У Давлат ахборот хизмати раҳбарлигида кескин усуллари ва яхши ташкилотчилик қобилияти билан танилиб, шу туфайли Совет раҳбариятининг эътиборини тортди ва советлар кўмагида АДР раҳбарлигидан истеъфога чиққан Кармалнинг ўрнини эгаллади. У ҳокимият тепасига келгач, Афғонистон аҳолиси орасида ҳукуматни қўллаб-қувватлашни кенгайтиришга ҳаракат қилиб, «миллий ярашув» сиёсати ташаббуси билан чиқди, мужоҳидлар вакиллари билан коалицион ҳукумат тузишга ва АХДП ҳокимият монополиясидан воз кечишга тайёрлигини эълон қилди. 1987 йилда қабул қилинган Конституция Исломни давлат дини деб эълон қилди, шариат қонунларининг қўлланилишига рухсат берди ва энди социализм ёки коммунизм ҳақида ҳеч қандай эслатма қолмади. Бу чора-тадбирлар чекланган муваффақиятга эга бўлди ва АДР ҳукумати аҳоли томонидан ташқаридан тайинланган ҳокмият сифатида қабул қилиниши давом этди, мужоҳидлар эса тинчлик музокаралар таклифини рад этди. Унинг ҳолати омонат эканидан хабардор бўлган Нажибуллоҳ Совет қўшинларининг мамлакатдан олиб чиқиб кетилишига қарши чиқди, бироқ бу иш 1989 йилда якун топди ва фуқаролар уруши янада қаттиқ олов билан давом этди. СССР парчаланганидан бир йил ўтиб, ташқи ёрдамни йўқотган ва халқаро изоляцияда қолган АДР ҳукумати мужоҳидлар томонидан ағдарилди. Нажибуллоҳ Кобулдаги БМТ миссияси биносидан паноҳ топди ва у ерда 1996 йилгача бўлди, сўнгра ҳокимиятни қўлга олган толиблар томонидан ҳибсга олиниб, ўлдирилди.

Ёшлик даври

Муҳаммад Нажибуллоҳ 1947 йил 6 август куни Гардезда давлат хизматчиси Аҳмад Муҳаммад оиласида таваллуд топган. Келиб чиқиши бўйича гилзай қабила иттифоқи сулейманхел қабиласининг аҳмадзай уруғига мансуб пуштунлардан. Унинг оилавий илдизлари Пактиа вилоятига бориб тақалади. «Нажибуллоҳ. Афғонистон геосиёсат исканжасида» номли асарида Пластун ва Адрианов Милан қишлоғини Нажибуллоҳнинг она қишлоғи деб кўрсатган. 1964 йилда Нажибуллоҳ «Ҳабибия» лицейини тамомлаб, Кобул университетининг тиббиёт факультетига ўқишга кирди. 1965 йил АХДПга аъзо бўлиб, 1971 йил август ойидан Кобул университети талабаларининг ҳуқуқий уюшмаси бошқарув органларига аъзо бўлган. Нажибулло 1989 йил 29 декабрда "Известия" газетасига берган интервюсида ўзи ҳақида шундай дейди:

 «Қандай қилиб инқилобчи бўлдим? Кобулдаги лицейда ўқирдим, отам эса Пешоварда ишларди, ҳар йили таътилда уни кўргани борардим. Жалолободдан нарироқда одатда тўхташ жойи бўларди. У ерда, эса тиниқ шаршара ёнида ҳамма дам олди. Аёллар, одатда, бир оз юқори кўтариларди, эркаклар этакда алоҳида жойлашарди. Бир маҳал аёллардан бири юқоридан пастга қараб югурди ва эркаклардан бирига қичқирди: ўғил туғилди. Ҳамма юқорига кўтарила бошлади. Қарасам, орадан атиги йигирма дақиқа ўтгач, бола туққан аёл оёққа турди-да, ўғлини шолрўмолига ўраб, йўлдаги кўчманчилар карвони билан йўлга тушди. Ич-ичимдан туртиниб, титраб кетдим. Нега, ўйлаб қолдим, афғон аёли ерда, қоялар орасида дайди ҳайвонга ўхшаб туғиши керак? Ишонинг, мен ўша пайтда ҳеч қандай инқилоб ҳақида ўйламаганман, фақат ғазаб ва шармандалик мени бўғди. Ахир юртимни, халқимни яхши кўрардим. Нимага энди у инсон зоти орасида энг ёмон тарзда яшаши керак?

