Ушбу сурайи карима ҳам Маккада нозил қилинган бўлиб, олтмиш оятдан иборатдир.
Сура икки катта давлат - Рум ва Форс давлатлари ўртасида бўлган урушда форсларнинг қўли устун келгани ҳақида хабар бериш билан бошланиб, яқин йиллар ичида албатта румликлар ғалабага эришишлари тўғрисида башорат қилади. Орадан етти йил ўтгач, бу Илоҳий башорат ҳақ эканлиги маълум бўлади - Рум давлати форслар устидан ғалаба қозонади. Суранинг «Рум» деб аталишининг боиси шудир.
Ушбу сурада ҳам бошқа Макка сураларидаги каби мўминларни Ёлғиз Оллоҳга ибодат қилишга чорланади ва узоқ-яқин ўтмишдаги, Оллоҳни инкор этиб, Унинг пайғамбарларини ёлғончи қилган кимсаларнинг оқибатлари қандай бўлгани ҳақида хабарлар берилади.
Яна бу сурада ҳам Оллоҳ таолонинг Қудрати Илоҳийясига далолат қиладиган бир қанча ибратли мисоллар келтирилиб, Расулуллоҳ соллоллоху алайҳи ва салламни ва у зотнинг умматларини ўз иймон-эътиқодларида сабр-тоқат билан устивор бўлишга буюриш билан ниҳояланади.

Меҳрибон ва Раҳмли Оллоҳ номи билан

1. Алиф, Лом, Мим.
Қуръони Каримда бир неча суралар мана шундай ёлғиз-ёлғиз ҳарфлар билан бошланади. Бу ҳарфларга аксари муфассир уламолар бирон тафсир айтмайдилар, балки уларнинг маъноси Ёлғиз ОллоҳтаолонингЎзигагина аён, бу Оллоҳ таоло Ўзи биладиган сир дейдилар.
Ушбу ҳарфлар хусусида Бақара сурасининг илк ояти тафсирида баён қилинди.

2-3-4-5. Жуда яқин жойда Румликлар (форслардан) мағлуб бўлди. (Лекин) улар (яъни, румликлар) бу мағлубиятларидан сўнг бир неча йил ичида албатта (ўша мажусий форслар устидан) ғалаба қилажаклар. Аввалу охир барча иш Ёлғиз Оллоҳнинг (измида)дир. Ўша кунда мўминлар Оллоҳ (румликларни) ғолиб қилгани сабабли шодланурлар. (Оллоҳ) Ўзи хоҳлаган кишиларни ғолиб қилур. У Кудратли, Марҳаматли Зотдир.
Қадимдан Рум ва Форс мамлакатлари ўртасида тўхтамасдан давом этиб келадиган жанг-жадаллар милодий олтинчи асрнинг биринчи чораги ниҳоясига келиб форсларнинг ғалабаси билан якун топади. Рум мамлакати арабларга яқин бўлиб, румликлар насроний динига мансуб, форслар эса мажусий эдилар. Шунинг учун ҳам форслар ғолиб бўлгани ҳақидаги хабар Маккага етиб келганида, Макка мушриклари қувонишиб мўмин-мусулмонларга: «Сенлар Қуръонга ишонганларинг каби румликлар Инжилга ишонишади, форслар эса худди бизларга ўхшаб ҳеч қандай Китобга иймон келтиришмаган. Мана бугун форслар румликларни енгишганидек, яқинда бизлар ҳам сенларни енгамиз», дер эдилар. Шунда мазкур оятлар нозил бўлиб мўминларга таскини дил бахш этди ва орадан етти йил ўтгач, дарҳақиқат, у оятларнинг берган башорати рост бўлиб чиқди. Барча Ислом уламоларининг наздида, ушбу оятлар ғайб-келажак ҳақидаги ушбу ҳақ хабарни етказганлиги Ҳазрати Муҳаммад соллоллоҳу алайҳи ва саллам Оллоҳ таолонинг ҳақ Пайғамбари эканликларига, Қуръон эса Оллоҳнинг Каломи эканлигига далолат қиладиган яна бир Илоҳий Мўъжизадир.
Ояти каримадаги биз “бир неча йил” деб таржима қилган “бизъи синийн” ибораси уч йилдан тўққиз йилгача бўлган муддат орасида деган мдънони англатади.
Тафсир китобларида ушбу ояти карима нозил қилинганида Абу Бакр Сиддийқ розияллоҳу анҳу билан мушрикларнинг катталаридан бўлган Убай ибн Халаф ўртасида рўй берган можаро зикр қилинган.
Румликларнинг саноқли йиллар ичида форслар устидан ғалабага эришишлари ҳақида башорат берадиган оятлар нозил бўлгач, Абу Бакр Макка мушриклари олдига чиқиб: “Дўстларингиз бизларнинг дўстларимиздан ғолиб бўлгани учун шодланяпсизларми? Хурсанд бўлманглар ва Оллоҳ сизларни ҳаргиз хурсанд қилмасин. Оллоҳга қасамки, яқин келажакда албатта Рум форс устидан ғалаба қозонади. Бу ҳақда бизга Пайғамбаримиз соллоллоҳу алайҳи ва саллам хабар бердилар”, деди. Шунда Убай ибн Халаф унга қарши чиқиб: “Сўзинг ёлғон!” деган эди, Абу Бакр: “Эй Оллоҳнинг душмани, энг катта ёлғончи ўзингсан. Истасанг, сен билан ўнта туяни ўртага қўйиб гаров ўйнайман. Бас, агар уч йил ичида румликлар ғалаба қозонса сен ўнта туя ютказасан, форслар ғолиблигича қоладиган бўлса, мен ўнта туя бераман”, дейди ва икковлари гаров ўйнайдилар. (Бу воқеа Маккада рўй берган бўлиб, ҳали қимор-гаров ҳаром қилинмаган эди. Ароқхўрлик, қиморбозлик каби нопок ишлар кейинроқ, Мадинада нозил бўлган оятларда ҳаром қилинади).
Сўнгра Абу Бакр Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва салламнинг ҳузур-ларига келиб гаров ўйнагани ҳақида хабар берганида, Пайғамбар алайҳис-салом: “Сен гаровга қўйилган нарсани зиёда қилгин ва ўртадаги муддатни ҳам бир оз чўзгин”, дедилар, бас, Абу Бакр чиқиб Убайга учрашди. У: “Қилган ишингдан пушаймон бўляпсанми?” деган эди Абу Бакр: “Йўқ, кел, ўртадаги гаровни кўпайтирамиз ва белгиланган муддатни ҳам чўзамиз. Ўртага ўнта эмас, юзтадан туя қўйиб, тўққиз йилгача бўлган муддатни белгилаймиз”. деди. Убай: “Мен розиман”, деди ва ўрталаридаги гаров боғланганидан олти йил ўтгач, еттинчи йилнинг бошида ҳақиқатан ҳам румликлар форслар устидан узил-кесил ғалаба қозондилар. Абу Бакр Сиддиқ розияллоҳу анҳу ютиб олган юзта туяни Пайғамбар алайҳис-саломнинг олдиларига олиб келган эди, у зот: “Буларни садақа қилиб юборгин”, деб буюрдилар. (“Тафсири Мунийр”дан).
Шундай қилиб, Оллоҳ таоло нозил қилган Илоҳий Башорат ҳақ эканлиги ҳаммага маълум бўлди.

6. (Бу) Оллоҳнинг ваъдасидир. Оллоҳ Ўз ваъдасига хилоф қилмас. Лекин аксари одамлар (ушбу ҳақиқатни) билмаслар.
Яъни, юқоридаги оятларда зикр қилинган “румликлар яқин йилларда албатта ғалаба қозонадилар” деган сўз Оллоҳ таолонинг ваъдасидир. Оллоҳ ҳеч қачон ваъдасига хилоф қилмайди. Аммо ҳамма замонларда ҳам инсониятнинг аксари қисми иймонсиз бўлганлари учун Оллоҳ таолога ишонмайдилар ва У Зот ҳеч қачон бандаларига берган ваъдасига хилоф қилмаслигини билмайдилар. Макка мушриклари ҳам ана ўша тоифадандир.

7. Улар Охиратдан ғофил-бехабар бўлган ҳолларида фақат ҳаёти дунёнинг зоҳиринигина билурлар.
Яъни, иймонсиз кимсалар бор ақл заковатларини ва куч-ғайратларини фақат мана шу ўткинчи ҳаёти дунёнинг зоҳирини - тирикчилик йўл-йўриқларини билишга қаратадилар, бутун умрларини қандай қилиб бой-бадавлат бўлиш, қандай касб ёки тижорат билан шуғулланиш, экин-тикинни қачон экиш-у, қачон ўриб-йиғиб олиш, қандай иморатлар солиш-у, қандай маишатлар қилишни ўрганишга сарфлайдилар, аммо олдиларида турган Охират ҳаётидан - динсиз кимсалар учун абадий азоб, иймонли инсонлар учун эса мангу роҳат-фароғатдан иборат ҳақиқий ҳаётдан бўлса, тамоман ғафлатдадирлар. Бошқача айтганда, ундай кимсалар дунёвий илмларни сув қилиб ичибюборгамлар-у,   
ки, дунёга муккадан кетиб Охиратни унутиш иллати айрим ўзларини мўмин-мусулмон санайдиган кимсалар ҳаётида ҳам кўзга ташланади. Ҳасани Басрий раҳимаҳуллоҳайтади: Улардан айримларинингдунёвий илмлари шу даражага етганки, тангани ушлаб кўриб унинг вазни қанча эканини сизга бехато айтиб беради, аммо намозни бехато ўқишни билмайди”.

8. Ахир улар ўзлари Оллоҳ осмонлар ва Ерни ҳамда улар орасидаги бор нарсани фақат ҳақ (қонун) ва белгиланган муддат билан яратганини (демак, ўша муддат битгач, дунё тугаб, Охират бошланишини) тафаккур қилиб кўрмадиларми?! Дарҳақиқат, одамларнинг кўпчилиги (Қиёмат Кунида) Парвардигорларига рўбарў бўлишни инкор қилгувчидирлар.
Ушбу ва куйидаги оятлар Ҳақ таолонинг беназир буюк Қудратига далолат қиладиган, яъни, Ер-у осмонларни, жамийки борлиқни йўқдан бор қилишга Қодир бўлган Зот ҳар бир инсонни Ўзи хоҳлаган соатида йўқ қилишга ҳам, сўнгра Қиёмат Кунида қайта тирилтириб ҳисоб-китоб қилишга ҳам албатта Қодир экани ҳақида хабар берадиган Илоҳий Огоҳлан-тиришдир. Жаноби Ҳақ осмонлар, Ер ва улар орасидаги мавжудотлардан биронтасини беҳуда, беҳикмат яратмаганини, аксинча, катта-ю кичик, жонли-ю жонсиз ҳар бир нарсани албатта Ҳақ Қонун ва етук Ҳикмат билан, шунингдек, аниқ белгилаб қўйилган муддат билан яратганини ва Қиёмат Куни келиши билан ҳаёти дунёнинг куни битиб, тамоман янги ҳаёт - Охират ҳаёти бошланиши аниқ эканлигини таъкидлайди ҳамда инсонларни ўзларининг вужудларига - қандай гўзал суратда ва ўта мутаносиб шаклда яралганларига ибрат кўзи билан боқиб, атрофларидаги -Ер-у осмонлардаги ҳар бир нарсага эътибор билан разм солиб, Яратганни танишга, У Буюк Қудрат Соҳибини Якка-ю Ёлғиз Илоҳ эканлигини тан олишга чақиради. Ояти карима ниҳоясида эса, яна бир ҳақиқатни - ҳаёти дунёда доимо тафаккур қилиб Ҳақни танийдиган инсонлар саноғидан Эртани ўйламайдиган, Қиёмат Кунида Парвардигор ҳузурида ҳисоб-китоб қилинишларига ишонмайдиган кимсалар саноғи кўп бўлишини яна бир бор таъкидлайди.

