Нега республика раҳбари Элбасы Нурсултон Назарбоевни ишдан бўшатгани, Россия тартибсизликларни бостириш учун ўз қўшинларини юбориб, тўғри иш қиляптими, Қозоғистон «майдан»и қандай якун топиши ҳақида – бизнинг материалимизда.

Қозоғистондаги вазият 2 январ куни Манғистау вилоятининг Жанаўзен шаҳрида суюлтирилган газ нархининг кескин ошишига қарши митинглар бошланганида кескинлашди

Нима бўлди?

Қозоғистондаги вазият 2 январ куни Манғистау вилоятининг Жанаўзен шаҳрида суюлтирилган газ нархининг кескин ошишига қарши митинглар бошланганидан сўнг кескинлашди. Кейин норозилик бутун мамлакат бўйлаб тарқалди. 4 ва 5 январ кунлари Алмати ва бошқа йирик шаҳарларда намойишчилар хавфсизлик кучлари билан тўқнашган. Қозоғистон президенти Қосим-Жўмарт Тўқаев суюлтирилган газ нархини пасайтиришга ваъда берди ва ҳукуматни истеъфога чиқарди. Аммо бу намойишчиларни тинчлантиришга ёрдам бермади, аксинча, эҳтиросларнинг шиддати янада кучайди.

5 январ куни кечқурун давлат раҳбари халққа мурожаат қилиб, унда биринчи президент, Хавфсизлик кенгаши раиси Нурсултон Назарбоев истеъфога чиқаётганини маълум қилди. Тўқаевнинг ўзи Хавфсизлик Кенгашида унинг ўрнини эгаллади. У ёрдам сўраб КХШТга мурожаат қилди. Бугун эрталаб мамлакатга Арманистон, Беларус, Қирғизистон, Тожикистон тинчликпарвар контингентлари, шунингдек, ҳарбий техникага эга россиялик десантчилар жўнатилди.

Шунингдек, республика президенти ҳукуматга бир қатор шошилинч топшириқлар берди, жумладан, “воқеаларнинг сабабларини аниқлаш, барча айбдорларни жиноий ва маъмурий жавобгарликка тортиш” бўйича махсус тергов гуруҳини ташкил этиш; ҳарбий хизматчиларнинг маънавий ҳолатини сақлаш; тартибсизликлар натижасида етказилган зарарни баҳолаш учун комиссия тузиш, кейинчалик вайрон қилинган объектларни қайта тиклаш ва барча хизматлар ишини барқарорлаштириш. Бундан ташқари, бензин, дизел ёқилғиси, суюлтирилган газ нархларини давлат томонидан тартибга солиш ва ижтимоий аҳамиятга эга маҳсулотларни экспорт қилишни тақиқлаш жорий этилмоқда.

Намойишчилар ва ҳуқуқ-тартибот идоралари ходимлари ўртасидаги илк тўқнашувлар 4 январ куни бошланган Алмати кўчаларида энди эҳтиросларнинг асосий шиддати ҳукм сурмоқда. Хавфсизлик кучлари оломонни тарқатиш учун шовқинли гранаталардан фойдаланган, бу эса уларни фақат ғазаблантирган. Намойишчилар полиция машиналари, тез ёрдам машиналари, ўт ўчириш машиналарига ўт қўйишни бошлади, дўкон ва кафеларни талон-тарож қилди. Қўзғолончилар маҳаллий ҳокимлик биноси ва Қозоғистон раҳбарининг Алматидаги қароргоҳини эгаллаб олишга муваффақ бўлди, улар деярли охиригача ёниб битди. “Мир-24”, КТК телеканаллари мухбирлари ва бошқа маъмурий бинолар зарар кўрган. Эрталаб шаҳар ҳокимияти “аксилтеррор операцияси” бошлангани, аэропорт назоратига олингани ва маҳаллий полиция бўлимига ўнлаб ҳужумчилар “йўқ қилингани” ҳақида эълон қилди.



«У бироз қўрқиб кетди ва КХШТдан шошиб ёрдам сўради, энди эса афсус қилаётган бўлиши мумкин»



«БИЗНЕС Online» илтимоси билан экспертлар Қозоғистонда рўй бераётган воқеаларга баҳо берди ва тартибсизликларнинг эҳтимолий оқибатларини башорат қилди.

