Мусулмонларнинг илмий ва ишлаб чиқариш фаолияти самарадорлиги, унинг натижаларини дунёда Шарқдан Ғарбга ёйилиши инфратузилма, йўллар, алоқа линиялари мавжудлиги ва шунга мос равишда савдогарлар, саёҳатчилар ва зиёратчиларнинг жадал ҳаракатланиши билан боғлиқ эди. Айниқса кўп жиҳатдан мусулмонларнинг географик тадқиқотлари муҳим эди. Йўлларнинг тавсифи ва турли мамлакатларнинг табиий хусусиятлари билан бир қаторда, ислом олимлари антропографияга алоҳида қизиқиш кўрсатдилар. Денгизчиларнинг мифологик ҳикоялари йўллар, портлар, ҳаёт ва борлиқ ҳақида, шунингдек, турли халқларнинг урф-одатлари ва маросимлари ҳақида қимматли маълумотларга тўла эди. Саёҳат тўғрисидаги китоблар, мўъжизалар ва ҳайратланарли воқеаларга изоҳ беришига қарамай, асосан мусулмонларнинг тадқиқотларга бўлган иштиёқидан далолат беради. Ислом муаллифларининг география соҳасидаги асарлари бой мазмуни ва хилма-хиллиги билан ажралиб турарди. Улар ибратли ва қизиқарли эди. Танқидий ёндашув асосида уларда тарихий ва географик табиатнинг кўплаб фойдали маълумотлари ва муҳим ҳужжатли далилларини топиш мумкин. Умуман олганда, географияда ҳам мусулмонлар юнонларга қараганда кенгроқ илмий тадқиқотлар, кўпроқ илмий ютуқлар, қимматли тадқиқот натижаларига эга эдилар. Шунинг учун мусулмонларнинг географик ривожланиши қадимги юнонларникидан бир неча баравар юқори эди. Ушбу тадқиқотларнинг аксарияти учун мусулмонлар, айниқса Ислом пайдо бўлишининг биринчи асрларида, почта алоқаси орқали олинган маълумотлардан, шунингдек Сосонийлар империясининг давлат тизимига хос бўлган урф-одатлардан фойдаланишган - бу Ойкуменани еттита қисмга бўлиш усули; ислом географиясида форсий келиб чиқадиган сўзлар ва фразеологик бирликларнинг мавжудлигидир.
Ислом географлари шахсий кузатувлар ва индивидуал тажрибаларга алоҳида қизиқиш билдирганлар. Шунинг учун, уларнинг асарларида келтирилган катта ҳажмдаги маълумотлар бошқа манбалар таркибидаги маълумотларга эмас, балки тажриба ва кузатувларга асосланган. Якуби «Ал-Булдан» (Шаҳарлар) китобида ўзининг кўп саёҳатлари ҳақида гапиради. Ўзининг ҳикоясида у тегишли давлатлар аҳолисининг ҳикояларига асосланган. Ушбу ҳикояларнинг ишончлилиги ишончли манбалардан олинган қўшимча назорат маълумотлари билан тасдиқланди.
Афсуски, машҳур саёҳатчи, ҳақиқий географ ва тарихчи Абул Хасан Масъудининг (Х аср) «Кетаб ал-Казая вал-Тажаруб» («Воқеалар ва синовлар тўғрисида китоб») асари - унинг саёҳатлари натижаси - бугунги кунгача сақланиб қолмаган. Аммо унинг географияга бўлган иштиёқи, шунингдек, ушбу масалаларга бўлган қарашларининг аниқлиги ва кенглиги бошқа эски китоблар, масалан, «Муруж ал-Заҳаб» (Олтин конлари) ва «Ат-танбиҳ вал Ашраф» (Жазо ва аслзодалик) томонидан баҳоланиши мумкин.