9. Ахир улар Ер юзида сайру саёҳат қилишиб, ўзларидан аввал ўтган (иймонсиз) кимсаларнинг оқибатлари қандай бўлганини кўр-салар бўлмайдими?! Ўша (ҳалок бўлган кимса)лар булардан (яъни, Макка кофирларидан) кўра кучли-қувватлироқ бўлган ва (ўз) ерларини ҳайдаб (яъни, экинзорларга айлантириб), булар обод қилганидан кўра кўпроқ обод қилган эдилар-ку! Уларга ҳам ўзларига юборилган элчи-пайғамбарлари аниқ-равшан ҳужжатлар келтирган эдилар, (у пайғамбарларни ёлғончи килишгач, Оллоҳнинг ғазабига учраб ҳалок бўлдилар). Бас, Оллоҳ уларга зулм қилгувчи бўлмади, лекин улар (Ҳақ Йўлга юришдан бош тортишлари билан) ўзларига зулм қилгувчи бўлдилар.
Ушбу ояти каримада Ҳақ таоло одамларни ва хусусан, Макка мушрикларини Ернинг ҳар тарафларига саёҳат қилиб, ўзларига юборилган пайғамбарларни ёлғончи қилган, уларнинг устидан масхара қилиб кулган қавмлар қандай ҳалок қилинганларини улардан қолган вайроналардан кўриб, кўзлари очилиб, ибрат олиб келишга чақиради.
Дарҳақиқат, Ернинг ҳар тарафларида кўрган одамларга асрлар қаърида қолиб кетган олис ўтмишдан ҳикоя қилгувчи осори атиқалар жуда кўпдир. Уларнинг орасида ўз замонида мисли бўлмаган муҳташам қаср-у саройлар осмондан ёғилган харсанг тошлар остида вайроналарга айланиб қолганини ҳам, тўфон балосига дучор бўлиб сув остида қолган бутун-бутун шаҳарларни ҳам, ўнлаб қулоч қалинликдаги қум, тош ёки тупроқ билан кўмиб қўйилган қалъаларни ҳам кўриш мумкин. Ибрат олгувчи инсон учун бундай мудҳиш манзаралар Оллоҳнинг ғазабига дучор бўлган қавмларнинг оқибати қандай даҳшатли эканига очиқ далолат қилиб туради. Пайғамбар алайҳис-саломни ёлғончи деб масхара қилган мушрикларга ҳам Оллоҳнинг ғазабига дучор бўлмасликлари учун ўтган кофир қавм-ларнинг топган оқибатларидан ибрат олиш буюрилди. Аммо уларнинг кўплари ибрат олмадилар ва натижада ҳалокатга юз тутдилар ва ўзлари бошқалар учун “ибрат”га айландилар.
“Танвийрул-азҳон мин тафсири Руҳул-баён” тафсирида ривоят қили-нишича, Пайғамбар соллоллоҳу алайҳи ва саллам Масжидул-Ҳаромда Билол, Суҳайб ва Аммор каби бечора - мискин саҳобалари билан ўтирган эдилар, мушрикларнинг катталаридан бўлган Абу Жаҳл бир тўда қурайшликлар билан ўтиб қолди ва: “Муҳаммад мана шуларни жаннат подшоҳлари деб ҳисоблайди”, деб фақир мусулмонларни масхара қилиб кулди ва ҳеч қанча вақт ўтмай Бадрда бу истеҳзосининг жазосини олди - ҳалок қилинди. Бу воқеа ҳам ақл эгалари учун ибрат ўрнидир.

10. Сўнгра, (яъни, Охиратда эса), ёмонлик қилган (яъни, кофир бўл-ган) кимсаларнинг оқибати янада ёмон (яъни, дўзах азоби) бўлди. Чунки улар Оллоҳнинг оятларини ёлғон деган ва уларнинг устидан масхара қилиб кулган эдилар.
Демак, дунёдаги энг катта ёмонлик, энг оғир жиноят куфр келтириш - Оллоҳ таолонинг оят-мўъжизаларини ёлғон деб инкор қилиш, Унинг элчи-пайғамбарларини ёлғончи қилиб, улар келтирган оятлар устидан масхара қилиб кулишдирки, бундай жиноятнинг жазоси ҳам ўзига яраша оғир - дунёда Яратганнинг қаҳру ғазабига учраб ҳалок бўлиш, Охиратда эса, ундан-да, оғирроқ уқубатга - дўзахнинг мангу азобига гирифтор бўлишдир. Бас, Макка мушриклари ҳам, дунёдаги жамийки мушрик-кофир кимсалар ҳам ўзларидан аввал ўтган, улардан ҳар жиҳатдан кучлироқ-қувватлироқ бўлган қанчадан-қанча қавм-қабилалар Оллоҳтаоло ўзларига юборган элчи-пайғамбарларни ёлғончи қилганлари, Тўғри Йўлга юришдан бош тортганлари сабабли қандай азоб-уқубатларга дучор бўлиб ҳалокатга юз тутганларини кўриб кўзлари очилиши, ўша балолар ўзларининг бошларига ҳам тушиб қолмасидан Ҳақ Йўлга - Ҳақ Динга эргашишлари лозим.

11. Оллоҳ аввал бошда Ўзи яратиб, сўнгра (Қиёмат Кунида) Ўзи яна қайта яратур. Сўнгра (ҳисоб-китоб қилиниши учун) Унга қайтарилурсизлар.
Яъни, Оллоҳ таоло Ўзи Яратган инсон зотининг ҳаммасини ва ҳар бирини Қиёмат Кунида албатта қайтадан яратади, яхши баҳосини, ёмон жазосини олиши учун - Илоҳий Адолат қарор топиши учун барча инсонларни Охират диёрида қайта тирилтиради. Демак, инсонлар ўлганларидан кейин тупроққа аралашиб, йўқ бўлиб кетмайдилар, балки уларнинг барчаси, биронталари қолмай Қиёмат Кунида қайтадан тириладилар ва Оллоҳ таоло хузурида ҳисоб-китоб учун тўпланадилар. Оллоҳуларга берган ҳаёт, ризқ ва саноқсиз неъматларни қандай ишларга сарфлаганлари ҳақида сўраладилар, зиммаларидаги Ёлғиз Оллоҳга ибодат қилиш бурчларини адо қилдиларми, йўқми - жавоб берадилар. Бирон кимса Оллоҳга қайтмай қолмайди. Бу Ҳақ таолонинг Ҳақ Ваъдасидир. Демак, ҳар бир инсон бутун ҳаёти давомида ўша Кундаги Учрашувга, яъни, Оллоҳ таоло ҳузурида ҳар бир иш-амали учун ҳисоб беришга тайёргарлик кўриши керак, Ундан ҳеч қаёққа қочиб қутулиб кета олмаслигини аниқ билиши керак.
Бу ҳақда бошқа бир ояти каримада янада очиқроқ баён қилинади: “(Қиёмат Кунида) барчангиз Унга қайтишингиз бордир. (Бу) Оллоҳнинг ҳаққирост ваъдасидир. Албатта аввал-бошда барча нарсани Унинг Ўзи яратур. Сўнгра иймон келтириб, яхши амаллар қилиб ўтган зотларни адолат билан мукофотлаш учун (Қиёмат Куни) яна қайта яратур. Куфр йўлини тутган кимсалар учун эса қайноқ сувдан иборат ичимлик ва кофир бўлганлари сабабли аламли азоб бордир”. (Юнус сураси, 4-оят).

12. (Қиёмат) Соати қойим бўладиган Кунда жиноятчи кимсалар бутунлай номурод бўлурлар.
Яъни, Оллоҳ таоло ҳузурида қилинган ҳар бир иш-амал учун ҳисоб бериш Соати - Қиёмат Куни келганида, жамийки халойиқ маҳшаргоҳда тўпланган Соатда, Ҳақ таолонинг Ҳукми билан мўминлар жаннатга, кофирлар дўзахга ҳукм қилинадиган вақтда жиноятчилар - мушрик-кофир кимсалар ўзларини оқлаш учун бирон ҳужжат келтира олмасдан соқов бўлиб қоладилар, дўзах азобидан халос бўлишдан бутунлай умидлари узилади.

13. (У Кунда мушриклар ўзларича Оллоҳга) шерик қилиб олган бутлари томонидан уларни шафоат қилгувчилар - қўлловчилар бўлмас (яъни, улар ҳаёти дунёда Оллоҳга шерик қилиб олган бутлари улардан тонар) ва улар ҳам “шериклари”дан тонгувчи бўлурлар.
Ушбу ояти кариманинг энг тўғри тафсири мана бу оятлардир: “У Кунда пешволар эргашувчилардан тонадилар ва ҳаммалари азобни (кўзлари билан) кўрадилар. (У Кунда уларни боғлаб турадиган) баҳона-ю сабаблар узилади. (Бақара сураси, 166-оят).
Ўшанда, (яъни, Оллоҳнинг азоби қаттиқ азоб эканини ўз кўзлари билан кўрганларида) уларнинг ҳаёти дунёда йўлдан озишларига сабаб бўлган доҳий пешволари ёки агар улар фаришталарга, жинларга сиғиниб ўтган бўлсалар, ана ўшалар улардан тонадилар”.
“(Эсланг, Оллоҳ Қиёмат) Кунида уларга нидо қилиб: «Сизлар (бор деб) гумон қилгувчи бўлган «шерикларим» қаерда қолишди?!», деганида, устларига Сўз - азоб тушиши ҳақ-муқаррар бўлган кимсалар (яъни, одамларни Хақ Йўлдан оздирган доҳийлар): «Парвардигоро, ана у бизлар йўлдан оздирган кимсаларни ҳам худди ўзимиз йўлдан озган каби йўлдан оздиргандирмиз (яъни, улар ҳам, бизлар ҳам, барчамиз ўз ихтиёримиз билан Тўғри Йўлдан озгандирмиз). Бизлар Сенга оқдирмиз (яъни, уларнинг йўлдан озишларига айбдор эмасмиз). Улар бизларга ибодат қилгувчи бўлмаганлар, (балки ўз ҳавойи нафсларига ибодат қилганлар)», дерлар.” (Қасас сураси, 62-63 оятлар), “Оллоҳни қўйиб, Қиёмат Кунигача ҳам (дуони) мустажоб қила олмайдиган бутларга дуо-илтижо қиладиган кимсадан ҳам йўлдан озганроқ ким бор?! Ҳолбуки, у (жонсиз бут)лар ўша (мушрик)ларнинг дуоларидан ғофилдирлар! (Қиёмат Кунида) инсонлар (ҳисоб-китоб учун) тўпланган вақтида ўша (бутлар) уларга (мушрикларга) душман бўлурлар ва уларнинг (Оллоҳни қўйиб, ўзларига) ибодат қилганларини ҳам инкор этурлар” (Аҳқоф сураси, 5-6-оятлар). “Улар (яъни, Макка мушриклари) Оллоҳни қўйиб, ўзларига куч-қудрат бўлиши учун «худолар» тутдилар - бутларга сиғиндилар. Йўқ, (Қиёмат Кунида бутлари уларни қўллай олмайди, балки бутлар) уларнинг қилган ибодатларини инкор қилурлар ва уларга зид-душман бўлурлар.” (Марям сураси, 81-82-оятлар).

14. (Қиёмат) Соати қойим бўладиган Кунда - ана ўша Кунда (мўминлар билан кофирлар) бир-бирларидан ажралурлар. -
Яъни, Қиёмат Кунида - ким ҳақ, ким ноҳақлиги, ким Тўғри Йўлда-ю, ким залолатда эканлиги аниқ маълум бўладиган ана ўша Кунда Оллоҳ таолонинг мўмин бандалари билан кофир-жиноятчи кимсаларнинг ўртаси абадиятга - қайтиб ҳеч қачон бир-бирларига аралашмайдиган қилиб ажратилади ва Ҳақ таоло кофирларга хитоб қилиб: “Эй жиноятчи кимсалар, мана Бугун (мўминлардан) ажралинглар!” деб буюради. (Ёсин сураси, 59-оят).

15. - Бас, иймон келтирган ва яхши амаллар қилган зотлар -энди улар (жаннат) боғида иззат-икром қилинурлар.
Яъни, Оллоҳ таолога, Унинг Элчисига ва Охират Кунига иймон келтирган, Оллоҳ таоло буюрган аммалларни қилган ва У Зот қайтарган ишлардан тийилган инсонлар жаннат боғу бўстонида шундай иззат-икром қилинурларки, шод-хуррамликдан қалблари мунаввар бўлиб, юзлари нурга йўғрилгандек ёп-ёруғ бўлур.
Уларнинг у кундаги шодликларини таърифлашга инсон тили ожиз эканлиги ҳақида мана бу ояти карима ва ҳадиси шарифда ҳам баён қилинган: “Бас, уларнинг қилиб ўтган амалларига мукофот қилиб, улар учун беркитиб қўйилган кўзлар қувончини (яъни, Охират неъматларини) бирон жон билмас”. (Сажда сураси, 17-оят).
Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва саллам дедилар: “У жойда (яъни, жаннатда) бирон кўз кўрмаган, бирон қулоқ эшитмаган ва бирон инсоннинг хаёлига ҳам келмаган неъматлар бордир”. (Бухорий, Муслим, Ибн Можжа ва бошқалар ривоят қилган. “Тафсири Мунийр"дан).