Андрей Девятов - Келажакдаги тадқиқотлар халқаро академияси (Брюссел) Россия бўлимининг ҳақиқий аъзоси, Россия-Хитой стратегик ҳамкорлик институти директорининг ўринбосари, Россия ҳарбий хитойшунослари иттифоқи котиби:

- Бир томондан Қозоғистонда содир бўлаётган воқеалар ортида Нурсултон Абишевич Назарбоев турибди, иккинчи томондан - Қосим-Жўмарт Кемелевич Тўқаев - бу можаронинг икки томони. [Бўлаётган воқеанинг] ҳақиқий сабаблари Қозоғистон элитасининг бўлиниши бўлиб, у тектоник жараёнлар, глобал ўзгаришлар ва Учинчи жаҳон урушининг форс-мажор ҳолатлари орқали инқирозни бартараф этишнинг муқаррар варианти, аммо гибрид типдир.

Вазият 1968 йилда Варшава шартномаси мамлакатлари қўшинлари томонидан Прага баҳори бостирилганда қандай ривожланган бўлса, худди шундай ривожланади. Қозоғистон Республикасидаги режим ўзгартирилади, аммо бу ҳозирги тинчликпарвар давлатларнинг бутун сиёсий тизимининг қулашига ҳам сабаб бўлади.

Россия аллақачон КХШТ қўшинларида бошловчилик қилади, у аллақачон жалб қилинган. Глобал миқёсдаги вазифа Кремл кучлари ва эътиборини турли йўналишларга қаратишдир, чунки Марказий Осиёдаги вазиятга жалб қилиниш Россия Федерациясининг эътиборини Украинада бўлаётган воқеалардан чалғитади. Мана гап нимада. Буларнинг барчаси янада оғирлашади, чунки, табиийки, Россия-Америка йўналишида ҳеч қандай тараққиёт бўлмайди. Ёки Россия Федерацияси америкаликлар билан Украина бўйича музокаралар олиб боради ва бу таслим бўлишнинг юмшоқ версиясидир. Агар у Рябковнинг ҳарбий-сиёсий ультиматумида (Сергей Рябков, Россия Федерацияси ташқи ишлар вазири ўринбосари – таҳр.) таъкидланганидек, АҚШ ва НАТО билан музокараларга киришмаса, у шундай дедганди: «Бу ерда сизга бирон нарса танлашингиз учун меню бермаяпмиз. Ёки сиз ҳамма нарсани боридек қабул қиласиз ёхуд ҳарбий ёки ҳарбий-техник жавоб бўлади». Бу ғарбий йўналишдаги нарса. Марказий Осиёда эса Россиянинг турли йўналишларга [эътиборини] чўзишдир.



Дмитрий Орешкин — мустақил сиёсатшунос

Ҳар доимгидек, объектив таркибий қисм деб аталадиган нарса бор - бу жуда коррупциялашган, олигархик куч, чунки Назарбоев клани Қозоғистонни ўзининг шахсий мулки деб билган. Шунга кўра, Назарбоевлар оиласи аъзолари, масалан, Лондонда қиймати кўп юз миллион фунт стерлингга тенг кўчмас мулк сотиб олгани бежиз эмас. Ҳокимият кимнинг қўлида бўлса, маъмурий ресурслар ва коррупция жамғармалари устидан назорат ҳам унинг қўлида бўлади. Деярли барча постсовет мамлакатларида бу турли даражада мавжуд. Қозоғистонда бу жуда юқори. Ва, албатта, аҳолининг даромади пастлиги. Буни сиз ижтимоий муаммолар деб аташингиз мумкин. Бу ҳақиқатда шундай ва у тепки бўлиб хизмат қилди.

Иккинчи компонент, яъни ҳокимият учун кураш ҳам муҳим. Назарбоев шундай структура яратганки, асосий пул оқимлари ва табиий ресурслар - хоҳ у нефт, газ, хоҳ қандайдир рудалар - унинг «клан»идан бўлган одамлар томонидан назорат қилинган. Сиёсий рақобатнинг бостирилиши аниқ - ҳокимият учун бошқа даъвогарлар бўлмаслиги керак. Шунга кўра, Назарбоев ўрнини эгаллаш ва худди шу жараённи давом эттириш учун, лекин кўрпани ўз манфаатларини кўзлаб тортадиган, ҳокимият ва мулкни бўлишмоқчи бўлган одамлар ва гуруҳлар пайдо бўлади.