Талабалик даврида Нажибуллоҳ пойтахт ёшларининг ҳукуматга қарши фаол чиқишларида қатнашарди, бунинг учун икки марта ҳибсга ҳам олинган. Биринчи бор у ҳибсга олингач, суд жараёнида «иш ташлаш ва намойишларда ноқонуний иштирок этиш», «жамоат хавфсизлигини бузиш ва кескинлик уйғотиш», шунингдек, «халқни исёнга чақириш учун шароитлар яратиш» ва «тартибсизликлар ва полиция билан тўқнашувларга сабабчи бўлиш»да айбланган. Келаси йилнинг январь ойида у яна бир бор, бу сафар АҚШ вице-президенти Спиро Агню ташрифи муносабати билан Кобулдаги америкаликларга қарши намойишда қатнашгани учун ҳибсга олинди. 1975 йилда Кобул Университетини гинекология мутахассислиги бўйича тамомлади. Шу йили АХДП «Парчам» фракцияси қарори билан пойтахт ва вилоятда Афғонистон демократик ёшлар Ташкилотининг ячейка ва қўмиталарини тузиш учун партиянинг Кобул вилоят комиссиясига раҳбарликни қабул қилди.

Партиявий фаолияти

Савр инқилобидан сўнг Нажибуллоҳ партиянинг Кобул қўмитасига бош бўлиб, республиканинг олий органи – Инқилоб кенгаши таркибига кирди. 1978 йил 28 июнда Нажиб Эронга элчи этиб тайинланди. Бироқ шу йилнинг октябрида «Парчам»нинг бошқа етакчилари билан бирга ҳукуматга қарши фитнада айбланиб, эгаллаб турган лавозимидан олиб ташланди ва фуқароликдан маҳрум қилинди. Шундан кейин у Москвада яширинишга мажбур бўлди ва то Совет Иттифоқи қўшинлари Афғонистонга киритилгунга қадар шу ерда қолди.

1980 йил январида мамлакатга қайтгач, Нажибуллоҳ Давлат ахборот хизмати (ХАД) раҳбари лавозимига тайинланди. 1983 йил унга генерал-лейтенант ҳарбий унвони берилди. 1981 йилдан – АХДП МҚ Сиёсий бюросининг аъзоси, 1985 йил ноябридан эса – АХДП МҚ котиби.

Давлат бошида

1986 йил 24 ноябрда АХДП Марказий Қўмитасининг ХХ Пленуми Бабрак Кармалнинг истеъфосини қабул қилиб, АДР Инқилоб Кенгаши раиси вазифасини бажарувчи этиб Ҳожи Муаммад Цамкани тайинлади, у бошқа ишга ўтганлиги сабабли 1987 йил 30 сентябрда истеъфога чиқди. 1 октябрь куни АХДП Марказий Қўмитасининг Бош котиби Муҳаммад Нажибуллоҳ Афғонистон демократик Республикаси Инқилоб Кенгашининг янги раиси бўлди.