16. Аммо кофир бўлган ва Бизнинг оятларимизни ҳамда Охиратда (Оллоҳга) рўбарў бўлишни ёлғон деган кимсалар эса, - бас, ана ўшалар (мангу) азобга дучор қилингувчидирлар.
Демак, у Кунда кофирларнинг аҳволи тамоман ўзгача бўлади.
Улар Оллоҳ таолонинг Бор ва Бир эканига иймон келтирмаганлари, Унинг оятларига ишонмасдан ёлғон деганлари ва Охират диёрида қайта ти-рилиш ва Оллоҳтаолога рўбарў бўлиб қилинган ҳар бир иш-амал учун ҳисоб-китоб қилиниш борлигини инкор қилганлари учун энг оғир жазога гириф-тор қилинадилар - абадул-абад давом этадиган азобга ҳозир қилинадилар, яъни, энди улар бирон лаҳза бўлсин, азоб-уқубатдан нари бўла олмайдилар!
Дўзах аҳлининг аҳволи мана бу оятларда янада аниқроқ баён қилинган: “Улар учун яна темирдан бўлган гурзилар ҳам бордир! Ҳар қачон улар (дўзахдаги) ғам-азобдан чиқмоқчи бўлсалар (гурзилар би-лан) яна унга қайтарилурлар ва (уларга): «Оташ азобини тотаверингиз!», (дейилур)”. (Ҳаж сураси, 21-22-оятлар).
Фузайл ибн Иёз раҳимаҳуллоҳ айтади: “Оллоҳга қасамки, дўзах аҳли ундан ўзларича чиқиб олишни хаёлларига ҳеч келтира олмайдилар. Чунки уларнинг қўллари занжирбанд, оёқлари ҳам кишанланган бўлади. Аммо уларни тинимсиз гуриллаб ёнаётган олов дўзах устига кўтариб чиқарганида, малоикалар гурзилар билан уриб яна унинг қаърига тушириб юборадилар.
Имом Аҳмад Абу Саид Худрий розияллоҳу анҳудан ривоят қилган ҳадисда Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва саллам у гурзиларни таърифлаб дедилар: “Агар фаразан ўша темирдан бўлган гурзилардан биттаси ерга қўйиб қўйилган бўлса-ю, инсу жиннинг ҳаммаси бирлашиб уни кўтармоқчи бўлсалар, ердан уза олмайдилар”. Яна дедилар: “Агар фаразан ўша темир гурзи билан тоғни урилса, албатта у тоғ толқонга айланур, бошига ўша гурзи тушган кофир ҳам майда-майда бўлиб кетур, сўнгра (азоб қайтадан бошланиши учун) уни яна аввалги ҳолига қайтарилур, агар дўзахилардан чиқадиган йиринг-қондан бир челаги дунёга тўкиладиган бўлса, албатта бутун дунё аҳлини бадбўй қилиб юборган бўлур эди”. (“Тафсири Мунийр”дан).
“...ва (уларга): “Оташ азобини тотаверингиз!” (дейилур)”.
Бу бениҳоя оғир сўзларни дўзах аҳлига уларни гурзилар билан урган малоикалар айтадилар ва бундан дўзахилар у жойда ҳам чидаб бўлмас азоб билан, ҳам кўтариб бўлмайдиган оғир сўзлар билан хўрланиб азобланишлари маълум бўлади.

17-18. Бас, сизлар, (эй мўминлар), тунга кириш пайтларингизда ҳам, тонгга кириш пайтларингизда ҳам, оқшомда ҳам, пешин пайтига киришларингизда ҳам Оллоҳга тасбеҳ айтингиз (яъни, У Зотга ҳамду сано айтингиз! Зеро), осмонлар ва Ердаги бор ҳамду сано Уникидир (яъни, коинотдаги барча мавжудот Унга ҳамду сано айтур).
“Тафсири Бағавий”да ривоят қилинишача, Нофеъ ибн Азрақ раҳимаҳуллоҳ Абдуллоҳ ибн Аббос розияллоҳу анҳумодан: “Қуръонда беш вақт намоз ҳақида айтилган оятни топа оласизми?” деб сўраган эди, у: “Ҳа”, деди ва мана шу икки оятни ўқиб: “Ушбу икки оят беш вақт намозни ва уларнинг вақтларини ўзида жамлаган”, деди.
Кундалик беш вақт намоз ҳар бир мўмин-мусулмон зиммасидаги фарз эканлигига далолат қиладиган оятлар яна бошқа сураларда ҳам мавжуддир: “Кундузнинг ҳар икки тарафида ва кечадан бўлган илк соатларда намозни тўкис адо қилинг! Албатта яхши амаллар ёмонлик-гуноҳларни кетказур, Ушбу (Қуръон) эслатма олгувчилар учун бир Эслатмадир.” (Ҳуд сураси, 114-оят).
Ушбу ояти кариманинг биринчи жумласида Ҳақ таоло Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва салламга ва у зот орқали ҳар бир мўмин-мусулмонга намоз ибодатини бекаму кўст адо этишни буюриш билан бирга у улуғ ибодатнинг вақтларини ҳам белгилаб берди. Барча тафсир китобларида айтилишича, кундузнинг тарафларида адо қилинадиган намозлар бомдод, пешин ва аср бўлиб, у намозларнинг биринчиси кундуз бошланганидан кейин ўқиладиган бомдод намозидир. Чунки Шариат истилоҳида кундуз қуёш чиқиши билан эмас, балки тонг отиши билан бошланади. Кундузнинг иккинчи тарафи бошлангач, яъни, қуёш қиёмдан кун ботар тарафга оғгач, кундузи адо этилиши фарз бўлган иккинчи намоз - пешиннинг вақти киради. Энди кундузнинг иккинчи тарафи тугаши олдидан, яъни, ҳар бир нарсанинг сояси ўзига икки баробар бўлганида эса кундузги учинчи фарз намоз - асрнинг вақти бўлади.
Кечанинг илк соатларида адо қилиниши буюрилган намозлар эса, куёш ботиб, кеча бошланиши билан ўқиладиган шом намози ва у намозни адо қилиб бўлгандан бир соат ўтгач вақти кирадиган хуфтон намозидир.
Шундай қилиб, Ҳақ таоло мўмин бандаларини Ўзига саждалар қилишга, дилларидаги тилакларини сўраб дуолар қилишга чорлар экан, бу амалларни адо этиш учун Меҳрибон Парвардигоримиз - агар шундай таъбир қилиш жоиз бўлса - Ўзининг Қабул соатларини ҳам белгилаб кўйди ва ким ўша соатларда Унга Муножотлар қилиб, Унинг Элчиси таълим бериб ўргатган, амал қилиб кўрсатган тарзда намоз ибодатини бутун умр давомида адо қилса, бу яхши амали шарофатидан унинг гуноҳларини кечириб, дуо-илтижоларини ижобат қилишга ваъда беради. Демак, Оллоҳ таолонинг Фазлу Марҳаматига эришиш учун биз бандалар намозларни У Зот буюрган ва Унинг Расули Ҳазрати Муҳаммад соллоллоҳу алайҳи ва саллам амалда кўрсатган вақтларда адо қилишимиз, белгиланган тартибга риоя қилишимиз ва намоз вақтларини ўтказиб юбормай муҳофаза қилишимиз керак.
Дарҳақиқат, мўминнинг зиммасидаги энг асосий иш беш вақт намоз-ни ўз вақтида тўкис адо қилишдир. “Саҳиҳайн”да ривоят қилинган ҳадиси шарифда Абдуллоҳ ибн Масъуд розияллоҳу анҳу айтди: “Мен Расулул-лоҳ соллоллоҳу алайҳи ва салламдан: “Амалларнинг афзали қайси амал”, деб сўраганимда, “Ўз вақтида адо қилинган намоз”, дедилар. Шунингдек, У Зот: “Худди менинг намоз ўқиётганимни кўрганингиздек, намоз ўқинглар”, деб буюрганлар. (“Саҳиҳи Бухорий”да ривоят ҳилинган).
Албатта яхши амалларнинг энг яхшиси намоздир. Бас, холис ният би-лан Оллоҳ таолонинг ризосини истаб, У Зот буюрганидек, Элчиси ўргатиб-кўрсатганларидек адо қилинган намоз банданинг гуноҳларини ювиб юборишида ҳеч шак-шубҳа йўқдир.
Намознинг мўмин учун нақадар манфаатли ибодат экани ҳақида бошқа ҳадисларда ҳам айтилган: Абу Ҳурайра розияллоху анҳудан ривоят қилинган ҳадисда Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва саллам: “Хабар беринглар-чи, агар бировларингизнинг ҳовлисидан дарё оқиб ўтган бўлса ва у ўша дарёда ҳар куни беш мартадан чўмиладиган бўлса, унинг баданида кир қоладими?” деган эдилар, асҳоблари: “Йўқ”, дейишди. Шунда у зот: “Беш вақт намоз ҳам худди шундайдир. Оллоҳтаоло у намоз сабабли барча хатоларни ўчириб юборади”, дедилар. (Бухорий, Муслим ва бошҳалар ривоят ҳилишган).
Абу Ҳурайра розияллоҳу анхудан ривоят қилинган яна бошқа бир ҳадисда Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва саллам: “Беш вақт намоз, жумъа намози, то келгуси жумъагача, Рамазон рўзаси, то келгуси Рамазонгача (бу ибодатларнинг барчаси) уларнингўртасида қилинган гуноҳлар учун - агар катта гуноҳлар қилинмаган бўлса - каффоратдир,” деб марҳамат қилдилар. (Муслим ва Бағавий ривояти).

19. У (Оллоҳ) ўликдан тирикни чиқарур, тирикдан ўликни чиқарур ва У Ерни, ўлганидан кейин (баҳорда қайта) тирилтирур. Сизлар ҳам (Қиёмат Кунида қабрларингиздан) мана шундай чиқарилурсизлар.
“У (Оллоҳ) ўликдан тирикни чиқарур, тирикдан ўликни чиқарур”.
Бу жумлада ўлик данак, тухум, нутфа (маний - шаҳват суви) каби нарсалардан дарахт, парранда, инсон каби жонли мавжудотнинг пайдо бўлиши ёки аксинча, тирик жонзотдан тухум, нутфа каби жонсиз нарсалар чиқиши - буларнинг барчаси Ёлғиз Оллоҳнинг Амри билан бўлиши ифодаланган.
Оллоҳ таоло ўлиқцан тирикни, тирикдан ўликни чиқаришининг яна бир маъноси - қанчадан қанча динсиз кофир, демакки, ўлик бўлган аждодлардан аҳли иймон, аҳли Ислом авлодларни, демакки, тирикларни дунёга келтириши ва аксинча, иймонли, мусулмон аждодларнинг авлодлари орасидан динсиз, иймонсиз кимсалар ҳам чиқишидир.
Ибн Аббос розияллоҳу анҳумо Оллоҳ таоло ўликдан тирикни, тирикдан ўликни чиқаришига яна бошқа мисоллар келтириб, айтади: “Оллоҳ кофирдан (яъни, ўликдан) мўминни (яъни, тирикни) чиқаради. Бунинг мисоли Иброҳим алайҳис-саломдир; мўминдан кофирни чиқаради. Бунинг мисоли Нуҳ алайҳис-саломнинг ўғлидир. Яна У Зот ибодатли кишидан итоатсиз фосиқни ва унинг аксини, жоҳилдан олимни ва унинг аксини, аҳмоқдан донони ва унинг аксини чиқаради”.
“...ва У Ерни ўлганидан кейин (баҳорда қайта) тирилтирур. Сизлар ҳам (Қиёмат Кунида қабрларингиздан) мана шундай чиқарилурсизлар”.
Яъни, эй инсонлар, худди Оллоҳ ҳар баҳорда қуриб қотиб қолган ўлик ерни қайтадан тирилтириб, ундан ўт-ўланларни чиқарганидек сизлар ҳам Қиёмат Кунида Оллоҳ таоло осмондан ёғдирадиган оби ҳаёт устингизга тушганидан кейин қабрларингиздан қайта униб-тирилиб чиқурсизлар!

20. (Оллоҳнинг Қудрати Илоҳийясига далолат қиладиган) оят-аломатларидан яна (бири) - У Зот сизларни (яъни, отангиз Одамни) тупроқдан яратганидир, сўнгра сизлар башарга айланиб (Ер юзига) таралмоқдасизлар.
Яъни, Оллоҳ таолонинг сизларни ўлиб тупроққа айланганингиздан кейин қайтадан тирилтиришга Қодир Зот эканлигига далолат қиладиган оят-ҳужжатларидан яна бири - У сизларнинг отангиз Одамни жонсиз тупроқдан яратгани ва ўша ўлик тупроққа жон киритиб тирик инсонга айлантирганидирки, мана энди сизлар - ана ўша асли насли тупроқ бўлган Одамнинг авлодлари башарият деб ном олиб Ер юзининг ҳар тарафларида ўз тирикчиликларингизни ўтказиб юрибсизлар. Бас, бир марта ўлик тупроққа жон киритиб уни тирик одамга айлантиришга Қудрати етган Оллоҳ таоло албатта, ўлиб тупроққа айланиб кетган инсонларни ҳам қайтадан тирилтириб, уларга жон киритишга Қодир Зот эканлигида ҳеч қандай шак-шубҳа йўқдир.

21. Унинг оятларидан (яна бири) - У Зот сизлар учун вужудларингиздан бўлган жуфтларни яратдики, бу сизлар уларга мойил бўли-шингиз учундир ва ўрталарингизда яқинлик ва меҳр пайдо қилди. Албатта бунда тафаккур қиладиган қавм учун оят-ибратлар бордир.
Дарҳақиқат, яхшилаб тафаккур қилсак ва ҳаётимиздаги воқеа-ҳодисаларга ибрат назари билан боқсак, Оллоҳ таолонинг нақадар Буюк Қудрат ва Етук Ҳикмат Соҳиби эканлигига аниқ-тиниқ далолат қилиб турадиган ҳодисалардан бири - бир-бирларига тамоман бегона бўлган эркак ва аёл никоҳ билан жуфти ҳалолга айланганларидан кейин энг яқин, бир-бирларини аяйдиган инсонларга айланиб қолишларидир. Ҳолбуки, улар никоҳдан олдин эҳтимол бир-бирларини мутлақо танимаган бўлишлари ҳам мумкин. Табиийки, ҳаёлимизга эт-хотин ўртасидаги аксари ҳолларда умр бўйи давом этадиган бундай яқинлик ва меҳр-муҳаббатнинг сири ва ҳикмати нима экан, деган савол келади. Ояти карима худди мана шу саволимизга берилган Илоҳий жавобдир. Айтилмоқдаки, Меҳрибон Парвардигоримиз илк инсон зотини халқ қилар экан, унинг Ер юзидаги ҳаёти ҳам бахтли, фаровон ҳаёт бўлишини ирода қилди ва бунинг учун Одамнинг вужудидан - саҳиҳ ҳадисларда хабар берилишича чап қовурғасидан -унга жуфт бўлсин деб Ҳаввони дунёга келтирдики, ана ўша кундан бошлаб Одам боласи ўз жуфтига, бошқача айтганда, ўз вужудининг бир бўлагидан пайдо бўлган аёлига талпинади, уни аяйди, ҳадиси шарифда айтилганидек, никоҳга олгувчи, яъни, эр роғибдир - рағбат қилгувчидир, ни-коҳлангувчи, яъни, аёл марғуба - рағбат қилингувчидир. Албатта бунда тафаккур қилишга қодир бўлган қавм учун Оллоҳ таолонинг ҳар бир иши Ҳикмат эканлигини ва У Зот ҳар ишга Қодир эканлигини очиқ кўрсатиб турадиган оят-ибратлар бордир.