Қозоғистон ёш давлат, лекин халқи жуда қадимий. Халқда жуда тушунарли ва барқарор, расмий қайд этилмаган анъана бор - ҳокимиятни жузлар ўртасида тақсимлаш. Учта жуз бор - катта, ўрта ва кичик. Бу инсоний умумийлик тизимидаги қўшимча қаватдир. Масалан, бош прокурор ёки олий суд, ташқи ишлар вазири бор. Сиёсатга Европа нуқтаи назари билан у қоғозга ёзилган функцияларга эга, уларни бажаради. У битта оддий умумийликка эга - маош оладиган ва у ёки бу функцияни бажаришга мажбур бўлган мансабдор шахсдир. Қозоғистонда эса сиз нафақат амалдор, балки ўз манфаатларингиз ва устуворликларингиз билан қандайдир норасмий жамоанинг аъзосисиз. Шунинг учун, агар сиз бош прокурорни тайинласангиз, у ўзи ишонган одамларга таяниб, аниқ ёки билвосита ёнига тортишини, сиёсий позицияларини мустаҳкамлашини ёдда тутишингиз керак. Қоидага кўра, булар бир хил этник гуруҳга мансуб, бир хил жузнинг одамлари. Агар янада чуқурроқ назар ташлайдиган бўлсак, унда бир жузда бир нечта уруғлар ёки қабилалар мавжуд. Масалан, Тўқаев ва Назарбоев катта жуз вакиллари, лекин унинг таркибидаги турли уруғлар вакиллари.

Агар Европача назар ташласангиз, ҳозир улар (Қозоғистон аҳолиси – муҳаррир эслатмаси) бир хил ҳуқуқ ва мажбуриятларга эга бўлган барча қозоғистонликлардек. Аммо, аслида, ҳар бир шахс, ушбу ҳуқуқ ва мажбуриятлардан ташқари, ҳали ҳам уруғ-аймоқ гуруҳига мансублик билан боғлиқ ҳуқуқ ва мажбуриятларга эга. Мисол учун, куч ишлатар тизимлар орасида анъанавий равишда жуда кўп найманлар бор, улар катта жузга унчалик ишонмайдилар. Катта жуз энг ривожланган, кенг, таъсирли, асосан жанубий ҳудудлар билан тарихан боғланган. Тоғ олди зоналари энг унумдор, у эрда ҳаёт текис, чўл ҳудудларга қараганда яхшироқ. Қозоғистоннинг ғарбий қисмида, Каспий минтақасида кичик жуз вакиллари кўчманчилик қилиб юрган ҳудудларда асосий нефт ва газ конлари жойлашган. Келиб чиқадики, мамлакатга катта жуз раҳбарлик қилади (ҳар ҳолда маҳаллий аҳоли буни шундай қабул қилади), кичик жуз халқи эса меҳнат қилади. Маълум бўлишича, уларнинг расмий ва норасмий раҳбарлари буни адолатсизлик деб ҳисоблайдилар, чунки нефт ва газ уларнинг анъанавий ерларида, лекин алматаликлар бошчилик қиляпти

Табиийки, кўп одамлар узоқ вақтдан бери Алмати ва бошқа йирик шаҳарларга кўчиб ўтишган, аралашиш жуда тез давом этмоқда, аммо бу ноаниқ ўзига хослик сақланиб қолмоқда. Бу жузлар, мафиялар, кланларнинг тўқнашуви мунтазам равишда чўғланиб келган. Ижтимоий муаммолар одамларни кўчага қувиб чиқарганида, муқобил сиёсий ўйинчилар дарҳол бу жараённи ўз манфаатига айлантиришга қарор қилишди. Улар одамларга мурожаат қиладилар, шикоятларини қиздирадилар, қаердадир пул ва қурол пайдо бўлади. Бизга айтилишича, у ерда қурол-яроғ омборлари талон-тарож қилинган. Балки шундайдир, лекин, умуман олганда, агар хавфсизлик кучлари амалдаги президентга мутлақ содиқ бўлганида, қасамёдга мувофиқ бу омборларни қўриқлаши керак эди. Баъзи одамлар келди, шундай бўлиши мумкин, деб ўйлайманки, бир қатор раҳбарлар билан келишилган ҳолда, қуроллар олиб кетилган. Энди иқтисодий талаблар билан иш ташлаш каби тинч намойиш эмас, қуролли можаро юзага келди. Ҳокимият учун кураш, кўпчилик ўйлаганидек, қўзғолончи халқ билан эмас, балки бу халқдан манба сифатида фойдаланадиган парда ортидаги гуруҳлар ўртасида.

