Туркия президенти Ражаб Тоййиб Эрдўған кўп йиллардан бери жаҳон ҳамжамиятининг расмий асосий тузилмаси – Бирлашган Миллатлар Ташкилотида қарор қабул қилишнинг мавжуд тизимини ислоҳ қилишни таклиф қилиб келади. Унинг "дунё бешдан ортиқ" формуласи (Бирлашган Миллатлар Ташкилоти Хавфсизлик Кенгашининг доимий аъзолари) кўпчиликка маълум ва унга қарши чиқа оладиганлар кам.
Бироқ, Эрдўғаннинг бундай чақириқлари шунчаки очиқ-ойдин ҳақиқатларнинг баёноти эмас – иккаласи ҳам яхлит тарихий платформага таянади ва халқаро муносабатларнинг ҳозирги фалсафасидан келиб чиқадиган аниқ таклифларни ўз ичига олади.
Миллатлар лигасидан БМТгача
2021 йил октябрь ойида нутқ сўзлаган Эрдўған нафақат БМТ Хавфсизлик Кенгашининг доимий аъзолари – АҚШ, Буюк Британия, Россия, Франция ва Хитойнинг ҳозирги таркиби билан “Ислом дунёси етарлича овоз бериш ҳуқуқига эга эмас, Африка, Лотин Америкаси ва Жанубий Осиё мамлакатлари манфаатлари эътибордан четда қолмоқда” деган узоқ йиллик тезисларини такрорлади.
Баъзиларни ҳайратда қолдирган, бошқаларга тушунарсиз бўлган яна бир баёнот билан чиқди. “Инсоният тақдирини Иккинчи жаҳон урушида ғалаба қозонган бир ҳовуч давлатлар марҳаматига қолдириб бўлмайди”, деди Туркия раҳбари.
Ҳа, шуни тушунишимиз керакки, жаҳон ҳамжамиятини ташкил этишнинг ҳозирги формати ўзига хос тарихий ва сиёсий жиҳатларга эга. Бирлашган Миллатлар Ташкилоти 1945 йил 24 октябрда, Иккинчи жаҳон уруши тугаганидан кўп ўтмай ташкил этилган бўлиб, аслида унда ғалаба қозонганлар томонидан асос солинган. Худди шундай, 1919 йилдаги Версал келишуви ва 1919-1920-йилларда шаклланган Версал-Вашингтон тизими асосида ундан олдинги жаҳон ҳамжамиятининг ташкилий шакли Биринчи жаҳон урушидаги ғолиблар томонидан Миллатлар Лигаси ташкил этилди.
Эслатиб ўтамиз, Биринчи жаҳон урушида иккита блок - Австрия-Венгрия, Германия, Усмонийлар империялари ва Болгария қироллигидан иборат бўлган Марказий давлатлар ҳамда Буюк Британия, Франция, Россия, АҚШ ва уларнинг Европадан ташқаридаги кўплаб иттифоқчиларидан иборат Антанта бўлган. Унда Антанта ғолиб бўлди, аммо бу содир бўлгунга қадар Россия ундан чиқиб кетди, бунда большевиклар ҳокимиятни эгаллаб олдилар, улар 1918 йил бошида Марказий кучлар билан Брест-Литовскда алоҳида шартнома тузиб, уларнинг ғалабасини тан олди.
Бироқ, уларнинг асосийлари - Германиянинг ғалабаси қисқа умр кўрди. Бир йил ўтгач, худди шу воқеа у билан такрорланди, инқилоб натижасида ҳокимият тепасига келган ҳукумат Антанта мамлакатлари билан Версал шартномасини тузиб, Германиянинг мағлубиятини тан олди. Ушбу фонда Австрия-Венгрия ва Усмонийлар империялари мавжуд бўлишни тўхтатди, уларнинг ўрнига кўплаб миллий давлатлар пайдо бўлди.
Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг Хавфсизлик Кенгаши ва Бош Ассамблеяси бўлгани каби, Миллатлар Лигасида ҳам ўз аъзолари ассамблеяси ва Кенгаш мавжуд бўлиб, унга ҳар уч йилда 4 та доимий ва 4 та ўзгариб турадиган давлат кирарди. Биринчи жаҳон урушида ғолиб бўлган давлатлар биринчи гуруҳга кирарди: Буюк Британия, Франция, Италия ва Япония. Бироқ, бир томонда жанг қилиб, тез орада улар янги бўлиниш чизиғининг қарама-қарши томонларида бўлишди. Италия ҳам, Япония ҳам эски иттифоқчиларни янгисига - фашистлар Германиясига алмаштирдилар, улар билан "Ўқ мамлакатлари пакти" деб ҳам аталадиган уч томонлама: Берлин - Рим – Токио пактни туздилар.
