эзгулик ва ёмонлик ўртасидаги кураш сифатида ифодаланади. Бу митохондрия деб номланган ҳужайра структураларида бўлиб ўтади, бу ерда тана озиқ-овқатни енергияга айлантиради, б жараён учун эса кислород талаб қилинади ва шунинг учун оксидланиш деб аталади. Оксидланишнинг оқибатларидан бири эркин радикаллар (ёвузлик) деб аталадиган электрон фаррошларнинг пайдо бўлишидир. Эркин радикаллар ДНК, ҳужайра мембраналари ва артерияларнинг ички деворларига зарар етказиши мумкин; улар қариш, саратон ва юрак касалликлари билан боғлиқ эканлиги ажабланарли емас. Эркин радикалларни зарарсизлантириш учун одам организми ўз антиоксидантларини (эзгулик) ишлаб чиқаради. Антиоксидантларни мева ва сабзавотларда ҳам топиш мумкин - биринчи навбатда селен, бета-каротин ҳамда А, С ва Е витаминлар. Тадқиқот кўпроқ мева ва сабзавот еб юрган одамлар саратон ва юрак хасталиги ривожланиши эҳтимоли камроқ эканлигини кўрсатади, бундан ташкари, улар узоқроқ яшайди. Мантиқ яққол кўрини турибди: агар мева ва сабзавотлар таркибида антиоксидантлар бўлса – мева ва сабзавотларни катта миқдорда истеъмол қиладиган одамлар соғлом бўлади – бу ҳолатда антиоксидантлар қўшимча миқдорда оладиган одамлар ҳам соғлом бўлиши керак.
Лекин, аслида, уларнинг саломатлиги ёмонроқ.
1994 йил Миллий саратон институти (National Cancer Institute), Финляндия миллий соғлиқни сақлаш институти (National Public Health Institute) билан ҳамкорликда 29 мингта финни ўрганиб чиқди, бунда уларнинг хаммаси 50 ёшгача бўлган кашандалар эди. Уларда саратон ва юрак хасталиги риски кўпроқ эканлиги сабабли бу гуруҳ танланган эди. Тадқиқот иштирокчиларига Е витамини, бета-каротин берилди - ёки иккаласи ҳам ёки ҳеч нарса берилмади. Натижалар аниқ эди: витаминлар ва озиқ-овқат қўшимчалари олган субъектлар саратон ёки юрак касаллигидан уларни қабул қилмаганларга қараганда ўлиш эҳтимоли кўпроқ эди ва бу натижа олимлар кутган нарсаларнинг тескариси эди.
1996 йил Сиэтлда жойлашган Фред Хатчинсон (Fred Hutchinson Cancer Research Center) номидаги саратон касалликларини ўрганиш бўйича Тадқиқот маркази илмий ходимлари илгари асбест таъсирига учраган ва шу сабабли томоқ саратони риски юқори бўлган 18 минг кишини ўрганиб чиқди. Тадқиқот қатнашчиларига яна А витамини ва бета-каротин берилди – ёки иккаласи, ёки ҳеч нарса. Витаминлар ва озиқ-овқат қўшимчалар қабул қилмаган одамлар эмас, балки уларни қабул қилган одамлар саратон ва юрак хасталигидан 28% ва 17% кўпроқ ўла бошлаганини тушуниб етгач, тадқиқотчилар тўсатдан тажрибани тўхтатдилар.
2004 йил Копенгаген университети тадқиқотчилари А, С, Е витаминлар ва бета-каротин қабул килган 170 мингдан ортиқ одамлар иштирокида 14 тасодифий танлаб олинган назорат ҳолатларини ўрганиб чиқди ва бу антиоксидантлар ичак саратони олдини олиш мумкин ёки йўқлигини аниқлаш мақсадида амалга оширилди. Яна бир бор антиоксидантлар атрофларида кўтарилган шов-шувлар натижасида юзага келган умидларга жавоб бермади. "Биз антиоксидант қўшимчалар ошқозон-ичак саратони олдини олиш мумкин эканлигига далил топа олмадик; аксинча, улар умумий ўлим даражасини оширадиганга ўхшайди", - хулоса қилди ушбу тадқиқотни олиб борган олимлар. Айнан шу олимлар энг яхши еттита тажрибани баҳолаганларида, витамин қабул қилган одамларда ўлим даражаси 6% юқори эканлигини аниқладилар.
Джонс Хопкинс номидаги университет (Johns Hopkins School of Medicine) тиббиёт факультетининг илмий ходимлари 136 минг киши иштирокида 19 та тадқиқот ўтказдилар ва Е витаминидан қўшимча фойдаланиш оқибатида ўлим риски юқори эканлигини аниқладилар. Доктор Бенджамин Кабальеро (Benjamin Caballero), Джонс Хопкинс номидаги университет Блумберг Инсон овқатланиш маркази директори (Johns Hopkins Bloomberg School of Public Health) баёнот берди: «Бу бошқалар айтганларни яна бир бор тасдиқлайди. Ҳар қандай витаминлар, айниқса, Е витамини қўллаган ҳолда яхшиланишларнинг ҳеч қандай исботи йўқ. Одамлар уларга зарар етказмайдиган витаминлар қабул қилиши ҳақида ғоя шунаки оддий эмас». Шу йилнинг ўзида «Америка тиббиёт уюшмаси журнали»да чоп этилагн тадқиқот натижалари саратон касаллигининг олдини олиш учун Е витаминини катта дозада қабул қилган 9 мингдан ортиқ киши билан ўтказилган; маълум бўлишича, Е витамини қабул қилган одамлар у витаминни қабул қилмаган одамлар билан таққослаганда юрак хасталигига чалиниш эҳтимоли юқори бўлган.