Шу сабабли, назаримда, Тўқаев (эҳтимол, вазиятга сиёсий баҳо беришда хатога йўл қўйгандир) куч ишлатар тизимлар унга бевафо, хиёнат қилган, уларнинг ўз манфаатлари ва стратегияси бор, деб қарор қилди. Шунинг учун унинг таянадиган ҳеч нарсаси йўқ, у хавфсизлик кучлари қасамёдни бажаришига, унга бўйсунишига ишонч ҳосил қила олмайди, шу сабабдан ҳам КХШТга мурожаат қилди. Бу эса шуни англатадики, Тўқаев кучлари ресурсларини назорат қилмайди, лекин бу аниқ эмас, у хавфни ошириб тасаввур қилган бўлиши мумкин. Эҳтимол, у ўзига содиқ қўшинларнинг бир қисмини ишлатиши мумкин. Яқин бир неча соат ёки кун ичида бу аниқ бўлади.

[Владимир] Путиннинг вазифаси бутун ҳудудни назорат қила оладиган одамни сақлаб қолишдир ва бу одам Тўқаевдир. Демак, масала Россия унга қандай ёрдам беришида эмас, қандай шаклда эканлигида. Яъни тўғридан-тўғри қўшин юборадими ёки жаноб Тўқаев асабийлашмаслиги учун бир гуруҳ десантчиларни юборадими. Барибир Путин бу ўйинга киришга мажбур бўлади. Албатта, у ўзининг устуворлик тизимидан келиб чиқиб, Тўқаевни кучсизроқ ва Кремлга қарам қилишдан хурсанд бўларди. Шунинг учун у Россия қўшинларининг Қозоғистонда бўлишидан манфаатдор бўлиши мумкин. Аммо Тўқаев бундан хурсанд эканлигига умуман ишончим комил эмас. Назаримда, у бироз қўрқиб, муддатидан олдин КХШТдан ёрдам сўраган, балки ҳозир пушаймондир.



Олег Матвейчев — сиёсатшунос:

Баҳона бор - Янги йилдан кейин газ нархи кўтарилган, аммо ҳақиқий сабаблар ҳам бор. Сабаблари Қозоғистон элитасининг бўлиниб кетгани ва ўзаро курашаётганида. Назарбоевнинг икки қизининг иккита клани борлигини биламиз, уларнинг ҳар бирининг эрлари, турли бизнес тузилмалари ва бизнес ёндашувлари бор, улар бутун умри давомида турли даражадаги муваффақиятлар билан курашиб келишган - бир қизи ёки бошқаси ва улар билан алоқадор бизнесменлар ғалаба қозонган. ... ... Бундан ташқари, албатта, бошқа элиталар ҳам бор, улар қандайдир қариндошлар эмас, балки маълум кланлар ва гуруҳлар томонидан қўллаб-қувватланади. Жумладан, жангда мағлуб бўлган, аммо мағлубиятга учрамаган одамлар. Бу ерда, аввало, Мухтор Аблязов (Қозоғистон собиқ энергетика, саноат ва савдо вазири, БТА Банк директорлар кенгаши раиси, “Қозоғистон демократик танлови” мухолифат ҳаракати етакчиси – таҳр.) номини келтириш керак. Ходорковскийнинг қозоқча варианти. Аблязов йирик банкнинг эгаси бўлиб, уни жуда айёрлик билан эгаллаб олди – у шу банкдан кредит олиб, кейин бу кредит учун ўша банкни сотиб олган (ва афтидан, кейинроқ қайтариб бермаган). Бундан ташқари, жуда кўп бошқа ҳийлалар мавжуд: у Лондонга қочиб кетган, Интерпол томонидан қидирувга берилган ва Франциядан сиёсий бошпана олган. Кейин у аллақачон фаол равишда Интернет-телевидениени, фуқароларнинг муаммоларида ўйнайдиган турли хил ижтимоий тармоқларни яратди.