Ўша вақтга келиб, ушбу мамлакатларнинг барчаси Миллатлар Лигасидан чиқиб кетишди ва 1939 йилда СССР Финляндияга қарши тажовуз учун ундан четлаштирилди. Шундай қилиб, жаҳон сиёсатидаги асосий ўйинчиларнинг муҳим қисми бутун дунё ҳамжамияти номидан қарор қабул қилишни даъво қилган ташкилотдан ташқарида бўлиб чиқди. Шунинг учун, у янги Жаҳон урушининг олдини ололмаслиги ажабланарли эмас.
Бирлашган Миллатлар ташкилоти дастлаб Иккинчи Жаҳон урушининг рақобатдош ғолиблари томонидан ташкил етилган. Уларнинг барчаси иттифоқчилар бўлиб, улар Ўқ мамлакатларини умумий ҳаракатлар билан мағлуб этишди.
Бироқ, бу бирлик 1941 йилгача мавжуд бўлмаганлиги каби, 1945 йилда ғойиб бўлди. Ахир, иккинчи Жаҳон уруши фашистлар Германиясининг Польшага ҳужуми билан бошланганда, СССР аслида учинчи Рейх билан тил бириктирган ва Польшага бостириб киришидан фойдаланиб, украинлар ва белоруслар яшайдиган ҳудудлар деб полякларнинг ерларини тортиб олган эди.
Учинчи Рейх ва СССРнинг бошидаги золимларнинг бир-бирига қарши тажовузкор режалари ва шубҳалари тез орада улар ўртасида урушга олиб келди. 1941 йилда уруш бошланиши билан СССР Гитлерга қарши коалицияга қўшилди ва ундан ленд-лиз дастури доирасида ёрдам ола бошлади.
Шу билан бирга, мафкуравий ва сиёсий интилишлари мос келмайдиган мамлакатлар учун умумий душманга қарши курашда бундай бирлик вақтинчалик бўлиши мумкинлиги аниқ эди. Аммо улар ўртасида совуқ уруш бошланган вақтга келиб, улар жаҳон ҳамжамиятини ташкил этишнинг янги тизимини шакллантиришга муваффақ бўлишди. Аниқроғи, иссиқ жаҳон урушида, чунки уруш улар ўртасида турли шаклларда ва турли йўналишларда давом этаётган эди. Аммо эски иттифоқчилар ва янги рақиблар томонидан яратилган БМТ янги жаҳон урушининг олдини олиш вазифасини уддалади.
Уруш натижаларини сақлаб қолиш ўрнига адолатли дунё
Шунга қарамай, совет блоки ва СССРнинг ўзи қулаши билан БМТга ўз вазифаларини ҳал қилишга имкон берадиган икки кутбли тизим ичидаги кучлар мувозанати қулаб тушди. Миллатлар Лигаси доирасида юзага келган вазиятга ўхшаш янги геосиёсий воқелик ва янги геосиёсий қарама-қаршиликлар пайдо бўла бошлади, бу охир-оқибат уни бўлинишга ва дунёни янги жаҳон урушига олиб келди.
Ўшанда бу қарама - қаршиликлар Миллатлар Лигаси Кенгашининг доимий аъзолари-бир томондан Буюк Британия ва Франция, иккинчи томондан Италия ва Япония ўртасида пайдо бўлганди. Шунингдек, бугунги кунда доимий асосда БМТ хавфсизлик Кенгашига аъзо бўлган Ғарб давлатлари, бир томондан, Россия ва Хитой ўртасида энг оғир зиддиятлар мавжуд.
Бироқ, ушбу қарама-қаршиликларга эга бўлган ҳолда, уларнинг барчаси ҳали БМТ хавфсизлик Кенгаши уларнинг ёпиқ клуби бўлган мавжуд тизимга шубҳа қилмасликлари муҳимдир. Ички қарама-қаршиликларни енгиш учун камроқ имкониятга эга бўлган клуб…
Туркия Президенти бу вазиятда тубдан бошқача ёндашади. Бундан ташқари, у буни тарихий ретроспектив ва истиқбол билан очиқчасига боғлайди ва аниқ кўрсатиб беради - Иккинчи Жаҳон уруши натижалари ўзгарувчан дунё учун абадий асос бўла олмайди, худди Биринчи Жаҳон уруши натижалари шундай бўлиб қололмагандай.
Туркия учун, шунингдек, бу ҳолатда вакиллик қилишни ўз зиммасига олган бутун Ислом дунёси учун бу уруш умуман бегона эди. Агар у Биринчи Жаҳон урушида Усмонийлар империясининг қулашига олиб келган ёш туркларнинг саргузаштлари билан қатнашган бўлса, унда у Иккинчи Жаҳон урушида қатнашишдан тийилишга муваффақ бўлди.
