"Душанбенинг гўё муваффақиятли аксилтеррор операцияси ҳақидаги баёнотлари тожик расмийларининг мамлакат жамоатчилигини чалғитишга уринишидир, - дея таъкидлади Аҳмад Бехотий. - Аслида, ҳамма нарса бутунлай бошқача. Душанбе ҳукумати ОАВ вакилларига Тоғли Бадахшондаги воқеалар ҳақида хабар беришни тақиқлаб қўйди ва ижтимоий тармоқлар орқали минтақадаги қонли воқеалар ҳақидаги ҳақиқатни етказишга уринаётган журналистларни маъмурий ҳибсга олди. Хусусан, таниқли журналист Улфатхоним Мамадшоева ҳам шу сабабдан қамоққа олинган...".
Эслатиб ўтамиз, telegram-каналларга кўра, Тоғли Бадахшон автоном вилоятида ҳарбийлар билан тўқнашувлар чоғида акция иштирокчиларидан 11 нафари ҳалок бўлган, ярадорлар ҳам кўп. Расмийлар фақат битта маҳаллий аҳоли ўлдирилгани ҳақида гапирмоқда. Шунингдек, Тожикистон Қуролли кучларининг ТБМВнинг Рушон туманида уриб туширилган вертолёти ҳақида ҳам маълум бўлди. Баъзи маълумотларга кўра, вертолёт Афғонистондан учирилган ракета билан урилган, бироқ "Толибон" бу маълумотни рад этган.
Шунингдек, Хоруғ шаҳри аҳолиси Тожикистон Қуролли кучлари бўлинмаларининг шаҳарга эҳтимолий ҳужумини қайтариш учун ҳар томонлама мудофаага киришгани хабар қилинган.
"Одамлар қўлидан келганича, милтиқ, тош, таёқлар билан қуролланяпти, - дейди тожик сиёсатшуноси. - Ҳатто аёллар ҳам ҳокимиятга қаршилик кўрсатиш учун шаҳар кўчаларига чиқишди. Хоруғдаги ҳарбий қисм жойлашган микрорайонлардан бирида одамларнинг катта оломон йиғилиши кузатилмоқда. Шаҳар ҳар томондан тўсиб қўйилган, мактаблар, дўконлар ва ҳатто баъзи давлат муассасалари ёпилган. Барча вилоятлардан эркаклар Хоруғга боришга ҳаракат қилмоқдалар, аммо шаҳарга яқинлашиш йўллари Хитойда ишлаб чиқарилган пикап ва зирҳли машиналардаги махсус кучлар билан йўл полицияси постлари томонидан тўсиб қўйилган ... "
ТБМВнинг Рушан тумани маъмурий маркази Вамар шаҳрида хавфсизлик кучлари намойишчиларга қарши ҳарбий операция ўтказмоқда. Шаҳар вертолётлардан ҳам ўққа тутиляпти. Вамардаги ҳаёт бутунлай фалаж бўлиб қолган, кўплаб ярадорлар маҳаллий касалхонага ётқизилмоқда. Бир қатор telegram-каналларга кўра, ҳалок бўлганлар бор.
Сиёсатшуноснинг қайд этишича, вазиятнинг ҳозирги кескинлашуви расмийлар томонидан атайин қилинган. 1997 йилдаги фуқаролар урушидан сўнг, мухолифат билан тинчлик битими тузилгандан сўнг, тожик ҳукумати қуролли мухолифат отрядларини тожик мунтазам армиясига бирлаштирди. Бундан ташқари, фуқаролар уруши даврида изоляция қилинган ТБМВни мамлакат иқтисодий ҳаётига қўшишга қаратилган Помир интеграцияси дастури бошланди. Шундан кейин вазият барқарорлашди ва минтақа Душанбега энг содиқ ҳудудлардан бирига айланди.
ТБМВдаги ҳозирги тартибсизликларга ўтган йилнинг ноябрь ойида ёш йигитнинг ҳибсга олиниши билан боғлиқ воқеа сабаб бўлган.
Аммо 2012 йилги президентлик сайловлари олдидан расмийлар кутилмаганда мухолифатнинг беш собиқ дала қўмондонини ҳибсга олишга қарор қилди, шундан сўнг Тожикистон хавфсизлик кучлари ТБМВда кенг кўламли ҳарбий операция бошлади ва норасмий мухолифат етакчилари минтақадаги вазиятни беқарорлаштирмоқда, деб даъво қилди. Маҳаллий аҳоли минтақанинг дала қўмондонларидан тозаланишига душманлик билан муносабатда бўлиб, қўшин ва полицияга қуролли қаршилик кўрсатди.