2007 йил Миллий саратон институти (National Cancer Institute) илмий ходимлари мультивитамин қабул қилган ёки қабул қилмаган 11 минг эркак орасида тадқиқот ўтказди. Натижада маълум бўлишича, мультивитамин қабул қилган тадқиқот қатнашчилари простата саратонидан ўлиш хавфи икки баравар юқори бўлган.
2008 йил қўшимча антиоксидантлар қабул қилган ёки қабул қилмаган 230 мингдан ортиқ киши иштирокидаги ўтказилган барча тадқиқотлар шарҳи витаминлар саратон ва юрак хасталикларига чалиниш рискини оширишини кўрсатди.
2011 йил 10 октябрда Миннесота университети илмий ходимлари 39 мингдан ортиқ катта ёшдаги аёллар ҳолатини баҳолаб, қўшимча мультвитамин, магнезия, рух, мис ва темир қабул қилган аёллар кўпроқ вафот этганини аниқладилар. «Мавжуд маълумотлар асосида биз парҳез қўшимчаларидан умумий ва кенг тарқалган фойдаланишни оқлайдиган кўп нарса кўрмаяпмиз», - таъкидлади тадқиқот ўтказган мутахассислар.
Икки кундан сўнг, 12 октябр куни Кливленд клиникасида тадқиқотчилар Е витамини ва селен қабул қилган ёки ҳеч нарса қабул қилмаган 36 минг кишининг тадқиқот натижаларини эълон қилишди. Улар Е витамини қабул қилган одамларда простата саратони хавфи 17% кўпроқ деб топишди. Тадқиқотга келсак, Кливленд клиникасида кардиология раҳбари Стивен Ниссен шундай деди: "Мултивитаминлардан фойдаланиш концепцияси америкаликларга ўз-ўзига хизмат қилувчи нутрицевтика саноати томонидан қабул қилдирилди ва бу фойда олиш мақсадида амалга оширилди". 25 октябрь куни, Wалл Street Journal сарлавҳасида қуйидаги савл пайдо бўлди: "Витаминлар билан боғлиқ шов-шувлар тугайдими?"Бироқ, чоп этилган тадқиқотлар маълумотлари савдога ҳеч қандай таъсир қилмади. 2010 йилда витамин саноати умумий ҳисобда $ 28 млрд.га эга бўлди, бу 2009 йилга нисбатан 4,4% га кўпдир. "Нашр этилган тадқиқотларга келсак, буни шунчаки бошдан кечириш керак, - деди General Nutrition Centers компанияси бош директори Жозеф Фортунато. - Ишимизга ҳеч қандай таъсир кўрмаяпмиз."
Бу қандай бўлиши мумкин? Эркин радикаллар ҳужайраларга аниқ зарар етказади, эркин радикалларни зарарсизлантирадиган кўпроқ моддалар билан парҳездан фойдаланадиган одамлар эса соғломроқ - лекин нима учун бу ҳолатда қўшимча антиоксидантлар устида тадқиқотлар аслида зарарли эканлигини кўрсатди? Эҳтимоли энг юқори бўлган изоҳ эркин радикаллар улар шундай деб кўрсатилгани каби зарарли эмас, деб ҳисобланишидадир. Эркин радикаллар ДНКни зарарлаши ва ҳужайра мембранасини йўқ қилиши аниқ бўлса-да, бу ўз-ўзидан ҳар доим ҳам ёмон нарса эмас. Одамлар бактерияларни ўлдириш ва янги саратон ҳужайраларини йўқ қилиш учун эркин радикалларга муҳтож. Аммо одамлар антиоксидантларнинг катта дозаларини қабул қилганда, эркин радикалларни ишлаб чиқариш ва уларни йўқ қилиш ўртасидаги мувозанат бир томонга ўзгариши мумкин ва шунинг учун иммун тизими зарарли интервентларни ўлдиришга қодир бўлмаган табиий ҳолатга олиб келади. Олимлар буни "антиоксидантлар парадокси"деб аташади. Бунинг сабаби нима бўлишидан қатъий назар, далиллар жуда аниқ: витаминлар ва озиқ-овқат қўшимчалари юқори дозалари саратон ва юрак хасталиги хавфини оширади; шунинг учун, соғлиқни сақлаш учун масъул ҳеч қандай миллий ёки халқаро ташкилотлар, уларни тавсия қилмайди.
1980 йилнинг май ойида Орегон штати университетида берган интервью давомида Лайнус Полингга савол берилди: «С витамини бир неча граммдан узоқ муддат қабул қилиб борилган ҳолатда қандай қўшимча таъъсирларга эгами?» Полинг тез ва узил-кесил «Йўқ!» деб жавоб берди.
Орадан етти ой ўтгач, унинг турмуш ўртоғи ошқозон саратонидан вафот этди. 1994 йил эса Лайнус Полинг простата саратонидан вафот этди.