Хусусан, «Муруж ал-Заҳаб» китобининг кириш қисмида, Жаҳезнинг Сенддаги Меҳран дарёси келиб чиқиши ҳақидаги фикри ҳақида гапирар экан, Масъуди, бу дарёнинг Мисрдаги Нил дарёси суви ва тимсоҳлари билан бир хил эканлиги ҳақидаги фикрини рад этади. Муаллифнинг таъкидлашича, Жаҳезнинг «Ал-Амсар» («Катта шаҳарлар») китоби илмий жиҳатдан жуда заифдир ва унинг гапларидан ҳеч қачон денгиз ёки қуруқлик бўйлаб саёҳат қилмагани аниқ билиниб турибди; қоронғида ўтин терган каби, у қоғоз ишлаб чиқарувчиларнинг китобларидан маълумот тўплаган. Масъуди ишончли географик маълумотларнинг асоси деб ҳисоблаган шахсий тажрибаси, саёҳатлар ва тадқиқотларга интилиши мусулмонлар нисбатан аниқ географик маълумотларни олишларига олиб келди. Улар бу алоқаларни савдо алоқаларини ўрнатиш ва алоқа муассасаларини ўрганиш, почта муассасалари ва Аббосийлар давлат тизимининг фаолиятини яхшилаш учун ишлатганлар. Маккага ва бошқа муқаддас жойларга борган зиёратчилар ҳам бу маълумотдан фойдаландилар. Ибн Хордадбеҳ (VIII аср Эрон олими, машҳур «Ал-Масалик Вал-Мамалек» (Йўллар ва мамлакатлар) китобининг муаллифи) ва Якуби каби баъзи таниқли ислом географлари Ироқни Ойкуменанинг маркази деб ҳисоблашган, аммо Ибн Ал-Фақиҳ ва Ибн Руста (9-асрнинг иккинчи ярми - 10-аср бошлари Эронлик олимлар энциклопеди) каби баъзи бошқа олимлар Макка ва Мадинани марказ деб ҳисоблашган. Ироқни Ойкуменани маркази деб ҳисоблаганлар ўз китобларини асосан почта муассасалари ва савдогарлар фойдаланиши учун ёзганлар. Макка ва Мадинани ҳимоя қилганлар эса Ҳижозда зиёратчилар манфаатларини кўзлаган ёки янги шаҳарларни забт этиш ва улардан солиқлар йиғиш вазифасини енгиллатишни хоҳлаган.
Умуман олганда, баъзи олимларнинг фикрига зид равишда, қисман география бўйича бундай кенг маълумот тўплашнинг мақсади, шубҳасиз, мусулмонларнинг янги мамлакатлар ва халқларни ўрганиш ҳамда тадқиқ этишга интилиши, қизиқувчанлиги ва иштиёқи эди. Мусулмонларнинг антропографияга бўлган қизиқишини Масъуди ва Беруний асарлари ҳам тасдиқлайди.
Ислом географлари халифалик ҳудудларини тавсифлаб, нафақат минтақалар ва шаҳарларнинг ландшафтини ва иқлимини акс эттирдилар, балки ушбу шаҳарларда ва мамлакатларда истиқомат қилувчи халқларнинг ҳаёти, ҳунарлари, эътиқодлари ва тиллари ҳақида қимматли маълумотларни тақдим этдилар. Бундан ташқари, мусулмонларнинг географик маълумотлари фақат халифалик билан чекланмайди. Улар нафақат Ҳиндистон, Хитой, Корея ва ҳатто Японияга денгиз маршрутларини, балки Ўрта Осиё, Тибет ва ундан ташқарида - Хитойга қадар бўлган қуруқликдаги маршрутларни ҳам билишган. Марко Полодан беш аср олдин мусулмон сайёҳ Сулаймон Тожир (савдогар) Хитойга ташриф буюрган. Унинг афсонавий саёҳатлари Абу Зайд Сейфарийнинг (IX аср) алоҳида китоби шаклида тўпланган. Ушбу саёҳат эслатмалари, уларнинг географик канонлар билан номувофиқлигига қарамай, IX асрдан олдин мусулмонларнинг қизиқиши ва Хитой билан савдо алоқалари тўғрисида далолат беради.