Араб-мусулмон дунёси эса мустамлакачилик билан боғлиқ бўлган Британия империясига ҳам, ўзининг худосиз коммунизми билан СССРга ҳам ўша урушда хайрихоҳлик билдиришга озгина асос бор эди. Фашистик Италиянинг Ливияга қарши тажовузи ва Испания ва Португалиянинг мусулмон дунёсидаги мустамлакачилик урушлари эса ундаги Ўқ блокини обрўсизлантирди.
Бироқ, бу ғалаба, кўриниб турибдики, энди Иккинчи Жаҳон урушида ғолибларни бирлаштирмайди, шу жумладан уларнинг қарашлари жуда фарқ қилади. Бугунги кунда Россияда бу аслида Россиянинг Ғарбга қарши уруши деб ҳисобланади, шу билан бирга СССРнинг барча республикалари ва халқлари жанг қилганлиги ҳамда Буюк Британия ва АҚШнинг ёрдамисиз у ҳимоядан ҳужумга ўтолмаган урушнинг дастлабки йилларида омон қолмаслигини унутиб қўяди.
Ғарб ва айниқса унинг янги аъзолари 1941-1945 йилларда СССР билан иттифоқнинг Германия билан келишувидан олдин содир бўлганлигини ва ундан чиқиб кетишга уринишлари Совет танклари томонидан бир неча бор бостирилган Шарқий Европа халқларининг ҳақиқий босқини билан таъқиб қилинганлигини яхши эслашади. Ушбу уруш пайтида мустақилликка интилаётган кўплаб фуқаролиги бўлмаган халқларнинг миллий ҳаракатлари аслида СССР болғаси ва фашистлар Германиясининг босқони ўртасида бўлганлиги ҳақида гапирмаса ҳам бўлади.
Бундай вазиятда Режеп Таййип Эрдўған томонидан таклиф қилинган ёндашув энг истиқболли бўлиб туюлади — дунёни иккинчи Жаҳон урушининг абадий гарови сифатида қабул қилишни тўхтатиш ва унинг янги ҳақиқатларини қабул қилиш. У БМТ Бош Ассамблеясининг 76-сессияси арафасида чоп этилган "Янада адолатли дунё бўлиши мумкин" китобида батафсил тасвирланган.
Унда Эрдўған дунё кўп қутбли бўлиб бораётганини таъкидлайди, аммо бу кўп қутбли ишқибозлардан фарқли ўлароқ, у ўзи билан дунёнинг хавфсизлиги ва барқарорлигига янги муаммоларни олиб келишини очиқ тан олади. Шунинг учун у янги ҳақиқатни "глобал адолат" ва "самарали кўп қирралилик" тамойилига асосланган халқаро хавфсизликнинг янги архитектурасида бирлаштиришни таклиф қилади.
Унинг таклиф қилган БМТ ислоҳотини "инқилобчи" деб атаб, муболаға қилмаяпти. Ахир, у қуйидаги элементларни ўз ичига олади:
- БМТ хавфсизлик Кенгаши ваколатларини қисқартириш ва Бош Ассамблея ваколатларини кенгайтириш
- Хавфсизлик Кенгашининг Бош Ассамблеяга ҳисобдорлиги
- Хавфсизлик Кенгашининг 5 доимий аъзоси институтини бекор қилиш ва унинг ўрнига дунёнинг асосий минтақалари ва жамоаларини, шу жумладан Ислом оламини ифодаловчи 20 аъзо давлатларнинг бош Ассамблеяси томонидан сайланиши билан уни шакллантириш
- Хавфсизлик Кенгаши аъзоларининг вето ҳуқуқини бекор қилиш
Шундай қилиб, Иккинчи Жаҳон урушида ғалаба қозонган ва ўзлари учун жаҳон тизимини ўрнатган ёпиқ кучлар клуби томонидан жаҳон бошқарувининг олигархик тизимидан чинакам глобал вакиллик тизимига ўтиш таклиф этилади. Бу бутун дунё вето ҳуқуқига эга бўлган қарорларни бутун халқаро ҳамжамият манфаатларига тўсқинлик қилишга қодир бўлган алоҳида мамлакатлар томонидан ҳам, уларнинг бир нечтаси томонидан ҳам гаровга олинишни тўхтатишга имкон беради.
Дунё бундай чинакам глобал тизимга ўтишга тайёрми?
Бу саволга ижобий жавоб аниқ эмас. Аммо яна бир нарса аниқ - бу ҳолда у янги жаҳон уруши натижаларига кўра янги дунё тизими қайта туғилиши хавфи туғдиради. Ёки энди ҳам туғилмайди…
ХАРУН СИДОРОВ
Абу Муслим таржимаси