"Бугун аниқ бўлдики, Душанбенинг қўшимча қўшин жўнатиш ҳақидаги қарори ўта хато бўлган, - деди Бехотий. - Минтақада ҳарбий амалиётлар ўтказмасдан туриб, бу дала қўмондонларини Душанбега таклиф этиб, жойида ҳибсга олиш мумкин эди. Аммо хатога йўл қўйилган, минтақадаги вазият беқарорлашган ва тарангликнинг "сокин кучайиши" яқин вақтгача давом этган".
ТБМВдаги ҳозирги тартибсизликларга ўтган йилнинг ноябрь ойида ёш йигитнинг ҳибсга олиниши билан боғлиқ воқеа сабаб бўлган. Полиция уни автозакда олиб кетди ва бир мунча вақт ўтгач, йигит ўлик ҳолда топилди. Бу полиция билан тўқнашувлар ва намойишчиларнинг ўлими билан бирга тинч аҳоли ўртасида норозилик тўлқинига сабаб бўлди. Расмийлар бир йигит, шунингдек, уч намойишчининг ўлими бўйича чуқур тергов ўтказишга ваъда берганидан кейингина тартибсизликлар барҳам топди.
Бироқ, расмийларнинг ваъдаси бажарилмади. Бундан ташқари, 2021 йил охиридан бери расмийлар тўрт юз нафаргача собиқ мухолифат аъзоларини ҳибсга олди. Улардан баъзилари, жумладан, конституциявий тузумни зўравонлик билан ўзгартиришга чақирганликда айбланиб, Душанбе суди томонидан саккиз ярим йилга озодликдан маҳрум этилган тожикистонлик ММА жангчиси Чоршанбе Чоршанбиев Россияга депортация қилинди.
Натижада мухолифатчиларнинг ҳибсга олиниши ТБМВдаги ҳозирги тартибсизликларга ва Тожикистон хавфсизлик кучларининг ҳарбий амалиётига олиб келди.
"Норозилик ҳаракати фаоллари шу пайтгача ўқотар қурол ишлатишдан ўзини тийиб келди, чунки намойишчилар оломонида вилоятнинг оддий аҳолиси кўп, - дейди тожик сиёсатшуноси. - ТБМВ, сиз билганингиздек, Тожикистоннинг ишсизлик даражаси юқори бўлган энг қашшоқ минтақаси ҳисобланади. Маҳаллий аҳолининг қашшоқлиги норозиликнинг асосий манбаи ҳисобланади. Расмийлар минтақага сармоя киритиш, минтақани ривожлантириш ва ижтимоий кескинликни пасайтириш ўрнига ТБМВга қўшин юбормоқда. Буларнинг барчаси минтақада сезиларли сепаратистик кайфият мавжуд эмаслигига қарамай. Ҳа, вилоят аҳолиси сўзлашадиган тил расмий Душанбе тилидан бироз фарқ қилади. Ҳа, мазҳабга оид маълум бир тафовутлар мавжуд: Тожикистон аҳолисининг аксарияти сунний бўлса-да, Бадахшонда исмоилийлар яшайди. Бироқ, минтақада сепаратистик ғояларни тарғиб қилувчи сиёсий ташкилотлар йўқ ва фақат фуқаролик даражасида норозилик ҳаракати мавжуд, айтмоқчи, Афғонистон билан ҳеч қандай алоқаси йўқ, чунки исмоилийлар сунний-толибонлар билан келишмайди. Шу билан бирга, Афғонистонда фаолият юритаётган бир қатор экстремистик ташкилотлар, жумладан ИШИДнинг ТБМВ ҳудудига кириб келиши хавфи мавжуд".
Афғонистондан жангариларнинг кириб келиш хавфи ҳам мавжуд
Бехотийнинг фикрича, Бадахшонларнинг ягона етакчиси йўқ. Собиқ дала командири Мамад Бокиров бор, лекин уни вилоят ёшларининг бир қисмигина танийди. Собиқ дала қўмондонлари орасидан етакчиликка даъвогар бўлган бошқа даъвогарлар ҳокимият билан келишган ҳолда ўзларини Бадахшонликлар назарида обрўсизлантиришди. Мамад Бокиров Имомали Раҳмон билан музокаралар олиб боришни истамаслигида собит бўлган ва шундай бўлиб қолади.