Жаҳез ва Саалаби (9-аср охири - 10-аср бошларида машҳур ёзувчи ва тарихчи, Нишапурда туғилган) хитойликларнинг моддий ишлаб чиқаришнинг турли соҳаларида эришган ютуқлари ва ўзларини англаш ҳисси ҳақида ёзадилар. Кўринишидан, мусулмонлар бошқа кўплаб ҳолатлар сингари қадимги эронликлар томонидан тўпланган маълумотлардан Хитой ва унинг аҳолиси билан танишиш учун фойдаланганлар. Мусулмонлар Марказий Осиё ва ушбу минтақада истиқомат қиладиган халқлар тўғрисида жуда кўп ишончли маълумотларни тўпладилар. Бундан ташқари, ушбу маълумотлар сифат жиҳатидан ҳам, миқдорий жиҳатдан ҳам қадимги юнонларнинг ушбу минтақа тўғрисидаги билимларидан анча устундир. Берунийнинг «Таҳқиқ Малил Ҳинд» китоби (Ҳиндистон бўйича тадқиқотлар) аслида аниқ географик ёки тарихий тадқиқотлар эмас. Бу ишончли илмий маълумотларга асосланган энциклопедик асар бўлиб, у география ва этнография соҳасидаги мусулмонлар илмий фикрининг дурдонаси ҳисобланади.
Ушбу китобда Каҳф ғори ва Маъжуж девори жойлашган ерни аниқлаш бўйича олиб борилган изланишлар мусулмонларнинг қизиқишига яна бир ёрқин далилдир. Маълумки, Аббосийлар халифаси Васек таниқли математик ва астроном ал-Хоразмий бошчилигидаги гуруҳни Румга (Византия) юбориб, бу ғорнинг жойлашган жойини топиш ва ундаги одамларнинг қолдиқларининг ҳолатини аниқлаш учун юборган. Тадқиқот ўтказгандан сўнг, у халифага батафсил ҳисобот ёзди. Ушбу илмий экспедициянинг тавсифи Ибн Хордадбеҳнинг китобида келтирилган. Таржимон Саломнинг Маъжуж деворини қидиришдаги ушбу саёҳати ҳам ушбу халифа номидан амалга оширилган.
Қуръонга кўра (18-сура, 94-97-оятлар) Яжуж ва Мажуж йўлининг очилиши илоҳий ваъда яқинлашаётганининг белгисидир. Аммо Яжуж ва Мажуж кимлиги масаласи мунозарали бўлиб қолмоқда. Баъзи замонавий тадқиқотларга асосланиб, Яжуж ва Мажуж - Кавказда Арманистон ҳудудида яшайдиган ва кўпинча Сурия ва Фаластинга таҳдид соладиган икки қабиланинг арабча номлари дейилади. Македониялик Искандар Зулқарнайн томонидан қурилган девор, эҳтимол бу ҳудуд билан боғлиқ бўлиб, ўша кунларда араб ва яҳудий қабилалари учун таҳдид мавжудлигини кўрсатади. Шунинг учун таржимон Салам ушбу деворнинг қаердалигини қидириб, Буюк деворянглиш равишда афсонавий «Яжужа деворига» айланиб кетган Хитойга эмас, Арманистонга, Кавказ ва Каспий денгизи соҳилларига боради.
МакДесининг таъкидлашича, дунёдаги барча денгизлар иккита улкан денгиз - Баҳр ар-Рум ва Баҳр ал-Син - билан ўралган деган фикри олимларнинг қаттиқ қаршиликларига дуч келган.
Қуръоннинг география, шаҳарлар, денгизлар ва тоғларнинг ҳолати ҳақидаги сўзларини тушуниш истаги ҳам мусулмонлар учун географияни ўрганишга кучли туртки бўлди. Ҳаяжонга соладиган, баъзан ҳатто хаёлий бўлган турли хил шаҳарларни қидириш, қадимги юнонлар ва ҳатто кейинчалик европаликлар каби мусулмонлар орасида саёҳат китоблари ва уларга асосланган географияни гиперболизация ва хаёлий ҳикоялар билан тўлдиришга сабаб бўлди. Денгизчиларнинг Хитой, Ҳиндистон ва бошқа узоқ мамлакатлар ҳақидаги ҳикоялари китобхонларда катта қизиқиш уйғотарди. Жуда кўп муболаға бўлишига қарамай, география ва саёҳатлар тўғрисидаги китоблардаги ишончли маълумотлар ҳайратланарли даражада географик билимларнинг кенгайишига ҳисса қўшди, бу билимлар бобида мусулмонлар қадимги юнонларга қараганда анча кенгроқ, яхшироқ ва бой эдилар.