Миллий ярашув сиёсати

1986 йил 30-31 декабрда Кобулда АХДП Марказий Қўмитасининг ХХI Пленуми бўлиб ўтди, унда Нажибуллоҳ катта маъруза билан чиқди. Пленумда биринчи навбатда, мамлакат ҳудудида тинчлик ва хавфсизлик ўрнатиш, биродаркушлик урушини тўхтатишдан иборат бўлган миллий ярашув мақсадлари ва зарурати батафсил баён этилди. Нажибуллоҳ ўз маърузасида иккита йўналиш – ички ва ташқи йўналишни илгари сурди. Ички сиёсатда келаси йилнинг 15 январидан бошлаб барча қарама-қарши томонларнинг ўт очишни тўхтатиши; Хазаражат ва Нуристон қабилалар ҳудудлари маҳаллий етакчилари ва қабила бошлиқларини халқ ҳокимияти билан ҳамкорликка жалб қилиш; мухолифатдаги сиёсий кучлар билан суҳбатга ўтиш, шунингдек, қуролланган мухолифат ва бетарафлар билан қўрқмасдан ва очиқ мулоқот ўрнатиш; афғон қочқинларини мамлакатга қайтариш бўйича зарур шароитлар яратиш ва кўмаклашиш таклиф қилинди.

Миллий ярашув сиёсати бир неча минг сиёсий маҳбусларни озод қилишдан бошланди. 1987 йил 15 январдан афғон армияси барча турдаги қуроллардан ўт очишни тўхтатди. Нажибуллоҳ қуролли мухолифатни ҳам 15 январь тунги саот 12 дан 16 июл соат 12 гача ўт очишни тўхтатиб турини таклиф қилди, лекин афғон армияси томонидан ўт очиш тўхтатилганидан икки кун ўтиб, қуролли мухолифат етакчилари Пешаварда афғон ҳукуматининг тинчлик ташаббусларини кескин рад қилди ва ўзининг қуролли курашини ғалабали якунгача давом эттириш ниятини тасдиқлади. Лекин шунга қарамай, уч кун давом этган ярашув давомида Ҳиротда 3,5 минг қуролланган исёнчи, Фарёб вилоятида 500 киши халқ ҳокимияти томонига ўтди, 120 та афғон оиласи мамлакатга қайтди. Жами 10 февралга келиб умумий сони 10 минг кишидан ортиқ бўлган 20 дан ортиқ қуролланган гуруҳ ҳукумат томонига ўтди, Эрон ва Покистондан қайтган қочоклар сони эса мартнинг ўрталарига келиб, 34 минг кишидан ошди.

25 февраль куни Нажибуллоҳ у қарши томонга пойтахтда ёки бетараф мамлакатда миллий келишув ҳукуматини тузишни муҳокама қилиш учун музокаралар учун учрашишни таклиф қилди, бироқ Кобул раҳбариятининг мухолифлари бу таклифни қабул қилмади. Афғонлар етакчиси миллий ярашувнинг боришига содиқ қолиб, ўз мақсадларига эришиш учун янги бир ҳаракат қилди. Шу йилнинг июл ойида мамлакатда кўп партияли тизим жорий этилди. Қуролли мухолифат вакилларига мамлакат раҳбариятида давлат лавозимларини эгаллаш таклиф этилиб, уларнинг яшаш жойларида мустақил равишда ҳокимият тузиш ва ўз назорати остидаги ҳудудда тинчлик ва хавфсизликни таъминлаш ваколати берилди. Август охирига келиб, Афғонистон қуролли мухолифат вакиллари 14 туман ва тўрт вилоят бошқарувини қўлга олиб, октябрда 1600 қишлоқ ҳукумат назорати остига ўтди, Фарах ва Нимруз вилоятлари деярли бутунлай қуролли тўдалардан озод қилинди, аҳоли уларни тинчлик зоналари деб эълон қилди, 174 та қуролли гуруҳдан 30 минг исёнчилар ва уларнинг 100 мингдан ортиқ оила аъзолари ҳукумат тарафига ўтди, яна 90 минг киши Покистон ва Эрон қочқинлар лагерларидан қайтди. Бироқ Афғонистонда фуқаролар уруши тўхтамади. Миллий ярашув сиёсати нафақат муросасиз мухолифат томонидан рад этилди, балки АХДПнинг ўзида ҳам зиддиятларга сабаб бўлди ва мамлакатдаги ҳарбий-сиёсий зиддиятлар кучайди.