Сиёсатшуноснинг фикрича, зўравон чоралардан қочиш имконига эга бўлган Душанбе ҳукумати минтақадаги вазиятни кескинлаштириш учун ҳамма нарсани қилди. Кўриниб турибдики, операциядан асосий мақсад ТБМВни мухолифатдан тўлиқ тозалаш, шунингдек, янги фуқаролик етакчиларининг пайдо бўлиши учун қулай шарт-шароитларни йўқ қилишдир.
Расмий равишда террорчиларга қарши операция ўтказилмоқда, гарчи ТБМВдаги намойишчилар орасида ҳали ҳам қуролланган одамлар бўлмаган – митингларга чиққан минглаб Бадахшонликлар тинч одамлар эди.
"Шубҳасиз, минтақадаги вазият узоқ давом этадиган партизанлар уруши томон ривожланмоқда, - деди Аҳмад Бехотий. - Аҳоли радикаллашиб, сиёсийлашиб кетади, ҳатто Афғонистон билан чегарани қаттиқ тўсиб қўйгандек туюлса ҳам, қурол топиш қийин бўлмайди. Гап шундаки, Афғонистон томонидаги Бадахшон вилоятида ТБМВдаги каби исмоилийлар яшайди. Демак, ТБМВдаги намойишчиларга Афғонистондаги диндошлари ёрдам бериши мумкин. Агар Тоғли Бадахшон Афғонистон жадистлар интернационалидан ёрдам олса, Душанбе расмийларига қийин бўлади. Эътиборлиси, ҳозирги шароитда ҳокимият мантиқ қонунларига зид иш тутиб, минтақа аҳолисининг Душанбега муносабати диний-сиёсий масалалар эмас, балки ижтимоий-иқтисодий масалаларнинг ҳал этилишига боғлиқлигини тушунмаётганга ўхшайди. . Ҳар ҳолда, ТБМВ ғазабланган аҳолининг узоқ давом этадиган фуқаролар урушидир...".
Сиёсатшуносга кўра, ТБМВда хавфсизлик кучларининг кенг кўламли ҳаракатларига сабаб бўлган яна бир сабаб бор. Гап шундаки, Эмомали Раҳмон ва унинг ҳукумати аъзолари анъанага кўра россияпараст одамлардир. Тожикистон раҳбари агар реал таҳдидлар юзага келса, Россия унга мамлакатда ҳокимиятни сақлаб қолишда ёрдам беришига доимо ишониб келган. Қозоғистондаги январ воқеаларида Москва президент Тўқаевга ёрдам берганидан кейин эса Раҳмоннинг ишончи янада кучайди.
Бироқ Ғарбнинг Кремлга нисбатан мисли кўрилмаган санкциялари, Россиянинг тобора кучайиб бораётган иқтисодий қамали ва Украинадаги рус армиясининг муваффақиятсизликка учрагани Тожикистон раҳбарида Москванинг ўз қудратини ҳимоя қила олишига шубҳа уйғотди. Душанбенинг Кремл ҳимоясининг ишончлилигига шубҳалари Тожикистонда жойлашган 201-Россия ҳарбий базасидан бўлинмаларнинг Украинага ўиқазилиши билан кучайган. Март ойида Украина қўмондонлиги 201-ҳарбий базанинг ҳарбий-тактик гуруҳи йўқ қилингани ҳақида хабар берган, ўтган ой эса 201-база таркибида хизмат қилаётган тожикистонлик ҳарбийларнинг жасадлари Украинадан Тожикистоннинг Ҳамадоний вилоятига етказилган.
Натижада, Раҳмон Москвага таянишни тўхтатиб, мухолифатча кайфиятдаги минтақани эҳтимолий таҳдидлардан зудлик билан тозалашга қарор қилгани эҳтимоли юқори.
"Тожикистоннинг қолган қисмида мухолифат қолмаган, - дейди сиёсатшунос. – Бир қанча демократик ташкилотларни ўз ичига олган Тожикистон мухолифат альянси ҳам, собиқ Ислом Уйғониш партияси ҳам узоқ вақтдан бери Европага ҳижрат қилган ва у ердан сиёсий кураш олиб бормоқда. Шу билан бирга, Тожикистонда ҳам, бутун Марказий Осиёда бўлгани каби, радикал исломий ташкилотларнинг ҳаракатсиз ячейкалари ҳамон мавжуд".