22. Унинг оятларидан (яна бири) - У Зот осмонлар ва Ерни (қай шаклда) яратгани, шунингдек, сизларнинг тилларингиз ва рангларингизни хилма-хил қилиб қўйганидир. Албатта, бунда барча билгувчилар учун оят-ибратлар бордир. Яъни, Оллоҳтаолонинг Борлиги, Бирлиги ва бениҳоя буюк Қудрат Эгаси эканлигига аниқ далолат қилиб турган белги-аломатлардан яна бири, У Зот осмонлар ва Ерни шундай гўзал суратда яратиб қўйганидир. Бу яратилишда - осмонларнинг юксаклигида, юмшоқ - латифлигида, кенглиги-да, қуёш ва ой каби юрадиган юлдузларида, яна бошқа саноқсиз, “илиб” қўйилган жойида турадиган юлдузларида, Ернинг паст ва қаттиқлигида, тоғлари-ю, дарё-денгизларида, саҳроларида, водийларида, обод гўшаларида ва унинг остидаги инсон учун яшириб - “кўмиб” қўйилган манфаатларда - хазиналарда; шунингдек, асли-насли бир бўлган, яъни, бир Ота ва бир Онадан тарқалган инсонларнинг сўзлашадиган тиллари ва рангу рўйлари ҳам бир хил бўлиш ўрнига бир-бирларини тушуна олмайдиган даражада хилма-хил тилларда сўзлашишларида, бундан ташқари уларнинг рангу туслари ҳам бирлари оқ, бошқалари қора, анавилар сариқ, наригилар қизил...тусда яратилганларида - буларнинг барчасида илм эгалари учун, оқил, доно кишилар учун Яратганнинг Қудрати нақадар улуғ эканлигини яққол кўрсатиб турадиган оят-аломатлар бордир.

23. Унинг оятларидан (яна бири) - кечаси ва кундузи ухлашларингиз (яъни, уйқуда чарчоқларингиз чиқиб, ором олишларингиз) ҳамда (кундузлари) Унинг Фазлу Марҳаматидан (ризку рўз) исташларингиздир. Албатта бунда тинглайдиган - англайдиган қавм учун оят-ибратлар бордир.
Яъни, Оллоҳтаолонинг сизларни ҳаёти дунёда белгиланган муддатларингиз битиб, ажалларингиз етгач, ўлдиришига ва Охират диёрида Қиёмат Куни қайта тирилтиришига далолат қилиб турадиган аломатларидан бири, сизларнинг ҳар кеча ухлаб, яъни, “ўлиб”, кундузлари уйғониб, яъни, “қайта тирилиб” Оллоҳ таолодан ризқу рўз истаб юришларингиздир. Зотан, уйқу қисқа ўлимдир, ўлим эса бамисоли узун уйқудир. Бас, сизларни ҳар куни қисқа ўлимдан уйғотиб тирилтираётган Зот шак-шубҳасиз, Қиёмат Кунида барчаларингизни узун уйқу бўлган ўлимдан уйғотишга, яъни, қайтадан тирилтиришга ҳам албатта Қодирдир. Ушбу манзарада - инсонларнинг ҳар кеча “ўлиб”, кундузлари қайта тирилиб туришларида Ҳақ Сўзга қулоқ соладиган кишилар учун кўпдан-кўп оят-ибратлар бордир.

24. Унинг оятларидан (яна бири) - У Зот сизларга (момақалдироқ-дан) қўрққан ва (ёмғир ёғишидан) умидвор бўлган ҳолларингизда чақмоқни кўргизур ва осмондан сув-ёмғир ёғдириб, унинг ёрдамида Ерни, ўлганидан сўнг тирилтирур. Албатта бунда ақл юргизадиган қавм учун оят-ибратлар бордир.
Ояти каримада Ҳақ таоло осмонда чақмоқ чаққан вақтида Ердаги одамлар албатта икки ҳолатдан бирига тушишларини -айримлари уларни чақмоқ уриб кетишидан, момоқалдироқ зарбидан ва энди сел келиб уй-жой ва экинзорларини сув босиб ҳалок бўлиб кетишдан қўрқувга тушсалар, айримлари энди осмондан оби раҳмат ёғиб, қуриб қолган ерларга жон кириб, боғ-роғларимиз мўл ҳосил беради, деб умидвор бўлишларини айтади.
Дарҳақиқат, самода сузиб юрган сув тўла “кемалар” - оғир-вазмин булутлар бир-бирлари билан тўқнашган вақтида ўртадан ўт-олов чиқишини, яъни, табиий хусусиятига кўра ўтни ўчириб қўядиган сувдан олов пайдо бўлишини фақат мусбат ва манфий қувватлар тўқнашувининг натижаси деб изоҳлаш ва айни пайтда денгиз-дарёлардаги кемалардан неча баробар катта, қанча баробар оғир бўлган булутларни ҳавода енгил сузиб юрадиган қилиб қўйган ва Ўзи хоҳлаган вақтда ана ўша асосий қисми сувдан иборат бўлган булутларни бир-бирлари билан тўқнаштириб, ўрталаридан ўт-чақмоқ чиқарадиган ва бу билан бандаларига Ўзининг Қудрати нақадар улуғлигини намойиш қилиб, уларни огоҳлантириб турадиган Зотни унутиш, Унинг Қаҳридан қўрқмаслик ва Унга буюрганидек ибодат қилмаслик албатта ақлли кишиларнинг иши эмасдир.
Ақлли инсонлар, албатта, Оллоҳ таолонинг ҳар ишга Қодир, Ёлғиз Ҳукмдор эканлигини намойиш қилиб турадиган бундай оятлар-аломатлардан ибрат оладилар, Яратганни янада яхшироқ таниб иймонлари кувватланади.

25. Унинг оятларидан (яна бири) - осмон ва Ер У Зотнинг Амри билан (фазода муаллақ) туришидир. Сўнгра (Қиёмат қойим бўлганида) У сизларни (ётган) ерларингиздан бир чақириши биланоқ барчангиз (ҳисоб-китоб учун) чиқарсизлар!
Мана бу оятлар ўрганаётганимиз ояти кариманинг энг яхши тафсиридир: “Албатта Оллоҳ осмонлар ва Ерни қулаб тушишдан ушлаб-асраб турур. Аниқки, агар улар қуласалар У Зотдан сўнг (яъни, Оллоҳдан ўзга) бирон кимса уларни тутиб тура олмас. Дарҳақиқат, У Ҳалим ва Мағфиратли бўлган Зотдир”. (Фотир сураси, 41-оят). “Оллоҳ сизларга Ердаги нарсаларни ва денгизда Унинг Амри билан сузиб кетаётган кемаларни бўйсундириб қўйганини ҳамда Ўзи осмонни Ерга қулаб тушишдан тутиб туришини, магар Унинг Изни-Иродаси билангина (қулаши мумкинлигини) кўрмадингизми?! Дарҳақиқат, Оллоҳ инсонларга Меҳрибон ва Раҳмлидир”. (Ҳажсураси, 65-оят). Дарҳақиқат, Яна устимиздаги беустун кўтариб қўйилган бениҳоя баҳайбат ва баланд том, яъни, Оллоҳ таолонинг Изнисиз ҳеч ким ерга қулата олмай-диган осмон ҳам ибрат кўзи билан боққан ҳар бир одам учун У Зотнинг биз инсонларга нақадар Меҳрибон ва Раҳмли Парвардигор эканлигини, бизларни ҳар доим Унинг Ўзи асраб туришини кўрсатадиган оят-аломатлардандир. “Оллоҳ осмонларни сизлар кўрадиган бирон устунсиз кўтариб қўйган Зотдир”. (Раъд сураси, 2-оят).
“Сўнгра (Қиёмат қойим бўлганида) У сизларни (ётган) ерларингиздан бир бор чақириши биланоқ барчангиз (ҳисоб-китоб учун) чиқар-сизлар!”
“У Зот сизларни чорлайдиган Кунда Унга ҳамду сано билан итоат этурсизлар ва ўзларингизнинг (дунёда) жуда оз (муддат) турганларингизни ўйлаб қолурсизлар”. (Ал-Исро сураси, 52-оят).
Ояти каримада сўз Улуғ Кун - Қиёмат бошланиши ҳақида, Оллоҳ таолонинг Амри билан фаришта Исрофил алайҳис-салом сур чалиб, жамийки халойиқни маҳшаргоҳга чорлаши ҳақида боради. У Кунда чалинган сурнинг даҳшатли овозидан бирон кимса қолмай, “уйқусидан уйғонади”, уйғонганида ҳам, ҳаёти дунёда мўмин бўлганми ёки кофир бўлганми - қандай яшаб ўтган бўлмасин, кўзини очаркан, Яратганнинг бу Буюк Қудратини кўриб, У Зотга тасбеҳ ва ҳамд айтиш билан “уйғонади” ва бу даҳшатли Кун олдида унинг дунёда яшаган ҳаёти ҳам, қабрда ўтказган йиллари ҳам жуда оз ва арзимас муддат эканини тушуниб етади. “(Қиёмат Соати келиб фаришта Исрофилнинг) сури чалиниши билан баногоҳ улар қабрларидан Парвардигорлари (ҳузурига ҳисоб-китоб учун) суғурилиб чиқурлар. Улар: «Эй бизларга ўлим бўлсин! Ким бизларни ётган жойимиздан (қабрларимиздан) турғазди?», деганларида, (уларга айтилур): «Мана шу Раҳмон ваъда қилган ва пайғамбарлар рост сўзлаган нарса - Қиёматдир». Фақатгина бир даҳшатли қичқириқ бўлар-у, баногоҳуларнинг барчалари Бизнинг даргоҳимизда ҳозир қилингувчидирлар.” (Ёсин сураси, 51-53-оятлар).

26. Осмонлар ва Ердаги бор жонзот Ёлғиз Уникидир, ҳаммаси Унга бўйинсунур.
Яъни, турар жойлари осмонларда бўлган ва манзилат-мақомлари осмонлар қадар юксак бўлган мунаввар малоикаларни ҳам, Ерда яшовчи барча инсонлар ва бошқа жамийки жонзотларни ҳам йўқдан бор қилган Эгаси ва уларнинг барчасига умр-ризқ бериб бошқариб тургувчи Парвардигори Ёлғиз Оллоҳ таолонинг Ўзидир. Бас, қандоқ қилиб У Зот Ўзи яратган махлуқотидан айримларини Ўзига хотин ёки бола, яъни, шерик қилиб олади?! Йўқ, на осмонлар ва на Ердаги бирон жонзот У Танҳо Маъбуди Барҳаққа шерик бўла олмайди. Балки осмонлардаги жамийки фаришталар, ҳатто Яратганнинг яқин-муқарраб малоикалари ҳам “биз осмонлар устида, энг юксак манзил бўлмиш олий даргоҳда - Холиқимиз ҳузурида яшаймизку, бизларнинг бирон гуноҳимиз йўқку”, деб кибрланмасдан ти-нимсиз Оллоҳтаолога ибодат қиладиларку?! Бас, шу ҳолда сиз, эй, Ердаги гуноҳкор бандалар нега У Зотга ибодат қилишдан орланасиз?!

27. У аввал бошда Ўзи яратиб, сўнгра (Қиёмат Кунида) Ўзи яна қайта яратадиган Зотдир. (Қайта яратиш - тирилтириш) Унинг учун (илк бор йўқдан бор қилишдан кўра) осонроқдир. Осмонлар ва Ердаги энг юксак мисол (яъни, Тенгсиз - Ягоналик хислати) Уникидир. У Кудрат ва Хдкмат Эгасидир.
Яъни, Оллоҳ таоло шундай Буюк Зотки, аввалда мутлақо мавжуд бўлма-ган инсонни йўқдан бор қилди - тупроқдан Одамни яратди, сўнгра уни ва унинг зурриётини яна йўқ қиладиган - тупроққа айлантириб юборадиган ҳам УнингЎзидир, кейин, Қиёмат Кунида ана ўша тупроққа айланиб кетган инсонларни қайтадан яратиш - тирилтириш эса, ҳар бир ақл эгаси бўлган инсонга аёнки, Унинг учун йўқдан бор қилишга нисбатан осонроқ бўлган ишдир. Демак, қайта тирилиш йўқ дейиш, яъни, Яратган Ўзи йўқдан бор қилган инсонни қайтадан ярата олмайди дейиш ақлли инсонларнинг иши эмасдир. Чунки Оллоҳтаоло осмонлар ва Ердаги энг юксак ва комил Сифатлар Эгасидир, ҳар қандай нуқсон ва айбдан Покдир, У Танҳо Илоҳдир, Унинг тенги ҳам, ўхшаши ҳам, шериги ҳам йўқдир, У Куч-Қудратда Тенгсиздирки, на осмон ва на Ерда бирон кимса Унга қарши тура олмайди, Унинг Ўз мулкида, яъни, бутун борликда қилган ҳар бир иши мукаммал Хткматдир, коинотдаги ҳар бир иш-амал Унинг Илми, Иродаси ва Ҳикматига мувофиқ жорий бўлади, ҳар бир мавжудот забони ҳоли билан Холиқи - Яратгувчиси Танҳо Оллоҳ эканини сўзлаб туради, Унинг Ҳукмини қайтаргувчи ва Унинг Амрини текширгувчи йўқдир. У бениҳоя Қудратли, Ҳакимдир.