Нажибуллоҳ давридаги Афғонистон байроғи

30 ноябрдан 1 декабргача Кобулда Лойа Жирға ўтказилди ва унда Афғонистон Конституцияси, мамлакатнинг янги номи - Афғонистон Республикаси тасдиқланди, Муҳаммад Нажибуллоҳ эса Афғонистон Президенти этиб сайланди. Миллий ярашув курси ортидан Инқилоб Кенгаши Президиуми кейинги йилнинг январь ойи охирида «Илгари сиртдан ўлимга ҳукм қилинган қуролли мухолиф гуруҳларнинг айрим қўмондонларини афв этиш тўғрисида» Фармон чиқарди, хусусан, Аҳмад Шоҳ Масъуд, Жалолиддин Ҳаққоний ва Исмоил Хон каби дала қўмондонларини афв этди. Нажибулло ҳокимият тепасига келгач, АХДП билан мусулмон руҳонийлари ўртасидаги мавжуд муносабатларни ҳам ўзгартиришга ҳаракат қилди. Афғонистон етакчиси ва мамлакат раҳбарияти аъзолари Кобулдаги энг йирик масжидларга ташриф буюриб, жума намозида қатнаша бошлади; ҳукумат мамлакатдаги ислом ва дин пешволарини қўллаб-қувватлади. Президент ҳузурида Ислом маслаҳат Кенгаши тузилди ва 1988 йил 13 мартда Нажибулло ҳукуматнинг Ислом Университетини очиш қарорини эълон қилди. 1987 йил январидан 1988 йил февралгача бўлган даврда мамлакатда давлат маблағлари ҳисобига 20 та масжид қурилди ва 324 та масжид таъмирланди, Уламолар ва руҳонийлар Олий Кенгашининг нашри – «Эршад-е Ислом» ҳафталик газетаси чоп етила бошланди, Макка ва Мадинага ҳаж сафарига борадиган фуқаролар учун  313 млн афғони (тахминан $ 6.2 млн) ва Карбалага борадиган зиёратчилар учун 4.7 млн афғони (тахминан $ 93 минг) ажратилди. Бошқа томондан, давлат мамлакатда атиги 10 та мадраса, 10 та "Қуръон валийлари" уйи, 15 мингдан ортиқ масжиддан 2474 та шиа масжиди ва 134 та шиа намозгоҳи фаолиятини қўллаб-қувватлади. Слинкин маълумотларига кўра, давлат ҳақида 20 минг дин арбоби учун иш ҳақи тақдим этди, Христофоровга кўра, фақат 11500 нафар дин арбоби қисман давлат таъминотида бўлган, муллалар учун ойлик тўловлар ҳажми ўртача 500 дан 2 минг 900 афғонигача (10-60$) бўлган, унинг назорати остида ҳудудида мухолифат томонидан ташкил Исломий қўмиталари эса ҳукумат ойлик маошидан 3 баравар кўпроқ тўларди.

Танай исёни

1989 йил августида Кобулда яширин диверсиячи-террорчи ташкилоти аниқланди ва тез орада терговда армия офицерлари иштирок этган ҳукуматни ағдариш учун фитнада айбланди. Йил охирига келиб, юзлаб одамлар ҳибсга олинган, жумладан, бир неча афғон армияси генерали, бу эса Мудофаа вазири ва «Халқ» фракцияси аъзоси Шаҳнаваз Танайдан жавоб ҳаракатига сабаб бўлди, бир куни у президент кабинетидан кетаётиб, ғазаб билан: «Бу шахсан менга қарши ва Халқчиларга қарши фитна» деди. У Мудофаа вазирлиги биносига яшириниб олди ва армияни кўтариш таҳдиди билан ҳибсга олинган генералларнинг озод этилишини талаб қилди. Шунда Нажибулло тўрт генерални озод қилди. Бироқ Мудофаа вазири ва президент ўртасидаги зиддият тугамади.