«Кеккайганлар» - жасур денгизчилар – ҳақида ҳикоясида афсонага кўра, зулмат денгизини излаб бир неча ойлар давомида денгизларни кезиб юрган XII асрнинг машҳур географи ва ёзувчиси Идрисининг «Назҳат ал-Муштак» («Чанқаганларнинг поклиги») китобида айтилганидек, худди шу иштиёқ руҳини кўриш мумкин. Ушбу саргузашт ва кашфиёт руҳи кўп асрлардан сўнг Христофор Колумб, Америго Веспуччи, Магеллан ва бошқа европаликларни денгизнинг улкан қирғоқлари бўйлаб саёҳат қилишга ундади.
Атлантика океанининг жанубий қирғоқларида мусулмон денгизчилар қизил танли қабилалар билан тўқнашганлиги ҳақида Идрисининг ҳикоялари ҳақиқат бўлганми? Ҳатто уларнинг ҳақиқатлилигини тахмин қилсак ҳам, Идрисининг ҳикоялари эртакнамо бўлиб кўринади. Бироқ, улар саёҳатчиларнинг қизиқувчанлиги ва денгиз оламидаги кашфиётлари ҳақида Ислом олами денгизчиларининг жасоратидан далолат беради.
Россия ҳақидаги энг қадимги географик маълумотлар бу Ибн Фадланнинг (X асрнинг биринчи ярмидаги араб саёҳатчиси ва ёзувчиси) Аббосийлар халифаси ал-Муқтодирнинг буйруғи билан Волга вилоятига саёҳат қилгани ва Булғорлар ҳукмдори саройига келгани ҳақидаги йўл битиклари ҳисобланади. Яна бир саёҳатчи Ал-Муҳаллаби 981 йилда Фотимийлар халифаси Азиз Азиз Биллоҳга бағишланган китобида Суданга ўхшашлиги бўлмаган ноёб таъриф берган. Тахминан 1010 йилда Ҳиндистон кемасида бир мусулмон денгизчи Африканинг жанубий соҳилига сузиб борди.
Ислом денгизчилари Кореяга, Хитой соҳилларига боришди; европаликлардан асрлар олдин Японияни ўрганишган. Япония номи Маҳмуд Қошғарий (XI асрда яшаб ўтган Ўрта Осиё олими, филологи, араб тилида «Туркий лаҳжалар луғати» тузган) томонидан «Джабарка» (Djabarka) кўринишида берилган. Рашидиддин Фазлуллоҳ Японияни «Чименгоу» (Tchimengou) деб атайди. Иккала исм ҳам Марко Поло томонидан «Zipengu» шаклида ишлатиладиган «Tchibengou» кўринишида ушбу мамлакатнинг номи билан ўхшаш нарсани англатади, бу мамлакатнинг француз ва инглиз тилларидаги замонавий номига жуда яқин.