28. (Оллоҳ) сизларга ўзларингиздан бир мисол келтирди: Сизлар учун қўлларингиздаги қулларингиздан Биз сизларга ризқ қилиб берган молу-мулкка шерик бўлиб олгувчилар борми, бас, сизлар (мол-мулкингизни тасарруф қилишда у қулларингиз билан) баробар бўлиб, улардан (ўша қулларингиздан) ҳам ўзларингиздан қўрққандай қўрқурмисизлар? Биз ақл юргизадиган қавм учун оятларни мана шундай баён қилурмиз.
Ушбу ояти каримани қуйидагича тушуниш керак: эй, Оллоҳнинг шериклари бор деб даъво қилгувчи мушриклар, агар қўл остингиздаги қулларингиз сизларнинг молу давлатларингизга шерик бўлиб олсалар ва сизларга итоат қилишдан бош тортишиб молу дунёларингизни сизлар билан баб-баробар тасарруф қила бошласалар, сизлар эса худди ўзларингизга ўхшаган озод одамлардан ўрталарингиздаги мол-дунёларингизни тортиб олиб қўйишларидан қўрққандек ўз қулларингиздан қўрқиб турсангиз рози бўлармидингиз? Албатта рози бўлмас ва “қулларимиз ҳеч қачон бизларга шерик бўла олмайдилар”, дер эдинглар, ҳолбуки, улар ҳам сизлар каби инсонлар эдилар. Бас, шундай экан, нега энди барча оламларнинг Парвардигори бўлмиш Оллоҳ таолога Унинг қулларини шерик қилиб олурсизлар?! Йўқ, ҳеч қачон Яратганга яралганлар тенг бўла олмас!

29. Йўқ, золим кимсалар бирон билим - ҳужжатсиз, фақат ўзларининг ҳавойи нафсларига эргашдилар (яъни, Оллоҳга ширк келтир-дилар). Бас, Оллоҳ йўлдан оздирган кимсани ким ҳидоят қила олур?! (Ҳеч ким ҳидоят қила олмас)! Ва улар учун (Охиратда) ёрдам бергувчилар ҳам бўлмас.
Яъни, Оллоҳ таоло ақл билан иш қиладиган инсонлар учун Ўзининг Танҳо Илоҳ эканлигини исботлайдиган далил-ҳужжатларни Ўз оятларида батафсил баён қилиб берди, аммо Ҳақ Йўлдан юз ўгирган мушрик кимсалар эса, ҳеч қандай далил-ҳужжатсиз, фақат ҳавойи нафсларига эргашиб, ширк йўлини танлаган эдилар, Оллоҳ таоло уларни ҳақиқатан ҳам адаштириб қўйдики, энди Оллоҳ адаштирган кимсаларни ҳеч ким Тўғри Йўлга ҳидоят қила олмас ва Охират диёрида ҳам бирон кимса уларга ёрдам бера олмас - ҳаёти дунёда сиғиниб ўтган бут-санамлари уларни Оллоҳ таолонинг ҳақли жазосидан - дўзах азобидан қутқара олмаслар!

30. Бас, (эй Муҳаммад алайҳис-салом), Сиз Ҳақ Йўлдан тойилмаган ҳолда юзингизни - ўзингизни Дин (яъни, Ислом) учун тикиб қўйинг! Оллоҳ инсонларни яратган табиий хилқатни (сақланг)! Оллоҳнинг яратиши ўзгармасдир. Энг тўғри Дин мана пгудир. Лекин кўп одамлар билмаслар.
Муфассир уламолар: ‘Тарчи ушбу ояти каримада Расулуллоҳ соллол-лоҳу алайҳи ва салламга хитоб қилинган бўлса-да, аслида у зотнинг умматлари ирода қилинади”, дейдидар. (“Тафсири Куртубий”). Ҳақиқатдан ҳам, Пайғамбар алайҳис-салом бутун ҳаётлари давомида Оллоҳ таоло буюрганидек, ўзларини Ҳақ Дин учун тикиб бошқа бирон динга эгилмасдан, бурилмасдан, бирон нафас ширк ёки зулм томонга мойил бўлмасдан, комил иймон билан Ёлғиз Оллоҳ таолога ибодат қилиб ўтдилар. Зотан, Ҳақ таоло Ўзининг Элчиси қилиб танлаган зот томонидан Ҳақ Динга тўғри келмайдиган бирон иш содир бўлиши мутлақо мумкин эмас эди. Бас, маълум бўладики, ушбу оятлардаги Илоҳий Фармонлар Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва саллам орқали у зотнинг умматларига, яъни, ҳар бир мусулмон инсонга буюрилмоқда. Ҳақ таоло бу ўринда мусулмон бандасига ўзининг бутун ҳаётини Дини Ислом асосига қуришни, бошқа бирон динга мойил бўлмасдан бор умрини фақат Исломга бағишлашни, бирон ишда мушрикларга ўхшаб қолмасликни, яъни, Оллоҳни қўйиб, ҳеч қандай фойда ёки зиён етказа олмайдиган бут-санамларга дуо-илтижо қилмасликни буюради ҳамда агар инсон Оллоҳтаоло буюрганидек комил мусулмон бўлмасдан, У қайтарган ишларни қиладиган бўлса, у ҳолда албатта ўз жонига жабр қилган золим кимсалардан бўлиб қолиши аниқ экани ҳақида огоҳлантиради. Чунки бутун борлиқнинг Эгаси, Танҳо Маъбуди Барҳақ Оллоҳ таолога бирон сўз ёки ишда ширк келтирган кимса албатта золимларнинг золимидир. “Эсланг, Луқмон ўғлига панд-насиҳат қилар экан, деган эди: «Эй ўғилчам, Оллоҳга ширк келтирмагин! Чунки ширк келтириш катта зулмдир.” (Луқмон сураси, 13-оят).
Яна ояти каримада Ислом табиий хилқат Дини эканлиги таъкидланади. Ҳадиси шарифда айтилишича, «Ҳар бир бола табиий хилқатда - Исломда дунёга келур. Сўнг уни ота-онаси ё яҳудий қилурлар ё насроний қилурлар ва ё мажусий қилурлар». Демак, инсон ҳар икки дунёда ҳам руҳан, ҳам жисмонан бахтли-саодатли бўлиши учун одамлар ўйлаб чиқарган турли оқимларга - сохта динларга кириб кетмасдан ўзининг яралган табиий хилқати - ҳеч ким ўзгартира олмайдиган Дини Исломида собит-қадам бўлмоғи лозимдир.

31-32. (Оллоҳга) қайтгувчи бўлган ҳолларингизда (Унинг Динини махкам тутинглар) ва У Зотдан қўрқинглар ҳамда намозни тўкис адо қилинглар! Мушриклардан - динларини бўлиб, турли тўдаларга бўлиниб олган кимсалардан бўлманглар! Ҳар бир ҳизб - фирқа фақат ўз олдиларидаги нарса билан хурсанддирлар, (яъни, ҳар бир ҳизб ўзини ҳақ, бошқаларни эса ноҳақ деб даъво қилади).
Яъни, сизлар, эй мусулмонлар, барчангиз Оллоҳ таолонинг Ўзига қайтиб, Ёлғиз Унга илтижо қилган ҳолларингизда Ҳақ Динни барпо қилингиз ва Оллоҳнинг Амрига хилоф иш қилишдан қўрқингиз, зиммаларингиздаги энг улуғ фарз бўлмиш намоз ибодатини холис Оллоҳ учун барча шарт ва арконларига риоя қилган ҳолларингизда ўз вақтида адо этингиз! Сизлар ҳаргиз мўмин бўлганларингиздан кейин динларини бўлиб турли фирқаларга айланган мушриклар каби бўлманглар, яъни, танҳо ҳақ Дин бўлган Исломни турли ҳизб ва фирқаларга айлантириб олмангларки, у ҳолда сиз мусулмонлар ҳам худди мушриклар каби бир-бирларига душман бўлган тўдаларга айланиб қолурсизлар. Чунки ҳар бир ҳизб - фирқа фақат ўз олдиларидаги нарса билан, ўзларига маъқул бўлган ғаразлари билан хурсанд бўлиб, ўзларидан бошқаларни ноҳақ деб даъво қиладилар.
Ушбу мавзу бошқа оятларда ҳам зикр қилинади: “(Эй Муҳаммад алай-ҳиссалом), Сиз динларини бўлиб, ўзлари ҳам турли тўдаларга -ҳизбларга бўлиниб олган кимсалар тўғрисидан бирон нарсада (масъул) эмассиз. (Яъни, улар Сизга уммат эмаслар). Уларнинг ишлари фақат Оллоҳнинг ўзига ҳавола. Кейин (Қиёмат Кунида) У Зот уларга қилиб ўтган ишларининг хабарини берур”. (Анъом сураси 159-оят).
Ислом - мусулмонларни бир жон, бир бадандек бирдам, иттифоқ бўлишга чақирадиган, турли фирқаларга - ҳизбларга бўлинишдан қатъий равишда қайтарадиган Диндир.
Зотан, Диннинг вазифаси одамларни турли тўдаларга, ҳизбларга ва фирқаларга бўлиш эмас, балки бўлинган, бир-бирларига душман бўлган кимсаларга, бир-бирларининг қонини тўкаётган тўдаларга Ҳақ Йўлни кўрсатиб, қайси миллатга мансуб эканликларидан қатъий назар уларни яраштириб, бирлаштириб, оға-иниларга - Оллоҳ ва Расулининг байроғи остидаги бир жамоатга айлантиришдир.
Бирлик, иттифоқлик мусулмонлар учун ҳаёт-мамот масаласи бўлгани учун Қуръони Каримда ва Ҳадиси Шарифда бу мавзу такрор-такрор таъкидланади.
(Ол-и Имрон сурасининг 103 ва 105-оятлари тафсирига мурожаат қилинса фирқаларга бўлинмаслик ва ҳизблардан ҳазар қилиш хусусида бир қадар батафсил баён қилганмиз).
“Тафсири Мунийр”да ўрганаётганимиз ушбу оят тафсирида Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳудан ривоят қилинишича, Пайғамбар соллоллоҳу алайҳи ва саллам: “Оятдаги “динларини бўлган кимсалар” мана шу умматдан, яъни, мусулмонлар орасидан чиққан бидъатчилар, иймонла-рида шубҳа бўлган, залолат йўлига кирган кимсалардир”, деганлар.
Бас, бидъатчилар ўзларини минг марта мусулмон деб санасаларда, ушбу оят ҳукми билан Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва салламга бегона бўлган кимсалардир. Бидъатчи дейилганида Оллоҳ таолонинг бенуқсон ва бир бутун Дини бўлмиш Исломни бўлиб, унинг бир қисмига амал қилиб, бошқа қисмига амал қилмаса ҳам бўлаверади, дейдиган кимсалар ва ёки Оллоҳ таоло буюрган ва Унинг Расули Ҳазрати Муҳаммад соллоллоҳу алайҳи ва саллам амалда кўрсатиб-ўргатиб кетган мукаммал Дини Исломга ўзларича янгиликлар қўшиб, фирқаларга бўлиниб, Дин душманлари тузиб берган турли ҳизбларни “Исломий”, “Диний” деб номлаб олиб ўзларини ҳам, ўзгаларни ҳам алдаб-адаштириб, мусулмонлар жамоатини бўлиб-ёрадиган кимсалар тушунилади.
Жаноби Пайғамбаримиз соллоллоҳу алайҳи ва саллам замонлар ўтиши билан бундай фирқалар Ислом уммати ўртасида ҳам кенг тарқалишини айтиб, кимда-ким аҳли суннат вал-жамоат йўлидан четлаб ана шундай кейин пайдо бўлган тўда ва ҳизбларга эрчиб кетадиган бўлса, борар жойи дўзах экани ҳақида огоҳлантирганлар:
Абу Довуд ва Термизий Абдуллоҳ ибн Умар розияллоҳу анҳумодан ривоят қилган ҳадиси шарифда Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва саллам: “Албатта бани Исроил етмиш икки фирқага бўлинди, менинг умматим эса етмиш уч фирқага бўлинади. Уларнинг ҳаммаси дўзахдадир, фақат бир жамоат борки, у аҳли жаннатдир”, дедилар. Саҳобалар: “Ё Расулуллоҳ, у қандай жамоат?”, дейишган эди, “Мен ва асҳобимнинг жамоати”, деб жавоб қилдилар.
Бас, ким Ҳазрати Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва саллам саҳобалари билан бирга бино қилган жамоатга қўшилса, ўша жамоатда жорий бўлган қонун-қоидаларга бирон нарса кўшмасдан ва бирон нарсани камайтирмасдан амал қилса, бошқача айтганда, Пайғамбар алайҳис-салом қолдириб кетган Қуръон ва суннатга амал қилса, ана ўша кишилар нажот топгувчи жамоатдандирлар.
Аммо ким Расулуллоҳ тузиб кетган жамоатга қаноатланмай ўзича янги фирқа ва ҳизблар тузса ҳамда бошқаларни ҳам муҳташам Ислом биносидан чиқариб, ўзи тўқиб олган ўргимчак тўридек ҳизбига киритишга уринса, бундай миясини моғор босган кимсалардан - ояти карима далолат қилишича, Оллоҳ ва Унинг Расули соллоллоҳу алайҳи ва саллам безордирлар. Демак, у зотнинг чин умматлари ҳам ундай кимсалардан безор бўлишлари вожибдир. Балки Пайғамбар алайҳис-саломга бегона бўлган бундай ҳизб ва фирқаларни ёмон кўриш, улардан ким бўлсалар ҳам алоқани узиш ҳар бир мусулмон зиммасидаги вожибдир.
Чунки Оллоҳ таборака ва таоло бир ҳадиси Қудсийда: “Қудратимга қасамки, ким Менинг дўстларимини дўст тутмаса ва душманларимни душман тутмаса, ундай кимсага Менинг Раҳматим етмайди”, деб огоҳлантиргандир. (“Дуррул-мансур” тафсиридан).
Абдуллоҳ ибн Масъуд розияллоҳу анҳу айтади:“Энг гўзал Сўз Оллоҳнинг Китобидир, энг гўзал йўл Муҳаммад соллоллоҳу алайҳи ва салламнинг йўлидир, ишларнинг энг ёмони кейин пайдо бўлганларидир.”
Ушбу ояти каримада Ҳақ таоло барча инсонларга хитоб қилиб, юқоридаги оятларда зикр қилинган жамийки элчи-пайғамбарларнинг миллатлари, яъни, динлари ҳам, сўнгги Элчи Ҳазрати Муҳаммад соллоллоҳу алайҳи ва салламнинг миллат - динлари ҳам бир миллат эканлигини, уларнинг барчалари гарчи шариат қонунларида айрим хилма-хилликлар бўлса ҳам, аслида бир динда - Дини Исломда эканликларини таъкидлаб, ҳамма инсонларнинг Парвардигори - Эгаси Ёлғиз Ўзи эканини эслатади ва демак, жамийки инсоният УнингЎзига ибодат қилишлари ваУндан қўрқишлари фарз эканлигини уқги-ради. Сўнгра одамлар орасидаги баъзи бир кимсаларнинг қилган энг катта жиноятлари Оллоҳтаолонинг барча инсонлар учун ягона Дин қилиб туширган Дини Исломни бўлак-бўлакларга бўлиб-бузиб бир-бирларига душман бўлган ҳизб-тўдаларга айланиб олганликлари эканлиги ҳақида огоҳлантиради.
“Ҳар бир ҳизб - фирқа ўз олдиларидаги нарса (дин) билан хурсанддирлар (яъни, ҳар бир ҳизб ўзини ҳақ, бошқаларни эса ноҳақ деб даъво қилади)”.
Ушбу Илоҳий жумлада зикр қилинган ҳизб-тўдалардан мурод, аввало Оллоҳ таоло буюрган ягона Дин - Дини Исломдан ажралиб, ўзларича турли “динлар”ни топиб олган ва ўша хурофий ақидаларини бирдан-бир ҳақ дин деб даъво қиладиган тўдалардир. Аммо фақат улар эмас, балки мусулмонлар орасидан чиққан, сўнгра ягона Ислом умматини бўлиб-ёриб фирқа-фирқа бўлиб олган ва ўзларига Исломий ҳизб деб ном қўйиб олиб, “Фақат бизнинг ҳизбимизга қўшилган одамлар тўғри йўлда бўлади, бошқалар ҳаммаси ё адашган, ё қўрқоқ, ё хоинлар”, деб даъво қиладиган тўдалар ҳам шак-шубҳасиз, Оллоҳ таолонинг ягона Динини бўлаётган Дин душманларидир. Чунки уларнинг мақсадлари асло Қуръон ва Суннатга эргашиш эмас, балки Каломуллоҳни ва Ҳадиси Расулуллоҳни - ўзларининг парда ортида турадиган хўжайинлари мусулмонларни қириб, Ер юзидан йўқ қилиб юборишни кўзлаб тузиб берган турли ҳизбларни тарғиб-ташвиқ қилиш учун - бузиб талқин қилишдир ва мана шу йўл билан Ислом Динининг моҳиятидан бехабар бўлган нодон-жоҳил кишиларни ўзларининг тузоқларига тушириб Тўғри Йўлдан оздиришдир ва охир-оқибат залолат ботқоғига ботириб ҳалок қилиб юборишдир.
Бас, биз мусулмонларнингдунё ва Охиратда нажот топишимиз, Оллоҳ таоло розилиги ва Раҳматига эришишимизнинг ягона йўли - У Зотнинг “Эй мусулмон бандаларим, сизлар асло мушрикларга ўхшаб турли фирқа ва ҳизбларга бўлинмангиз!” деган Илоҳий Фармонига тўла итоат этишимиздадир.