1990 йил 6 мартда Шаҳнавоз Танай Нажибуллоҳга қарши қуролли Халқчилар қўзғолонига раҳбарлик қилди. Ўша куни эрталаб Кобулдан 50 км шимолда жойлашган Баграм аэродромида бир гуруҳ офицерлар ва қўриқчилар гуруҳи билан келди. Тўртинчи ва ўн бешинчи танк бригадалари, 52-алоқа полки ва 40-дивизия томонидан қўллаб-қувватланди. Генералнинг шахсан ўзи Кобулга бомбардимон ва ҳужум зарбалари беришни буюрди. Кўп ўтмай, президентнинг буйруғи билан исёнчиларга қарши бутун куч ва воситалар арсенали қаратилди. Мудофаа вазирлиги, армия Бош сиёсий бошқармаси ва Баграм ҳаво базаси атрофида ҳукумат кучлари ва исёнчилар ўртасида қаттиқ жанглар бошланди. Аввал Мудофаа вазирлиги ва Бош сиёсий бошқарма биноларини тўсиб қўйган Президент гвардияси бўлинмалари уларга бостириб кирди. Президентга содиқ қолган Мозори-Шариф ҳудудида жойлашган авиация Баграм аэродромини ҳаво ҳужумларига дучор қилди; «Ураган» реактив ракеталар дивизиони аэродромга қарата 200 снаряд оутиб, учиш-қўниш йўлаги ва самолёт тўхташ жойларига зарба берди.

Нажибуллоҳ кейинчалик шундай деди: «Мен Баграмни шу қадар қаттиқ бомбардимон қилдим-ки, ундан ҳатто тош ҳам қолмади». 7 март куни соат 12:25да Танай бошқа исёнчи генераллар оилалар билан биргаликда Баграм аэродромидан учиб, Покистонга қўнди, у ерда Покистон армияси қуруқликдаги қўшинлар бошлиғи, генерал Асламбек ва Покистон разведкаси бошлиғи Шамсур Раҳмон Каллу билан учрашди, учрашувди қуролли мухолифат етакчиларидан бири Гулбиддин Ҳикматяр ҳам қатнашди. 8 мартга келиб ҳукумат кучлари Баграм аэродромини назорат остига олди.

Слинкиннинг фикрига кўра, март ойидаги исённинг асосий натижаси шу бўлдики, у ҳукмрон партия сифатида АХДП сиёсий ва ташкилий заифлигини кўрсатиб берди. Шу пайтдан бошлаб олий партия раҳбариятидаги зиддиятлар янада кучайди <…> Қўзғолончилар қуролли кучларга, сўл қанот Кобул режимининг таянчи бўлган қуролли кучларга ҳам салбий таъсир кўрсатди. Офицерлар корпуси сафида юқори раҳбариятга ишончсизлик ва партия ишларига умидсизлик кучайди. <…> Фактлар Кобулдаги март воқеаларининг сабаби алоҳида шахсларнинг эмас, балки сезиларли даражада радикал фикрловчи халқнинг кайфияти билан изоҳланишини кўрсатади. Айнан у «парчамист» Нажибуллоҳни олиб ташлаш, ҳокимиятни қайта тиклаш ва шу тариқа ички партиядаги рақиблари билан муросасиз зиддиятларни бартараф этиш учун сўнгги чора сифатида қуролли ҳаракатларга мурожаат қилди.

Пластун фикрича, «Ш.Н.Танайнинг чиқиши, вазиятнинг фожиавий эканига қарамай, Нажибуллоҳ ҳаётида муҳим аҳамиятга эга эди. У афғон халқининг тобора кўплаб табақалари келажакка бўлган умидларини у билан боғлай бошлаган миллий миқёсда тобора тан олинган раҳбарга айлана бошлади».