Қозоғистонда одамлар ёмон яшайди деганлар, Молдовада газ Қозоғистонникидан 3 баробар қиммат, ойлик эса 3 баробар кам, лекин негадир ҳеч ким вайрон қилиш учун кўчаларга чиқмаслигини эслатиш керак. Шунинг учун, сиз ҳар доим "оловга мой сепадиган" одам борлигини тушунишингиз керак. Бунда биринчи навбатда Назарбоевдан норози бўлган бир қанча элита вакилларини “ўт қалаштиради”. Намойишлар Тўқаевга эмас, Назарбоевга қарши қаратилганини кўрамиз. Кўринишидан, ўйинчилар Тўқаев билан қандайдир тарзда келишувга эришишларини кутишмоқда, яъни у улар учун "аллергия" эмас ёки кўпроқ келишиб олиш мумкин бўлган шахс ҳисобланади.

Қолаверса, Тўқаевнинг ўзи ҳам бир муддат Назарбоевга қарши бўлган баъзи нарсаларга кўзини юмиб, маълум вақт оловга мой қўшгани ва шунга ўхшаш нарсаларга олиб келганини айтадиган таҳлилчилар ҳам бор. Назарбоевни ҳокимиятдан ағдариш учун қўзғолон ортида Тўқаев турганига ишонмайман. Назарбоев шундоқ ҳам тез кунларда вафот этади, барибир Тўқаев ҳокимиятга эга бўларди ва бу йўлда таваккал қилишнинг мутлақо маъноси йўқ. Шуни ҳам тушуниш керакки, у нафақат Назарбоевни, балки республика хавфсизлик хизмати раҳбарини ҳам ўз вазифасини бажара олмагани учун ишдан бўшатган. Яъни, ўзи ишонган ва ҳамма нарсани билиши керак бўлган, лекин унга ҳисобот бермаган ва тўнтаришни ташкил қилиш ортида турганлар билан тил бириктирган шахсни.

Ҳозир ижтимоий тармоқларда координаторлар, одамларга йўл-йўриқ кўрсатувчи махсус гуруҳлар борлигини кўряпмиз, кўча-кўйда қаерга боришни, нима қилишни, буйруқ беришни кўрсатувчи координаторларни кузатамиз. Бу дегани, у ерда қандайдир тузилмалар мавжуд. Қозоқ жамияти учта жузга бўлинганлиги, бу ерда ҳар бир жуз, ўз навбатида, турли хил генетикадаги уруғларга бўлинган, улар қозоқлар деб аталадиган ва қозоқ тилида гаплашган бўлса-да, генетик жиҳатдан уларда умумий ҳеч нарса йўқ - кўп жойларда шундай. Кўриниб турибдики, бойлар ва камбағаллар, жануб ва шимол, деҳқонлар ва шаҳарлар, савдогарлар ва саноатчилар, озми-кўпми европалашган ва русийзабон шимол ва яна жануб, қишлоқ ўртасида қарама-қаршиликлар мавжуд. Бу қарама-қаршиликларнинг барчаси, албатта, жуда кўп, лекин уларни ёқиш, фаоллаштириш учун ҳаммасини ёқадиганлар керак. Албатта, бу ерда ҳолатда иш берган пули кўп элита гуруҳларига қараш керак. Аблязов юзаки кўринишда, ташаббусни ўз қўлига олишга уринаётгани аниқ, лекин аввало, фитнани ичкаридан излаш керак, яъни Назарбоев қандайдир қарор қабул қилиши ёки нимадир қилиши мумкинлигидан чўчиганлар орасидан. Зарба айнан Назарбоевга қарши берилди.