33. Қачон (динсиз) одамларга бирон зиён етса, Парвардигорларига қайтиб, Унга дуо-илтижо қилиб қолурлар, сўнгра қачон (Оллоҳ) уларга Ўз томонидан бирон марҳамат тотдириб қўйса, баногоҳ улардан бир гуруҳи Парвардигорларига ширк келтира бошлар.
Ояти каримада динсиз-иймонсиз кимсалар агар бошларига андак ташвиш тушадиган бўлса, бирон дардга йўлиқсалар ё йўқчиликка дучор бўлсалар, ҳатто ишлари юришмай қоладиган бўлса ҳам, Оллоҳ таолога ялиниб-ёлвориб қолишлари, ўтиришга ҳам кучи етмай қолганлари ётган жойида, тура олмай қолганлари ўтирган жойида, юра олмай қолганлари турган жойида У Зотга чин ихлос билан дуо-илтижо қилиб қолишлари, аммо агар дуолари мустажоб бўлиб, Оллоҳ таолонинг раҳми келиб, бошларидаги балони аритганида эса, кечаги кунлари тамоман эсларидан чиқиб, гўё ҳеч қачон Оллоҳ таолога ялиниб-ёлвориб дуолар қилмагандек яна аввалги динсизликларига қайтиб, ўз ҳадларини билмасдан катта гапириб, гуноҳ-маъсиятларга муккадан кетиб юраверишлари ҳақида хабар берилади. Ҳатто уларнинг орасидаги айрим кимсалар Оллоҳ таолога шукроналар айтиш, мушкилларини осон қилгани учун Меҳрибон Парвардигорга янада астойдил тоат-ибодат қилиш ўрнига жирканч нонкўрлик йўлини тутадилар - Яратганга шукр келтириш ўрнига ширк келтирадилар, У Зот ато этган неъматнинг раҳматини бошқаларга - ўзлари сиғинадиган, қўлидан ҳеч нарса келмайдиган жонсиз бутларига айтадилар! Худди дарди оғирлашиб, азоб чекаётганида тинмай: “Оллоҳим, дардимга шифо бергин. Агар Ўзинг шифо бермасанг, ҳеч қандай дори-дармон кор қилмаяпти”, деб дуо-илтижо қилиб, сўнгра, Оллоҳ таоло шифо бериб, тузалиб кетганидан кейин: “Мени мана бу дори тузатди”, деб юрадиган аҳмоқ кимса каби!
Бир ояти каримада шундай дейилади: “Қачон Биз инсонга (неъмат - давлат) инъом қилсак, у (Бизга шукр қилишдан) юз ўгирар ва ўз томонига кетар (яъни, Бизни унутар). Қачон унга ёмонлик (камбағаллик-кулфат) етиб қолса эса у узундан-узоқ дуо-илтижо эгасидир.” (Фуссилат сураси, 51 оят).

34. Улар Биз ато этган неъматларга нонкўрлик - ношукурлик қилаверсинлар! Бас, (эй мушриклар), фойдаланиб қолинглар! Ҳали яқинда (бу қилмишларингизнинг оқибатини) билиб олурсизлар!
Яъни, мушриклар ва уларга эргашган кимсалар Оллоҳ таоло ато этган умр, ризқ, тинчлик, омонлик... каби бебаҳо неъматлар учун куфрони неъмат қилаверсинлар, неъмат Эгаси бўлмиш Роббул-оламийнга шукроналар айтишни “унутиб” юраверсинлар! Яқинда бу нонкўрликларининг оқибатини албатта кўрадилар! Бас, эй мушриклар, бугун сизлар ўткинчи дунё матоларидан, ундаги Оллоҳ таоло яратган жамийки ноз-неъматлардан фойда-ланаверинглар, роҳат-фароғатда яшайверинглар! Эртага - Қиёмат Кунида албатта куфрони неъмат қилганларнинг жазоси қандай бўлишини билиб олурсизлар - Оллоҳтаолонинг мангу азобига гирифтор қилинурсизлар!

35. Ёки Биз уларга (осмондан) уларнинг (Оллоҳга) ширк келтиришларини (тўғри деб) сўзлайдиган бирон ҳужжат нозил қилдик-ми?! (Йўқ, улар фақат нодонлик билан ўз ҳавойи нафсларига эргашиб, Оллоҳга турли нарсаларни шерик деб билмоқдалар).
Яъни, мушрик кимсалар қандай далил асосида Оллоҳ таолога ширк келтирмоқдалар?! Уларнинг турли бут-санамларга сиғиниб дуо-илтижолар қилишларини тўғри деб тасдиқлайдиган бирон-бир ҳужжатлари борми?! Ёки Биз улар учун осмондан бирон ҳужжат нозил қилдикмики, ўша ҳужжат уларнинг Оллоҳ таолога ширк келтиришларини ёқлаб сўзламоқдами?! Ахир уларнинг Оллоҳ томонидан туширилган бирон ҳужжатлари йўқку, бас, у ҳолда нега улар Танҳо Маъбуди Барҳақ Оллоҳ таолонинг ше-рилари бор деб даъво қиладилар?!

36. Қачон Биз одамларга (Ўз томонимиздан) бирон Раҳмат - Марҳамат тотдирсак, улар бундан қувониб кетурлар. Агар уларга ўзлари қилган гуноҳлари сабабли бирон ёмонлик етса, баногоҳ улар ноумидликка тушурлар.
Яъни, агар Биз инсонга Ўз Марҳаматимизни кўргазиб, соғлик, тинчлик, бойлик, ва бошқа неъматлар ато этсакда, сўнгра у ўша неъматларнинг мазасини тотиб, уларга ўрганиб қолган пайтида яна Ўзимиз ундан ўша неъматларнинг биронтасини олиб қўядиган бўлсак, албатта у сабрсизлиги ва Бизга ишонмагани сабабли Фазлу Марҳаматимиздан бутунлай ноумид, илгари ўзига ато этилган неъматларга ношукр кимсага айланиб олиши аниқдир.
Ояти карима мазмунидан маълум бўлишича, бу ўринда сўз динсиз иймонсиз инсонлар ҳақида боради. Чунки иймонли инсон Оллоҳ таоло унга неъмат ато этса, шукр қилади, агар у бандасини синаш учун ёки унинг ўзига маълум бўлган ҳикмат сабабли ато этган неъматини олиб қўядиган бўлса, сабр қилади, ноумидликка тушмайди.
Мусулмон инсон қандай неъматга эришса, унинг Оллоҳ таоло ато этган неъмат эканини билади. Шунинг учун қўлидан бирон неъмат чиқиб кетганида ҳам умидсизликка тушмай сабр қилади ва Яратгандан аввалгидан яхшироқ неъматлар ато этишини сўраб дуо-илтижо қилади. Мўминлар қўлларидан бирон неъмат кетса шундай дейдилар: “Шоядки Парвардигоримиз бизларга ундан яхшироғини алмаштириб берса. Бизлар албатта Ёлғиз Парвардигоримизга рағбат-илтижо қилгувчидирмиз”. (Қалам сураси, 32-оят).
“Зеро, Оллоҳнинг Раҳматидан фақат кофир қавмгина ноумид бўлур”. (Юсуф сураси, 87-оят).