Урушнинг давом этиши. Тахтдан қулаш

Совет қўшинларининг Афғонистондан олиб чиқилиши 1988 йил 15 майда, АДР билан боғлиқ вазиятни сиёсий ҳал этиш бўйича ўша йилнинг апрелида тузилган Женева келишувларига мувофиқ бошланди. 1989 йил 15 февралда сўнгги совет аскари Афғонистонни тарк этди. Совет қўшинларининг Афғонистондан олиб чиқилиши билан давлат органлари ва афғон армияси учун мураккаб вазият шаклланди, чунки Кобул ҳукумати қуролли мухолифатга қарши ёлғиз қолганди. Совет қўшинлари олиб чиқилганидан тўрт кун ўтиб мамлакатда фавқулодда ҳолат эълон қилинди. Фавқулодда ҳолат шароитида мамлакатга марказлашган раҳбарликни амалга ошириш мақсадида Президент фармони билан Ватанни ҳимоя қилиш Олий Кенгаши (ВҲОК) ташкил этилди. Покистон ва АҚШ расмийлари мужоҳидларнинг тезкор ғалабасини кутишганди. Бироқ, олти ой ичида бу тахминлар амалга ошмади. СССРдан қурол-яроғ ва ўқ-дориларнинг ўз вақтида етказиб берилиши натижасида афғон қуролли кучлари Жалолобод, Гардез, Ғазна, Қандаҳор, Шинданд, Файзобод ва Салангга қуролли мухолифат отрядлари томонидан уюштирилган кўплаб ҳужумларни даф эта олди. 1990 йил 4 майда президент фармони билан фавқулодда ҳолат бекор қилинди.

Уч йил давомида Нажибуллоҳ ҳукумати ҳокимият тепасида қолишга муваффақ бўлди. 1991 йилда СССРдаги август воқеаларидан кўп ўтмай, РСФСР ташқи ишлар вазири Андрей Козирев баёнот берди: «Афғонистонда ҳамма нарса тартибга солишга тайёр - фақат Нажибуллоҳ бошчилигидаги «экстремистлар»га Совет ёрдами бунга тўсқинлик қиляпти». Шу йилнинг 15 ноябрида СССР ташқи ишлар вазири Борис Панкин Кобул ҳукуматига ҳарбий таъминот тўхтатилишига расмий розилик берди. 1992 йил 1 январь куни Россия (СССРнинг ҳуқуқий вориси сифатида) ҳукумат кучларига барча қурол-яроғ ва ўқ-дориларни етказиб беришни тўхтатди ва шу вақтдан бошлаб Афғонистондаги вазият сезиларли даражада ёмонлаша бошлади. Мамлакатда ёқилғи ва озиқ-овқат маҳсулотларининг кескин тақчиллиги кузатила бошлади ва мухолифат шу аснода ҳукумат қўшинларини ўз томонига оғдириб, ташвиқот-тарғибот ва қўпорувчилик фаолиятини кучайтирди. Мужоҳидлар гуруҳлари шиддат билан Кобулга яқинлашиб, бирин-кетин вилоятларни қўлга кирита бошладилар. Совет генерали Ляховский ўзининг «Афғонистон фожиаси ва шавкати» номли китобида қизиқ бир ҳолатни келтириб ўтади:

Ҳарбий маслаҳатчиларимизнинг сўнгги етти нафари 13 апрель куни Афғонистонни тарк этди. Генерал-майор В.В. Лагошин менга ҳикоя қилишича, Нажибуллоҳ томонидан уйига таклиф қилинган ва ҳарбий маслаҳатчилар зудлик билан Афғонистонни тарк етиши кераклиги, чунки жуда тез вақт ичида ҳокимият мухолифат қўлига ўтиши ва ўзи яна беш кунча президент лавозимида қолишини айтган. Шу билан бирга, у Советлар хоин бўлса-да, ҳарбий маслаҳатчиларни уйга соғ-омон жўнатишни ўз бурчи, деб ҳисоблашини қўшимча қилган. Дарҳақиқат, Кобул аэродроми маъмурияти совет самолётини қабул қилиш ва кетиш билан боғлиқ турли тўсиқларни ўртага ташлай бошлагач, Нажибуллоҳнинг шахсан ўзи аэродромга келиб, маслаҳатчиларни Тошкентга жўнатишда кўмаклашди.