Россия ҳеч қандай тартибсизликларни бостириш билан шуғулланмайди ва Қозоғистоннинг ички воқеаларда қатнашмайди. Россия Федерацияси ва КХШТ стратегик объектларни ҳимояга олади. Мен тушунганимдек, қозоқ армиясининг ўзи Нур-Султонни ҳеч ким етиб бормаслиги учун тўсиб қўйган. Аммо бир қанча стратегик объектлар ҳам бор – булар нефт қувурлари, йирик нефт заводлари бўлиб, унга ҳеч қандай тўдалар бостириб кириб, бирор нарсани ёқиб юбориши мумкин эмас, Худо кўрсатмасин, у ерда ҳамма нарса портлаб кетади. Кейин халқаро аҳамиятга эга бўлган Бойқўнғир [космодром] бор, чунки у Россия маконининг катта қисмини ўз ичига олади ва Россия космоси дунё фазосининг камида учдан бир қисмини ташкил этишини ҳисобга олсак, биз бу бутун дунё учун муҳим стратегик объект эканлигини тушунамиз.  Ҳар хил турдаги уран корхоналари, металлургия мажмуалари, коммуникациялар, узилмаслиги керак бўлган темир йўллар, аэропортлар ва бошқалар мавжуд. Бу ғазабланган кўча ҳеч нарсани бузмаслиги учун буларнинг барчаси ҳимояга олиниши керак. Ҳеч ким ҳар қандай бостиришда иштирок этмайди. Бир-икки ҳафта ўша ерда хоҳлаганини синдирсин, талон-тарож қилсин, ёқиб юборсин. Ўйлайманки, бир мунча вақт ўтгач, Қозоғистон аҳолисининг 90 фоизи қирғинчилардан халос бўлишни сўрайди, ўзлари ўзини ҳимоя қилиш бўлинмаларига бўлиниб, қароқчиларга қандайдир қаршилик кўрсатадилар, ўзлари тартибни тиклашни талаб қиладилар, улар барча қирғинчилар ва талончиларнинг жазосини катта иштиёқ билан қабул қиладилар. Жамият, албатта, ҳозир уларнинг тарафини олмайди, чунки вайрон бўлган шаҳарларни, ёниб кетган машиналарни кўриш одамларни оғритади, буларнинг ҳаммасини тиклаш керак, бу савдогарлар, қозоқлар учун катта йўқотишлар, содир бўлаётган ҳамма нарсадан жабр кўрган одамлар учун улкан йўқотишдир.

Норозилик ёки инқилоб деб аталадиган нарса одатий ҳолга келтирилади. Биринчидан, муҳим объектлар ҳимояга олинади,  намойишчилар, бу тўдаларнинг барчаси ҳеч нарса қила олмайди, улар на Остона (Қозоғистон пойтахти, ҳозирги Нур-Султон - таҳр.), на йирик шаҳарлар бирортасини ҳам ололмайди, улар ҳарбий техника билан арсеналларни қўлга кирита олмайди. Шунинг учун улар кўчада шунчаки ўйин-кулги қиладилар, тинч аҳолини, дўконларни ва ҳоказоларни талон-тарож қиладилар, уларга қаршилик кўрсатилмагунча, оммавий онг бошқа томонга ўтмагунча, уларнинг ҳаммаси бандит сифатида қабул қилинади. Кейин, эҳтимол, улардан баъзи етакчилар кўрсатилади, улар музокараларга борадилар. Ўйлайманки, бу музокарачиларни баъзи куч тузилмаларига қўшилиши мумкин, шунда улар мўътадил қисмни ифодалайди ва бу етакчилар кейинчалик ҳукумат билан биргаликда экстремистларни йўқ қилиш ва бостиришга чақиради. Кейин ҳамма биргаликда, катта жамоатчилик розилиги билан экстремистларни бостиришга киришади, уларнинг ҳар қандай етакчиларига нисбатан жиноий иш қўзғатилади, уларни аниқлаб, топиб, қамоққа ташлашни бошлайдилар, аммо бу ярим йил ёки бир йил ичида рўй беради. Шу билан ҳаммаси тугайди.



Андрей Грозин — МДҲ мамлакатлари Ўрта Осиё ва Қозоғистон бўлими раҳбари:

Менимча, биринчи навбатда, бу, албатта, Қозоғистоннинг ички муаммоси. Ижтимоий-иқтисодий характердаги нотўғри қарорлар аҳолини ғазаблантирди ва бу провокациядан ҳукмрон синф ичидаги Тўқаевга ишлайдиган ва унга қарши ишлайдиган турли гуруҳлар фойдаланди. Улар яна 1986 йилдагидек (ўшанда декабр қўзғолони бўлган эди – таҳр.) чекка жойлардан оломонни майдонга бир массани олиб келишди, улар анъанага кўра ҳамма нарсани синдириб, талон-тарож қила бошладилар. Бу қандайдир сиёсий кун тартибининг элементар шаклланишига тўғри келмаганлиги сабабли, ҳаммаси исёнга айланди.

Яна бир нарса шундаки, ташқи кучлар, албатта, бундан фойдаланди. Назаримда, сўнгги йилларда республикада бош кўтарган, ҳокимият тепасига кириб келган қозоқ миллатчиларидан фойдаланиб, парламент, ҳукумат ва ҳатто президент маъмуриятига айланиб қолган, бу маргинал оммани шаҳар кўчаларига олиб келган асосий двигатель бўлган турк дўстларимизнинг фаоллиги яққол кўриниб турибди. Ҳар ҳолда, Алматида буларнинг барчасини айнан шундай кўриш мумкин.