37. Ахир улар Оллоҳ Ўзи хоҳлаган кишиларнинг ризқини кенг қилишини ва (Ўзи хоҳлаган кишиларнинг ризқини) танг қилишини кўрмадиларми - билмадиларми?! Албатта, бунда иймон келтирадиган қавм учун оят-ибратлар бордир.
Ушбу ояти каримада Ҳақ таоло барча мўминлар учун етарли ибрат бўладиган бир ҳодисани, яъни, жамийки мавжудотнинг ризқи рўзи Ёлғиз Унинг Қўлида эканини, бинобарин, кимга кенг, кимга танг ризқ бериш ҳам Унинг Ихтиёридаги иш эканини яна бир бор таъкидлайди. Жаноби Ҳақ Ўзининг Танҳо Раззоқ - ризқ Бергувчи эканини бошқа бир оятда шундай баён қилган: “Ерда ўрмалаган нарса борки, барчасининг ризқи Ёлғиз Оллоҳнинг Зиммасидадир”. (Ҳуд сураси, 6-оят).
Бас, У Ёлғиз Ўзига маълум бўлган Ҳикмат ва Адолат билан айрим бандаларининг ризқини кенг-мўл қилса, айримларининг ризқини тор-танг қилади ва у инсонларнинг ҳаёти дунёдаги ризқларини белгилашда уларнинг мўмин ёки кофир эканликларига боқмайди. Балки гоҳо Ўзи яхши кўрган баъзи бир мўмин бандасининг ризқини - синов-имтиҳон учун -тангу тор қилса, айрим кофир кимсаларнинг ризқини кенг-мўл қилиб қўйиши мумкиндир.
Ҳадиси Қудсийда келади: “Албатта Мен мўмин бандаларимдан кимнинг иймони бой-бадавлатлик билан яхши, салоҳиятли бўлишини билурман. Агар Мен уни фақир, камбағал қилиб қўйсам, камбағаллик уни бузади. Мўмин бандаларимдан яна шундай кишилар ҳам борки, унинг иймони фақирлик камбағаллик билан салоҳиятли бўлади. Агар Мен уни бой, бадавлат қилиб қўйсам, бойликуни бузади. Албатта Мен бандаларимнинг дилларини билганим учун уларнинг ишини Ўзим тадбир қилурман. Албатта Мен Билгувчидирман, Хабардордирман”. (Анас розияллоҳу анҳу ривоят қилган. “Баҳрул улувм” китобидан).
Демак, бой қилгувчи ҳам, камбағал қилгувчи ҳам, ризқни кенг қилгувчи ҳам, танг қилгувчи ҳам Оллоҳ таолонинг Ўзидир. Агар У ҳаммани бой қилиб қўйганида, улар ҳадларидан ошиб туғёнга тушган бўлур эдилар, агар ҳаммани фақир, камбағал қилиб қўйганида, улар қоринлари ғамида ибодат қилишни унутиб, ҳалокатга дучор бўлар эдилар.
Термизий “Зуҳд” китобида ривоят қилган ҳадиси шарифда айтилади: “Етти нарса келиб қолишидан илгари амалларингизни қилиб қолишга шошилинглар. Сизлар фақат унутдириб юборгувчи камбағалликни ёки туғёнга туширгувчи бойликни ёки роҳатингизни бузгувчи касалликни ёки ақлни ўтмаслаштириб кўйгувчи қариликни ёки лаззатларни кесиб қўйгувчи ўлимни ёки ғойибдаги энг ёмон кутилгувчи бўлган дажжолни ёки энг балолик, энг аччиқ Кун бўлмиш Қиёмат Соатини кутмоқдасизлар холос”.
Бас, оқилнинг иши Оллоҳ таолонинг Амрига таслим бўлмоқ, Унинг Ҳукмига рози бўлмоқ, тор-танг вақтда сабр қилмоқ, кенг-мўлчиликда шукр қилмоқ ва имкони борича инфоқ-эҳсон қилмоқцир. (“Танвийрул азҳон” кшпобидан).

38. Бас, қариндош-уруғга, мискин ва мусофирга (хайру эҳсон қилиш билан) ҳақларини ато этинг! Оллоҳ Юзини истайдиган кишилар учун мана шу энг яхши (ишдир). Ана ўшалар нажот топгувчилардир.
Юқоридаги ояти каримада Оллоҳтаоло Ёлғиз Ўзига маълум бўлган Ҳик-мат билан Ўзи хоҳлаган кишиларнинг ризқини кенг қилиши ва Ўзи хоҳлаган кишиларнинг ризқини танг қилиши ҳақида айтилгач, ушбу ояти каримада У Зот севимли Элчиси Ҳазрати Муҳаммад соллоллоху алайҳи ва салламга ва у зотнинг ҳар бир умматига хитоб қилиб, ризқи рўзлари кенг қи-либ берилган инсонлар ўзларига ато этилган мол-давлатнинг шукрини адо қилиш учун фақир-мискинларнинг ҳаққи бўлган закот-садақотларни уларга ато этишлари агар Оллоҳ таолонинг Юзини - ризосини истаб шу ишни қилсалар, ўзлари учун яхши бўлишини ҳамда улар дунё ва Охиратда нажот топишларини таъкидлайди. Ояти каримада қариндош-уруғларни ҳам доимо йўқлаб, ҳол-аҳволларидан хабар олиб туриш, агар ёрдамга муҳгож бўлсалар, албатта уларга ёрдам қўлини чўзиб, мушкилларини осон қилиш ҳар бир мусулмон зиммасидаги вазифа экани айтилади. Шунингдек, қариндош бўлмаган мискин бечораларга хайр-садақотлар қилиш, меҳр-мурувватлар кўрсатиш, ўз юртларидан узоқда қолиб кетган ғариб-ғурабо мусофирларни ватанларига етиб боришлари учун кифоя қиладиган моддий маблағ билан таъминлаш каби хайрли ишлар ҳам Оллоҳтаоло мўмин бандаларига буюрган ишлардан эканлиги уқтирилади. Ояти каримада гарчи мазкур вазифалар Ҳазрати Расулуллоҳ соллоллоху алайҳи ва салламга хитоб қилиб айтилган бўлсада, ушбу Илоҳий Амр у зотнинг барча умматларига қаратилган-дир. Қариндош-уруғларни йўқлаш хусусида Расулуллоҳ соллоллоху алайҳи ва салламнинг ўзларидан ҳам қатор ҳадислар ворид бўлган: Абу Довуд Абу Бакр ибнул-Ҳорис Анморий розияллоху анҳудан ривоят қилган ҳадиси шарифда у зоти бобаракот: “Аввал онангга, отангга, сўнгра қариндош-уруғларингдан энгяқинларидан бошлаб барчаларига яхшилик қилгин”, деб буюрганлар. Имом Бухорий ва Муслим Анас розияллоху анхудан ривоят қилган сахдтҳ ҳадисда эса, Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва саллам: “Ким ризқи кенг булишини ва умри узун бўлишини яхши кўрса, қариндош уруғи билан борди-келдини узмасин”, деб марҳамат қилдилар. (“Тафсири Мунийр”дан).

39. Сизлар судхўрлик қилиб одамларнинг моллари ичида зиёда бўлиб (қайтиши) учун берган пул-молларингиз Оллоҳ наздида зиёда бўлмас. Оллоҳнинг Юзини- розилигини истаб ато этган закотларингиз - ана ўша (закот бергувчи кишилар ажру-савобларини) бир неча баробар қилиб олгувчилардир.
Ояти каримада зикр қилинган мавзу ҳар бир мусулмоннинг ҳаёти учун ўта муҳим экани эътибори билан ушбу оятнинг энг гўзал ва мукаммал тафсири бўлган Қуръони Азимдаги бошқа икки оятни - Бақара сурасининг 275-276-оятларини тафсири билан келтирамиз: “Судхўр бўлган кимсалар (Қиёмат Кунида қабрларидан) турмайдилар, магар жин чалган мажнун каби турадилар. Бунга сабаб, уларнинг: «Байъ (олди-сотди) ҳам судхўрликнинг ўзику?», деганларидир. Ҳолбуки, Оллоҳ байъни ҳалол, судхўрликни ҳаром қилган. Бас, кимга Парвардиго-ридан мавъиза - насиҳат етгач (судхўрликдан) тўхтаса, у ҳолда аввал ўтгани ўзига ва унинг иши Оллоҳга (топширилади. Яъни, Ўзи хоҳласа афв қилар). Ва ким (судхўрликка) қайтса, ўшалар жаҳаннам эгаларидир ва унда абадий қолажаклар”. (Бақара сураси, 275-оят).
Шариати Исломийя ҳар бир мусулмонга бировнинг ҳаққидан хазар қилишни буюради. Ҳазар қилиниши лозим бўлган ишларнинг энг хунукларидан бири ҳеч қандай эвазсиз, амалсиз фойда ейиш - судхўрликдир. Юқоридаги оятларда Оллоҳ таолога яқин бўлиш учун Унинг ризосини истаб, чин ихлос билан Оллоҳ Йўлида инфоқ-эҳсон қилиш, садақотлар бериш, яъни, ўрнига ҳеч қандай эваз олмасдан эҳсон тариқасида - ёрдам бериш ва унинг ажр-мукофоти ҳақида сўз борган эди. Энди бу оятларда тамоман юқоридаги ҳолатнинг акси - ўрнига ҳеч ҳандай эваз бермасдан олиш, яъни, судхўрлик ва унинг оқибатлари, зиёнлари ҳақида сўз боради.
Жобир ибн Абдуллоҳ розияллоҳу анҳудан ривоят қилинган ҳадиси шарифда Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва саллам судхўрни ҳам, ундан қарз олиб, устига фойда кўшиб берувчини ҳам, судхўрлик олди-бердисига гувоҳлик қилувчини ҳам, судхўрлик муомаласини ёзадиган котибни ҳам лаънатладилар ва “улар тенгдирлар”, дедилар.
Судхўрликнинг кўринишлари кўп бўлиб, энг кўп учрайдигани бировга қарз бериб, кейин устига фойда қўшиб қайтариб олишдир. Бундай муомалада аввал фойда - фоиз қўшиб қайтаришни шарт қилиб қарз бериш ҳам, ёки очиқ шарт қўймасдан, қандайдир бир суратда шунга ишора қилиш ҳам баробар ҳаромдир. Ҳадиси шариф далолат қилганидек, судхўрлик ол-ди-бердисига иштирок қилган ҳамма томонлар баробар гуноҳкордирлар.
Шунингдек, пул айирбошлаш - саррофликда ҳам агар икки тараф алмаштирадиган пулларини нақдма-нақд, қўлма-қўл бермасалар ёки агар бир хил пул бўлса тенгма-тенг алмаштирилмаса судхўрлик қилган бўла-дилар.
Жаноби Расулуллоҳ соллоллоху алайҳи ва саллам: “Олтин олтинга, кумуш кумушга... қўлма-қўл, нақдма-нақд, тенгма-тенг алмаштирилади”, дедилар. Акс ҳолда судхўрлик бўлади. Умар розияллоҳу анху: “Пул айирбошлаётган икки киши бир баланд жойда турган бўлсалар ва савдолари битмай туриб улардан бири пастга тушиб кетадиган бўлса, яъни, ўртада бир-бирларига кўл етмайдиган масофа пайдо бўлса, иккинчи киши ҳам пастга тушиб қўлма-кўл олди-берди қилишсин, акс ҳолда судхўрлик бўлади”, деганлар.
Яна ҳамжинс нарсаларни айирбошлашда ҳам тенгликка риоя қилини-ши вожибдир. Муслим Абу Саид Худрий розияллоҳу анхудан ривоят қилган ҳадиси шарифда айтилади: “Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва салламга хурмо келтирилган эди, унинг сархиллигини кўриб, бу бизнинг хурмодан эмаску”, дедилар. Хурмо келтирган киши: “Ё Расулуллоҳ, биз ўзимизнинг икки соъ (оғирлик бирлиги) хурмони мана бу хурмодан бир соъга алмаштирдик”, деди. Шунда Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва саллам айтдилар: “Бу судхўрликдир. Қайтариб беринглар! Сўнгра ўзимизнинг хурмони сотинглар-да, пулига мана бу хурмодан қанча келса ҳарид қилиб олинглар!”
Судхўрликнинг яна бир кўриниши, икки тараф ўзаро насия савдо қилиб, насияга олинган молнинг пулини тўлаш вақти келганида олувчи тўлай олмаса, сотувчи унга қўшимча муддат бериб, қарзига ҳам бир миқдор кўшиб кўйишидир ёки умуман бировга қарз бериб, вақтида тўлай олмаса муддатни чўзиб, эвазига қарз устига маълум миқдор пул кўшиб кўйишдир. Мужоҳид ва Қатода судхўрлик ҳақида мана шу мисолларни келтирганлар.
Судхўрликнинг гуноҳи кабира эканини жуда яхши англаган салафи солиҳларимиз унинг ҳар қандай кўринишидан хазар қилганлар ва ўзгаларни ҳам қайтарганлар. Масалан, улуғ имомимиз Абу Ҳанифа розияллоху анҳудан бир ибратли ривоят келган: У кишининг бировда ҳақлари бор эди. Ўша ҳақни олиш учун қарздорнинг уйига бориб, уни чақирдилар ва дарвоза олдидаги дарахт соясида турмасдан, офтобга чиқиб кутиб турдилар. Уйнинг эгаси чиқиб бу улуғ зотнинг офтобда турганларини кўриб, сабабини сўраганида, “Сен мендан қарздор бўлганинг сабабли дарахтингнинг соясидан фойдаланишимда ҳам судхўрлик хавфи борлиги учун шундай қилдим”, деб жавоб берган эканлар. Албатта, бизлар ҳам улуғларимиздан Қуръон ва ҳадисга қандай амал қилишни ўрганишимиз лозим. Нажот ўшаларнинг изларидан боришимиздадир. Чунки улар Динимиз кўрсатмаларини, жумладан судхўрлик қандай оғир жиноят эканини жуда яхши англаганлар. Судхўрлик нақадар катта гуноҳ эканини англаш учун мана бу хадис кифоя қилар: Абу Ҳурайра розияллоху анху ривоят қилди. Жаноби Расулуллоҳ соллоллоху алайҳи ва саллам дедилар: “Судхўрлик етмиш бобдир. Оллоҳ азза ва жалла наздида судхўрликнинг энг енгилини қилган кимса ўз онаси билан зино қилган кимса кабидир”. Бас, мусулмон инсон салгина судхўрлик ҳиди келадиган ҳар қандай ишдан, ундан қандай фойда кўришидан қатъий назар, ҳазар қилиши лозим.
“Судхўр бўлган кимсалар (Қиёмат Кунида қабрларидан) турмайдилар, магар жин чалган мажнун каби турадилар. Бунга сабаб, уларнинг: «Байъ (олди-сотди) ҳам судхўрликнинг ўзи-ку?», деганларидир. Ҳолбуки, Оллоҳ байъни ҳалол, судхўрликни ҳаром қилган”.
Одамларнинг молларини ноҳақ еган судхўрлар бу дунёнинг ўзида ҳам бахтли, осойишта ҳаёт кечирмайдилар. Улар (замонамиздаги судхўр сар-моядорларнинг бошларига тушган иқтисодий инқироздан ҳам кўриниб турганидек), доимий беқарорлик, кўркув, руҳий, асабий касалликлар исканжасида яшайдилар. Энди уларнинг Охиратдаги оқибатлари янада жир-канч, янада аянчлироқдир. Судхўрлик қилган ва бу иллатдан қайтмай, тавба қилмай ўтган кимсалар ақлсиз махлуқлар экани Охиратда, барча халойиқ кўз ўнггида юзага чиқади. Қиёмат Кунида барча инсоният ҳисоб-китоб учун қайта тирилиб, ўринларидан турадиган Соатда судхўрлар худди жин чалгандай ўринларидан тура олмай, йиқилиб, думалаб, ҳадисларда хабар берилганидек, ҳаром луқма билан тўлгани учун шишиб - кўпиб, катта уйлардек бўлиб кетган қоринларини кўтара олмай, ҳалойиқ олдида шармандайи-шармисор бўладилар. Бу азоб-уқубат, шармандалик уларнинг “Байъ (олди-сотди) ҳам судхўрликнинг ўзику”, деганларининг жазосидир. “Ҳолбуки, Оллоҳ байъни ҳалол судхўрликни ҳаром қилгандир”. Чунки байъ ҳар икки томонга манфаатли бўлган ихтиёрий олди-сотди бўлса, судхўрлик музтар - муҳгож одамдан эвазига ҳеч нарса бермасдан фойдаланишдир. Судхўрлар Яратганнинг Ҳукмига қарши бориб, ҳаромни ҳалол дедилар ва Оллоҳга иймон келтирган, ақли-хуши жойида бўлган инсон ҳеч қачон қилиши мумкин бўлмаган жиноятлари учун Қиёмат Кунида, Оллоҳнинг хузурида бутун олам кўз ўнгида шармандайи-шармисор бўлдилар.
Бас, кимга Парвардигоридан мавъиза - насиҳат етгач (судхўрликдан) тўхтаса, у ҳолда аввал ўтгани ўзига ва унинг иши Оллоҳга (топ-ширилади). (Яъни,Ўзи хоҳласа афв қилар). Ва ким (судхўрликка) қайтса, ўшалар жаҳаннам эгаларидир ва унда абадий қолажаклар.
Яъни, ким Оллоҳтаоло судхўрликни ҳаром қилганини билгач, Яратганнинг Амрига итоат қилиб, судхўрликдан тўхтаса, у ҳолда аввал - жоҳилият вақтида кўрган фойдаси ўзига ва унинг иши Оллоҳ таолога ҳавола қилинади - Ҳақ таолонинг Ўзи хоҳласа уни адолат билан жазолайди, хоҳласа Ўз Фазл-Карами билан афв қилиб юборади. Ояти каримадаги “аввал ўтгани” иборасидан ушбу оятлар нозил бўлишидан илгари ўтган вақт тушунилади. Аммо судхўрлик ҳаром эканини баён қилган мазкур оятлар нозил бўлганидан бошлаб, то Қиёматгача судхўрликдан топилган фойда мутлақо ҳаромдир. Масалан, бир кимса маълум вақт судхўрлик қилиб, кейин тавба қилса, тавба қилишидан аввал топган фойдаси ҳам унинг учун ҳаром ҳисобланади - ўша топган фойда - фоизларини ўз эгаларига қайтариб бериши вожиб.
Аммо ким Оллоҳ таоло судхўрлик ҳаром эканини баён қилганидан кейин ҳам яна мана шу ҳаром касбни қилар экан, “бас улар дўзах эгаларидир ва унда абадий қолажаклар”.
“Оллоҳ судхўрликнинг (фойдасини) йўқ қилади ва садақаларнинг (фойдасини) зиёда қилади. Оллоҳ ҳар қандай (судхўрликни ҳалол деб биладиган) кўрнамакни ва (судхўрлик қиладиган) жиноятчини севмайди”. (Бақара сураси, 276-оят).