Нажибуллоҳ 1992 йил 18 мартда бетараф муваққат ҳукуматга жой бўшатиш учун истеъфо беришга тайёрлигини эълон қилгач, дарҳол ички сиёсий вазият назоратини йўқотди. Хикматияр отрядларининг йўлини тўсиш ва унинг пойтахтга биринчи бўлиб киришга уринишига йўл қўймаслик учун Нажиб генерал Дўстумнинг 53-ўзбек дивизияси қисмларини Мозори-Шарифдан Кобулга кўчирди. 16 апрель куни Нажибуллоҳ БМТ Бош котибининг махсус вакили Б.Севаннинг маслаҳати ва ёрдами билан БМТ самолётида Кобулдан қочишга уринган, бироқ Абдул Вакилнинг даъвати билан Дўстумнинг аскарлари томонидан қўлга олинган. Президент укаси Шапур Аҳмадзай, унинг девонхона бошлиғи Туҳи ва шахсий қўриқчилар бошлиғи Жафсар билан бирга БМТнинг Кобулдаги миссиясидан паноҳ топди. 28 апрел куни Аҳмад Шоҳ Маъсуд бошчилигидаги мужоҳидлар қўшинлари Кобулга жангсиз кириб, мамлакатни 14 йил бошқарган АХДПни ағдарди. Reuters агентлиги Нажибуллоҳни «қайта қуришнинг сўнгги қурбони» деб атади.

АХДП қулаши ва Нажибуллоҳнинг сиёсат майдонини тарк этиши билан Афғонистонда тинчлик қарор топгани йўқ. Ўзининг «The New York Times» га берган, сўнгги интервьюлардан бирида Нажибуллоҳ айтишича: «Агар Афғонистонда фундаментализм енгиб чиқса, уруш узоқ йиллар давом этади ва мамлакат жаҳон гиёҳвандлик воситалари контрабандаси ва терроризм марказига айланади». Унинг сўзлари башоратли бўлиб чиқди. Афғонистондаги фуқаролар уруши янада қаттиқ шафқатсизлик билан бошланди ва мамлакат мужоҳидлар дала қўмондонлари отрядлари ўртасида қуролли тўқнашув билан парчаланиб кетди. Шу аснода Нажибуллоҳ ҳукумати одамлар томонидан мужоҳидларнинг ички феъл-атворларидан фарқли ўлароқ янада афзалроқ баҳолана бошлади ва шу боис Кобулдан кетаётган қочқинларнинг янги тўлқини пойтахтни «Яшасин Нажибуллоҳ!» сўзлари билан тарк этгани тасодиф эмас.

Ўлдирилиши

Муҳаммад Нажибуллоҳ сўнгги тўрт йил БМТ қароргоҳини тарк этмасдан яшади. 1996 йил 27 сентябр куни «Толибон» Кобулни босиб олди. Улар Нажибулло ағдарилганидан бери укаси билан қолиб кетган БМТ миссияси биносига кириб, икковини ҳам олиб чиқиб кетишди. БМТ ходимларининг айтишича, Нажибуллоҳ соат 1:30 да олиб кетилган ва 4:30 да ўлдирилган. У қийноққа солинган. Ўлдирилган президентнинг жасадини джипга боғлаб, Толибон уни Арг Президент саройи яқинида жойлашган Ариана чорраҳасигача 2 км судраб борди. Улар Нажибуллоҳ ва унинг укаси Шаҳпур Аҳмадзайнинг дабдала қилинган ва қонга беланган жасадини президент саройи дарвозаларидаги пўлат сим сиртмоғига осиб қўйишди. Толибон қўмондони Нур Ҳакмал «Биз уни халқимизнинг қотили бўлгани учун ўлдирдик» деди. Толибон ўлдирилган президент ва укасининг жасадини ҳам таҳқирлаб, бармоқлари орасига, оғизларига, бурунларига ва чўнтакларига афғоний қоғоз пуллари ва сигарета тиқишди.

