Бунинг сабаби нимада, у қандай амалга оширилади? Мен бу масалага макродаражада тўхталмайман, чунки бу ҳақда кўп ёзилган ва айтилган; мен фақат айрим одамлар ўзи билмаган ҳолда қандай қилиб келишмовчилик манбаига айланиб, ёлғон маълумот тарқатишларига эътибор қаратаман.
Фитнага жуда аниқ моҳиятга эга булган одамлар сабаб бўлаётганини яхши биламиз ва шунинг ўрнига атрофимиздаги қандайдир яширин душманни қидириш ўрнига, нигоҳимизни ўзимизга қаратамиз.
Ахборот. Ҳозир бу сўз ҳамманинг қулоғига чалинади, уни қидиришга катта эътибор берилади, сақланади, таҳлил қилинади ва ... яратилади. Ҳамма гап ахборот инсонни қандай назорат қилиши, уларни муайян ҳаракатларни амалга ошириш, муайян қарорлар қабул қилиш ва атрофдаги одамларни кандай қабул қилишга ундашида. Замонавий психология инсонга фақат ахборот ёрдамида - очиқ ақидадан тортиб, муайян шахс онгига яширин таъсир кўрсатишгача бўлган таъсир кўрсатишнинг жуда кўп йўлларини таърифлайди. Уларнинг баъзиларига эътибор қаратамиз.
Таъсир кўрсатишнинг биринчи шакли ишонтириш ҳисобланади. Одатда, инсонни бирор нарсага ишонтириш учун мантиқий алоқа қурилади, бири иккинчисини қўллаб-қувватлайдиган далиллар занжири тайёрланади. Ишонтириш кучи кўп жиҳатдан муайян далилнинг мантиқига, инсон томонидан маълум бир ахборотга эга бўлиш даражасига боғлиқ. Амалиётда ишонтириш муайян хатти-ҳаракат услубини моделлаштиришнинг энг тарқалган шаклидир. Ишонтиришда нима рўй беради? Гап шундаки, ҳар биримизнинг онгимизда у ёки бу нарсага қандай муносабатда бўлиш ҳақида кўрсатмалар шаклида намоён бўладиган билимлар мавжуд. Ишонарли ва баъзан унчалик ишонарли бўлмаган далиллар ёрдамида бир киши бошқасининг муносабатини ўзгартиришга ҳаракат қилади. Таъсир ҳар доим икки таркибий қисмга – ҳар икки томоннинг маълумоти даражасига боғлиқ. Ҳар қандай соҳада мустаҳкам билимга эга бўлган кишини ўз эътиқодига зид бўлган нарсаларга ишонтириш жуда қийин. Лекин... ҳамма нарса шундай силлиқ эмас, балки турли тўсқинликлар, осонгина тушиш мумкин ўзига хос психологик қопқонлар бор. Мана энди биз таъсирнинг бошқа, яширин шаклига - манипуляцияга ўтамиз.
Айнан манипуляция уларнинг муносабатларига таъсир қилиш, уларни ўзгартириш шаклида одамдан яширилган бўлади. Манипуляциянинг фаол ва пассив шакллари кўп. Энг катта хавф - бу нафақат манипуляция доирасида комбинациялаш, балки манипуляцияни ишонтириш ва бошқа таъсир шакллари билан бирлаштиришдир.
Масала шундаки, инсон қандай билимга эга бўлса ҳам, бошқалар, баъзан камроқ билимга эга бўлганлар томонидан ишонтириш таъсири остида ўз муносабатларини ўзгартиради. Жавоб инсоннинг табиатида, заифликлар мавжудлигидадир.
Бошланишига оддий психологик тестни бажаринг: 6 см узунликдаги вертикал сегментни чизинг ва унинг ўртасини белгиланг. Энди юқори қутбда ақлли одамлар, пастки қутбда энг аҳмоқ одамлар бор деб тасаввур қилинг. Бу ҳақда ўйлаб кўринг ва шартли миқёсда ўзингизни жойлаштиринг. Буни матннинг қолган қисмини ўқишдан олдин қилинг. Кўпчилигимиз ўзимизни ўртадан сал юқорида жойлаштирамиз. Бу нимани англатади? Жавоб икки томонлама: бир томондан, кўпчилик одамлар ўзларининг интеллектуал қобилиятларини ўртача даражадан бироз юқори деб ҳисоблашади, бошқа томондан, ҳар биримиз уларнинг ақл-заковатининг ўртача даражадан юқори бўлишига эҳтиёж бор. Бу муносабат ва эҳтиёж бизга таъсир кўрсатиши мумкин бўлган энг заиф нуқтадир. Бундан ташқари, инсон сифатида ўз-ўзидан шубҳа қилиш бошқа одамларнинг таъсирига таъсир қилиш учун унумдор замин бўлиб хизмат қилади.