Ислом географлари ҳиндларнинг маълумотларига таяниб, Америка кашф этилишидан анча олдин, бошқа ярим шарда қуруқлик бор деб тахмин қилишган. Бу тахмин Христофор Колумбни янги қитъани кашф этишга ундади. Тўғри, европаликларнинг буюк географик кашфиётлар даври олдидан Ислом география фанининг кашфиётлари ҳақида нимани билишлари маълум эмасди. Қандай бўлмасин, улар Андалусиялик мусулмон муаллиф Идрисийнинг география ва картография бўйича (Ернинг тахминий харитаси билан) «Назҳат ал-Муштак» китобининг мавжудлигидан бехабар бўлишлари мумкин эмас эди. Ушбу китоб Сицилиянинг Норман (Викинг) ҳукмдори Рожер II учун ёзилган. Ушбу китобнинг қисқача баёни фақат 1619 йилда нашр этилган. Бироқ, унинг мазмуни Сицилия, Италия ва бошқа қўшни ҳудудларнинг насроний олимларига маълум бўлган ва уларнинг баъзилари ўзларининг амалиётларида ушбу китобдан фойдаланишган. Худди шу тарзда Абул Феданинг (у 1273–1331 йилларда яшаган, Айюбийлар сулоласининг маърифатли ҳукмдори, Салаҳаддин Айюбийнинг салибчиларга қарши урушларида фаол иштирок этган, тарихчи ва географ) «Тақвим ал-Булдан» («Шаҳарлар тақвими») китоби ҳам XVII асрнинг биринчи ярмида европалик олимлар орасида машҳур бўлиб, улар томонидан фойдаланилган. Баъзи тадқиқотчиларнинг фикрига кўра, Ўрта асрларда Европада Абул-Фед китобларига ўхшаш бирор нарса яратилмаган. Ушбу китобда Идриси томонидан тузилган хариталар картографиянинг энг яхши намунаси сифатида ишлатилган. Ўша пайтда Европа Ўрта асрларни бошидан кечирган ва илмий ривожланишнинг шунга ўхшаш даражаси ҳали мавжуд эмас эди. Истаҳри ва Макдеси даврларига хос бўлган географик тадқиқотлар учун мусулмонларнинг иштиёқи ортда қолганида, Ибн Жубайр ва Ибн Баттутнинг асарлари сингари саёҳатлар ёзуви ҳали ҳам машҳур эди. Мусулмонларнинг катта ютуқларидан бири Абу Абдуллоҳ Ёқутнинг (1179-1229, келиб чиқиши юнон бўлган араб филологи, географи ва тарихчиси) «Мужам ал-Болдан» (Шаҳарлар ҳақида энциклопедик луғат) номли йирик энциклопедик асари ҳисобланади. География, шаҳарлар ҳолати ва этнография масалалари бўйича бу асар билан фақат Ибн Асирнинг «Тарих» ва Розийнинг «Хави» асарлари беллашиши мумкин эди. Турли давлатлар ва алоқа усуллари билан танишиш мусулмонларнинг савдо фаолияти билан бевосита боғлиқ эди. Салиб юришлари бошланишидан бир неча асрлар давомида Ўрта Ер денгизи сувлари мусулмон денгизчиларининг таъсир зонасига киритилган. Мусулмонларга савдо ва товар алмашиш учун восита бўлган қуруқликдаги карвон йўллари сингари, Ҳинд океани, Қизил денгиз ва Форс кўрфази ҳам Исломий савдогарларнинг жадал ҳаракатланиш зонасига айланди. Ғарбий ва Шарқий бозорларга мусулмон қишлоқ хўжалиги ва ҳунармандчилик маҳсулотлари етказиб берилди, натижада Ғарбий ва Шарқда қишлоқ хўжалиги ва ҳунармандчилик ривожланди.
Баъзи мевалар, хусусан цитрус мевалари, мусулмонлар томонидан Сурия ва Фаластин орқали Испанияга тарқатилган, салибчилар эса мусулмонлардан шакарқамиш етиштиришни ўргандилар, улар эса, ўз навбатида бу ҳосилни етиштириш усулларини ҳиндистонликлардан ўзлаштирганди. Мусулмонлар, шунингдек, Европада биринчи бўлиб пахта етиштиришди.
Европа бозорларида ўша пайтлар мусулмон матоларига талаб жуда катта эди. Европа тилларида «муслин» (арабча «масвел» – бирлашган), «дамаск» (арабча «Дамашки»), «тапие» (арабча»атаба» – шоҳ саройи) каби атамалар пайдо бўлиши ўша даврда мусулмонлар савдо фаолияти қизғин бўлганлигидан дарак беради. Ҳозирги кунда ҳам Европа тилларида учрайдиган «tariff» (арабча «тарифа»), «bazar» («бозор»), «magazin» («махзан»), «douane» («девон»), «checgue» («ас-Сек»), «caravan» («карвон») каби атамалар мусулмонлар савдо фаолияти самарали бўлганлигининг далолатидир.
Савдонинг бундай шиддатли фаолияти алоқа воситалари тўғрисида аниқ маълумот зарурлигини, турли этник гуруҳлар ва ирқлар билан танишиш уларнинг географик ва тарихий хусусиятларини билишни талаб қилди.