«Нажибуллоҳ. Афғонистон геосиёсат исканжасида» китоби муаллифлари Пластун ва Адрианов Нажибуллоҳ ҳаётининг сўнгги дақиқаларини бошқача тасвирлаб, унинг ўлимида Покистон махсус хизматларининг агентларини айбдорлари сифатида кўрсатади:

Нажибуллоҳнинг розилиги билан бу йиллар давомида у паноҳ топган жойни у билан бирга бўлган И.Тухи ва Жафсар тарк этишган. Улар Ҳиндистонга етиб олишга муваффақ бўлиб, у ерга аввалроқ илгари чиқиб кетган Нажибуллоҳнинг оиласига қўшилдилар. Фақат МГБнинг 10-бошқармаси (қўриқлаш хизмати) собиқ раҳбари, унинг укаси генерал Аҳмадзайгина у билан қолди. Собиқ президент пойтахтда қолганидан хабар топгач, Покистон хавфсизлик хизматлари ва сиёсий доиралар дарҳол ҳаракатга тушди. Исломободда улар Афғонистон-Покистон чегараси ҳақидаги барча саволларни узил-кесил ҳал қилиш учун ноёб имкониятга эга эканликларини англадилар. Режа оддий эди ва унинг муаллифларида ҳеч қандай шубҳа туғдирмади. <…>

Бир гуруҳ қуролланган толиблар БМТ миссияси биносига кириб, йўл-йўлакай у ерни ҳам қирғин қилиб, Афғонистон фуқароларидан иборат бўлган орасидан ҳибсга олишди ва дўппослашди. Нажибуллоҳ ва унинг укаси Аҳмадзай қўлга олиниб, 1992 йилдан бери Афғонистон махсус хизматлари қошида фаолият юритган Покистон разведкасининг (аввал совет разведкасига тегишли бўлган) махфий уйларидан бирига топширилган.<...>

    Кобулда Афғонистон сиёсати билан боғлиқ халқаро доираларда таниқли бўлган генерал Асламбек пайдо бўлди. Бир вақтлар у қуруқликдаги қўшинлар Бош штабига раҳбарлик қилган, кейин Покистон ҳарбий разведкасида катта лавозимларни эгаллаб, бу мамлакатнинг собиқ президенти Зиа-ул-Ҳақ давридан бери энг нозик топшириқларни бажарган. Унга разведкаси ходими бўлган укаси, офицерлар гуруҳи ҳам ҳамроҳлик қилган. Улар Нажибуллоҳнинг президентлик саройида мусодара қилинган девонхона бланкида Покистон махсус хизматлари томонидан тайёрланган сохта ҳужжат бор эди. Унда Нажибуллоҳнинг ҳокимиятдаги даври санаси билан ёзилган матн «Дюранд чизиғи»ни Афғонистон Президенти ва ҳукумати томонидан ушбу мамлакат ва Покистон ўртасидаги расмий ва доимий чегара сифатида расман тан олган шартнома эди. Покистон ҳарбийлари гуруҳининг асосий мақсади айнан шу эди – нима қилиб бўлса ҳам, Нажибуллоҳни ҳеч бир пуштун қилмайдиган ишни қилишга - бу «шартнома»ни имзолашга мажбурлаш эди.

Нажибуллоҳга кўп марта хиёнат қилишган. Аммо у энг оғир паллаларда ҳам Афғонистонга, ўз халқига ёки ўзига хиёнат қилмасликка куч топди. Ёшлигидан унга «буқа» деб лақаби қўйишларига сабаб бўлган ўзининг фавқулодда кучидан фойдаланиб, соқчиларни сочиб ташлади, офицерлардан биридан тўппончасини олиб куйиб, Асламбекнинг укасини ўлдиришга (ёки оғир жароҳатлашга) муваффақ бўлди. Бундан кейингиси ҳақиқий даҳшат бўлди. У шафқатсиз қийноқларга дучор қилинди, аммо синмади. Қайси томонда турмасин, барча афғонларни ғазаблантирган, ҳатто душманларини ҳам ҳайратга солган даҳшатли қатллик, Исломободнинг режаси остида ва Покистон шимолидаги «Дюранд чизиғи» сиёсий йўналиши остида чизиқ тортди.

Нажибуллоҳ ва унинг укаси судсиз ўғирланиши ва ўлдирилиши БМТ Бош Ассамблеяси томонидан қораланди.

Абу Муслим таржимаси