Баъзан бизни йўлдан оздиришга ҳаракат қиладиган киши бизнинг онгимиз ва билимимизга емас, балки комплексларимиз ва яширин истакларимизга мурожаат қилади. Биз бундай яширин таъсирлардан ҳимояланишимиз, уларни фарқлай олишимиз ва ўз вақтида чора кўришимиз керак. Кўпинча кимдир бизни чалкаштиришга ҳаракат қилади ва бизга гўёки қармоқ ташлайди: "Хўш, сиз ақл-идрокли одамсиз, буни қандай тушунмайсиз?" ёки "Сиз ақлли одамсиз, лекин оддий нарсаларни тушунолмайсиз". Баъзи одамлар ўзини ақлли ва соғлом фикрловчи ҳис қилиш васвасасига осонлик билан енгилади. Бу жуда хавфли тузоқ, хавфли ва разил. Бундай манипулятив тузоқлар жуда кўп, уларнинг ҳаммасини тасвирлаб бўлмайди. Лекин уларни таниб олишнинг умумий қоидаси бор: агар бирор нарса қилсангиз ёки бирор нарсага рози бўлсангиз, лекин бунда ички норозилик ҳис қилсангиз, эҳтимол сиз манипуляция қурбонига айлангансиз.
Лекин келинг, шу ерда тўхталмасдан, мақола бошида айтиб ўтилганидек, баъзилар – ўзлари учун кутилмаганда – фитна тарқатувчиларга айланиши масаласини тушунишга ҳаракат қилайлик. Афсуски, замонавий дунёда ўқийдиган, фикрлайдиган, таҳлил қиладиган одамлар тобора камайиб бормоқда, лекин жуда ақлли бўлиши учун даъво қиладиган одамлар сони камайиб эмас, балки фақат ортиб бормоқда. Шундай қилиб, манипуляция қурбони бўлган одамлар сони ортиб бормоқда. Лекин энг катта хавф шуки, адашган одам ўз ҳақлигига ишонч ҳосил қилиб, нотўғри билимлар тарқата бошлайди.
Бу ҳодисанинг марказида инсон дангасалик, илм олиш қийинчиликлари олдидаги дангасалик туради. Тадқиқотчилик қобилиятига эга бўлган ва у ёки бу далил ҳақиқийлик борасида текшириб кўра оладиганлар кўп эмас. Баъзи маълумотларни эшитиш ва кейин ақл-заковатининг чуқурлиги билан уларни лол қолдириш учун дўстлари орасида бу олинган "билимлар" билан мақтаниш осондир. Бирламчи манбани кўтариш, таҳлилий тадбирлар ўтказиш, кўп меҳнат қилиш ва маълумотларни текшириш анча қийин.
Ушбу ҳолатда, бундай сохта муносабатлар ўз-ўзидан жуда хавфли бўлган кучли иродали, обрўли одамларнинг хаёлидан ўрин олиши мумкинлигини ҳисобга олиш муҳимдир. Хавф шундаки, бу тоифадаги одамлар муайян мавзуда жуда ишончли тарзда, эътирозларга тоқат қилмайдиган оҳангда гапиришлари мумкин, бу эса бошқаларнинг уларга эргашишига олиб келади. Аксарият ҳолларда айнан шу тарзда ёлғон маълумотлар тарқалмоқда ва мусулмонлар орасида ихтилофлар ҳосил бўлмоқда.
Бу ҳодисага қаршилик кўрсатиш мумкин ва лозимдир. Асосий даволаш ўз «эго»сига, ўзига қаратилган бўлиши керак. Биринчи навбатда, иштаҳани пасайтириш керак. Танқидий қобилиятларни ривожлантириш, лекин аввало ўзига эътибор қаратиш, яъни ўз-ўзини танқид қилишни ривожлантириши керак. Афсуски, одамларнинг маълум бир қисми ўзларининг алдамчи манманликлари, ўз қобилиятлари ва билимлари ҳақида асоссиз фикр юритишларига асир бўлиб қоладилар. Бу даволаш қийин бўлган касаллик.