Бошқа ҳудудларда, афтидан, тахминан шундай механизмлар бўйича ишлашди, лекин ўзига хос минтақавий ўзига хосликлари билан менда, биринчи навбатда, мен Манғистау вилоятини назарда тутяпман. Яширин сепаратизм, ғарбий минтақа, кичик жуз халқларининг давлат органларида вакиллик йўқлигидан норозилик мавжуд. Ҳудуднинг сиқиб сувини ичиб, ресурсларни олаётган марказга нисбатан стандарт айблов бор (ахир, Қозоғистондаги барча нефтнинг 80 фоизи шу ҳудудда ишлаб чиқарилади). Минтақа ижтимоий-иқтисодий маънода ҳам, иқлимий ва бошқа ҳар қандай маънода ҳам мураккаб. Сўнгги ўн йил ичида у ерда тўпланган ижтимоий норозиликдан мамлакат ичкарисида ва ташқарисида турли кучлар фойдаланди.

Албатта [Россия Қозоғистонга ёрдам бериб тўғри иш қиляпти]. Бу бизнинг иттифоқчимиз, ҳамкоримиз, бизни катта миқдордаги ўзаро мажбуриятлар боғлайди. Биз энг юқори даражада имзоланган ўнлаб ва юзлаб ҳужжатларга тупуриб, бу бизга тегишли эмасдек кўрсата олмаймиз. Тўғрироғи, биз буни қила оламиз, лекин шундай қарордан кейин юз берадиган мутлақ йўқотиш, геосиёсий, иқтисодий, ижтимоий йўқотишлар ҳақида гапирмаса ҳам бўлади. Бу тахминан ўтган йили Минскни ўз тақдирига қўйиб, мамлакатни яна бир Украинага айлантириш билан бир хил. Бизнинг чегараларимиз жанубидаги яна бир Украина, менимча, биз учун мутлақо тўғри келмайди.

Россиялик десантчилар билан биринчи Ил-76 қўниши билан ҳамма нарса асосан тугайди. Ҳа, алоҳида террористик тайёргарликдан ўтган гуруҳлар қолмоқда. Ҳа, мотивацили, тайёргарлик кўрган пиёдалар бор, аммо булар жуда оз. У ерда партизанлар уруши бўлмайди. Қирғинчиларнинг асосий қисми, мен айтишим мумкинки, Алмати атрофидаги занглаган камар мисоли ўз қишлоқларига кириб бора бошлаган. Яъни, енгиш керак бўлган қандайдир қаршилик ҳақида мутлақо ҳеч қандай гап йўқ. Бу иш ҳатто ҳарбийлар учун ҳам эмас, бу иш махсус хизматлар учун. Менимча, Минскнинг Окрестин кўчасидан тезда келиб, асосий илдизларни очиб берадиган, бу бандит оломонни шаҳар, биринчи навбатда, Алмати кўчаларига олиб чиққан одамларнинг исмини айтадиган мутахассисларни кутиш мантиқан тўғри.

Ишончим комилки, у ерга ҳаракатлана бошлаган контингент барқарорлаштирувчи роль ўйнайди. Катта эҳтимол билан, улар тартибга ўрнатишда фаол иштирок этишлари шарт эмас. Фақат хотиржамлик ва барқарорлик омили.



Константин Калачев — Сиёсий экспертлар гуруҳи раҳбари:

[Ғалаёнларнинг] ҳақиқий сабаблари аниқ - бу Россия Федерацияси муаммоларига ўхшаш мамлакатнинг тизимли муаммолари. Яъни, элитанинг қўғирчоқлиги, ёпиқлиги. Фойдали қазилмаларни қазиб олишдан фойда олувчилар - Қозоғистонда, шунингдек, Россияда - одамларнинг тор доирасига айланди ва айланиб бормоқда. Шу билан бирга, аҳоли жуда ёш, нотинч, ҳеч нарсада ўзини кўрсата олмаган. Қозоғистонда ташқи кўринишидан қизиқарли ва зарур бўлган кўплаб лойиҳалар – кичик ва ўрта бизнесни қўллаб-қувватлаш, таълим лойиҳалари, кўпчилик қозоғистонлик дўстларим айтганидек, кўп ҳолларда бюджет маблағларини талон-тарож қилиш учун хизмат қилди. Сабаблари чуқур - бу нафақат авторитар режим, балки кланчилик, ишламайдиган ижтимоий лифтлар, супер элита, супер элитага хизмат қиладиган элита ва бошқаларга бўлинишдир. Қозоғистонда ўртача иш ҳақи миллий ўртача кўрсаткичдан ошиб кетганига қарамай, ўртача даромад бошқа постсовет давлатлари фонида жуда ишонарли кўринади, аммо бу палатадаги ўртача ҳарорат, яъни баъзиларида юқори, баъзиларида эса паст. Табиийки, қандайдир халқ ғалаёнлари бошланганда, элитанинг бир қисми бундан ўз мақсадлари учун фойдаланишга ҳаракат қилади. Баъзилар Парижда яшовчи собиқ вазир ва банкир Аблязовга [қарашади], бошқалари Тўқаевга бармоғи билан у Назарбоев меросидан халос бўлмоқчи, дея ишора қилмоқда. Кимдир катта ва кичик жузлар тизимини эслайди, бу умуман кулгили, чунки буларнинг барчаси ўтган кунларнинг тарихи деб ўйлайман. Кимдир Қозоғистоннинг бўлиниб кетганини эслаб, энг оммавий норозилик намойишлари Ғарбда бўлганини, у ерда фойдали қазилмалар қазиб олинаётганини, улар эса (аҳоли – муҳаррир эслатмаси) ўзларини энг маҳрум ҳис қилишаётганини, Ғарбий Қозоғистон элитаси эса норози бўлиши мумкинлигини айтади.  Лекин, аслида, нима содир бўлаётганининг сабабини маълум бир фитнадан излашга арзимайди, деган бўлардим. Нафақат собиқ вазирлар қочиб кетган, балки собиқ бош вазири ҳам хорижда бўлган Қозоғистондаги вазиятдан сиёсий миграция ҳам фойдаланишга уриниши мумкин.

Агар ҳукмрон элита ичидаги ўзаро қарама-қаршиликлар ҳақида гапирадиган бўлсак, ўша Тўқаев Назарбоевниг одамлари томонидан ўраб олинганидан норози бўлиши мумкин. Яъни, у ўринбосар бўлиб кўринади, лекин бу ерда раис бор, амма у чинакам президент бўлишни хоҳлайди. Шу боис, унинг баъзи кадрлар қарорлари, жумладан, миллий хавфсизлик билан боғлиқ бўлган қарорлари ҳам муаммо борлигини кўрсатди - Назарбоев ва Тўқаев ўртасидаги зиддият ўз-ўзидан гапиради. Аммо Тўқаев Назарбоевнинг қарамоғидан қутулиш учун ҳамма нарсани бошидан режалаштирганини ҳисобга олсак... Назарбоев соғлиғи ниҳоятда ёмон, кекса одам. Қозоғистонда у саратонга чалинган, дейишади. Яъни, унинг яшаш учун қолган умри узоқ эмас. Шунчаки кутишга нима халақит берди? Таваккал қилиб, воқеаларни бошқариб бўлмайдиган ҳолга келтиришдан нима наф? Нега тугата олмаган нарсани бошлаш керак? Ўзингизнинг қонунийлигингизга шубҳа қилиш учунми?

Мен фитнага ишонмайман. Мен инқилобий вазиятни Ленин томонидан шакллантирилган классик мезонлар асосида тасвирлайман. Лекин бу вазиятдан алоҳида шахслар ёки баъзи кланлар, манфаат гуруҳлари фойдаланиши мумкинлиги аниқ. Қозоғистондан ким дарҳол учиб кетгани ва ким қолгани ҳам сезилди. Айтганча, назарбоевчилар учиб кетишди. У ерда Америка ёки Россиянинг изини қидириш, буларнинг барчасини Париж ёки Киевдан туриб ҳамма нарсани назорат қиладиган Қозоғистоннинг сиёсий эмиграцияси уюштирган дейиш - бу, менимча, ҳаддан ташқари кўпдек туюлади. Аммо шамол бўлмаса, дарахтнинг учи қимирламайди. Бу ҳолат Қозоғистон элитасининг жиддий қайта тикланишига олиб келиши аниқ.