40. Оллоҳ сизларни яратган, сўнгра ризқу рўзингизни берган, сўнгра сизларни ўлдирадиган, сўнгра сизларга (қайта) ҳаёт берадиган Зотдир. Сизларнинг (сиғинаётган) бутларингиз орасида мана шуларнинг биронтасини қила оладиган кимса борми?! (Оллоҳ) уларнинг ширкларидан Пок ва Юксакдир.
Яъни, эй, Оллоҳ таолонинг Танҳо Илоҳ эканлигига иймон келтир-масдан “Унинг шериклари ҳам бор”, деб турли бутларга сиғинадиган мушриклар, Оллоҳ таолонинг бирон-бир Сифати сизларнинг “илоҳ” деб сиғинаётган бутларингизда борми? Оллоҳ сизларнинг йўқдан бор қилиб, дунёга келдингиз, сўнгра илк нафас олган кунингиздан бошлаб, модомики ҳаёт экансизлар, У сизларни ризқ билан таъминлади, сўнгра У ажалларингиз етган, яъни, Унинг Ўзи белгилаб қўйган кунингиз битган соатда сизларни ўлдиради, сўнгра Қиёмат Кунида ҳаёти дунёда қилган амалларингизнинг мукофот ва жазосини олишларингиз учун Унинг Ўзи барчаларингизни қайтадан тирилтиради. Қани айтинглар-чи, сизлар сиғинаётган бутлардан биронтаси мана шу ишлардан - яратиш, ризқ бериш, ўлдириш, тирилтиришдан биронтасини қила оладими?! Албатта йўқ! Бас, Оллоҳ субҳонаҳу ва таоло мушрикларнинг ширкларидан, Оллоҳнинг шериклари деб ишонган бут-санамларидан Покдир ва бениҳоя Юксакдир.
“(Эй инсонлар,) қандай қилиб Оллоҳга кофир бўласизлар-а?! Ҳолбуки сизлар ўлик эдингизлар, У сизларга ҳаёт - жон ато этди. Сўнгра ўлим берадиган ҳам, сўнгра яна қайта ҳаёт берадиган - қайта тирилтирадиган ҳам Унинг Ўзидир. Сўнгра Унинг Ўзига қайтарилурсизлар”. (Бақара сураси, 28-оят).

41. Одамларнинг қилган қилмишлари сабабли қуруқликда ҳам, денгизда ҳам фасод - бузилиш (яъни, турли офат-балолар) зоҳир бўлди - ёйилди. (Бу бало ва офатлар одамлар қилаётган гуноҳ-маъсиятларидан) қайтсинлар деб уларга қилган айрим гуноҳларининг (жазосини) тотдириб қўйиш учундир.
“Танвийрул-азҳон” тафсирида ояти карима шундай тафсир қилинади: “Ер-у сувни йилдан йилга қоплаб бораётган ҳар турли офат-балолар - Ер юзида қурғоқчилик кўпайиши, ўсимликларнинг турлари камайиб кетиши, экинтикинларнинг ҳосилдорлиги кескин пасайиб кетиши, ҳайвонотларнинг насллари йўқолиб бораётгани, ҳамма нарсадан барака кетгани, одамлар орасида вабо, ўлат каби бедаво дардларнинг тури ва саноғи кўпайиб кетаётгани, турли фитна-урушлар авж олаётгани ва денгиз-дарёларда ғарқ бўлиш кескин кўпайиб кетгани, осмондан ёғин ёғиши камайиб кетгани учун сувда яшайдиган ҳайвонларнинг турлари йўқолиб бораётгани, ҳатто ғаввослар денгиз тубидан топиб чиқадиган садафлар ҳам пуч бўлиб, уларнинг ичидан чиқадиган дурру гавҳарлар йўқолиб кетгани - буларнингҳам-масига сабаб, одамларнинг қилган ва ҳеч тўхтамасдан қилаётган гуноҳ-маъсиятларидир. Демак, инсонлар бузилганлари сари атроф-муҳит, табиат ва иқлимлар ҳам бузилиб бораверар экан, улар Яратганни унутиб, тоат-ибодатни тарк этиб, гуноҳ-жиноятларни кўпайтирганлари сари Оллоҳ таолонинг кулфат ва балоларига кўпроқ гирифтор бўлаверар эканлар ва бу бало-офатлар уларнинг қилаётган гуноҳ-маъсиятлари учун бериладиган жазонинг бир қисми бўлиб (асосий ва ҳеч қачон тугамайдиган жазо Охиратда берилади), Ҳақ таоло шояд ўша осий бандаларнинг кўзлари очилиб, Тўғри Йўлга қайтсалар, ўзларини ўнглаб олсалар, деб уларни огохдантириши экан.
Ояти карима мазмунидан яна бир ҳақиқат - мушрик, кофир ва осий кимсалар қилган жиноятларнинг касофати фақат ўша жиноятчиларнинг ўзларига урмасдан, бутун инсониятга, балки барча жонзотга ҳам жуда катта зиён етказиши аён бўлади. Шунингучун ҳам “бир кимса гуноҳ-жиноят қилса, Қиёмат Кунида барча инсонлар, жониворлар ва ҳатто ваҳший ҳайвонлар ҳам унга қарши даъвогар бўладилар”, дейилади.

42. (Эй Муҳаммад алайҳис-салом, мушрикларга) айтинг: «Ер юзида сайру саёҳат қилиб, илгари ўтганларнинг оқибатлари қандоқ бўлганини кўринглар! Уларнинг кўплари мушрик эдилар».
Ояти каримада “Ернинг ҳар тарафларига саёҳат қилиб, Оллоҳ таоло айтган сўзлар ҳақ эканини - ўзларига юборилган пайғамбарларни ёлғончи қилган, уларнинг устидан масхара қилиб кулган қавмлар қандай ҳалок қилинганларини улардан қолган вайроналардан кўриб, кўзларингиз очилиб, ибрат олиб келинглар”, деб буюрилди.
Дархақиқат, Ернинг ҳар тарафларида кўрган одамларга асрлар қаърида қолиб кетган олис ўтмишдан ҳикоя қилгувчи осори атиқалар жуда кўпдир. Уларнинг орасида ўз замонида мисли бўлмаган муҳташам қаср-у саройлар осмондан ёғилган харсангтошлар остида вайроналарга айланиб қолганини ҳам, тўфон балосига дучор бўлиб сув остида қолган бутун-бутун шаҳарларни ҳам, ўнлаб қулоч қалинликдаги қум, тош ёки тупроқ билан кўмиб қўйилган қалъаларни ҳам кўриш мумкин. Ибрат олгувчи инсон учун бундай мудҳиш манзаралар Оллоҳнинг ғазабига дучор бўлган қавмларнинг оқибати қандай даҳшатли эканига очиқ далолат қилиб туради. Пайғамбар алайҳис-саломни ёлғончи деб масхара қилган мушрикларга ҳам Оллоҳнинг ғазабига дучор бўлмасликлари учун ўтган кофир қавмларнингтопган оқибатларидан ибрат олиш буюрилди. Аммо уларнинг кўплари ибрат олмадилар ва натижада ҳалокатга юз тутдилар ва ўзлари бошқалар учун “ибрат”га айландилар.

43. Бас, Сиз Оллоҳтомонидан қайтарилмайдиган бир Кун (яъни, Қиё-мат) келмай туриб юзингизни - ўзингизни рост Дин (Ислом) учун тикиб қўйинг! Ўша Кунда (мўминлар билан кофирлар) бутунлай бўлинурлар.
Ушбу ояти кариманинг биринчи жумласи мазмунан суранинг ўттизинчи ояти такрори бўлиб, ўз ўрнида алақадри ҳол тафсир қилиб ўтилди.
“Ўша Кунда (мўминлар билан кофирлар) бутунлай бўлинурлар”.
Яъни, мўминлар жаннатга, кофирлар дўзахга ҳукм қилинадилар ва шу соатдан бошлаб бу икки тоифа ҳеч қачон бир жойга жамланмайдилар -мўминлар мангу роҳатда, кофирлар эса абадий азоб-укубатда бўладилар.

44. Кимда-ким кофир бўлса, унинг куфри ўз зиёнигадир. Ким солиҳ амал қилса, бас, улар ўзлари учун (жаннатдан) жой ҳозирлайдилар.
Яъни, кимда ким ҳаёти дунёда Оллоҳ таолога куфр келтирадиган бўлса, унинг кофирлиги бошқа бировнинг эмас, фақат ўзининг зиёнига бўлади, яъни, унинг дўзахга тушишига сабаб бўлади ва ким иймон келтириб, солиҳ - Оллоҳ ва Унинг Расули буюрган амалларни қилса, бас, бундай мўминларнинг амаллари ҳам ўзлари учун бўлиб, улар бу тоат-ибодатлари билан ўзларига жаннатдан жой ҳозирлайдилар.

45. Зеро, (Оллоҳ) иймон келтирган ва яхши амаллар қилган зотларни Ўз Фазлу Карами билан мукофотлар. Дарҳақиқат, У Зот кофирларни суймас.
Яъни, солиҳ амал қилган мўминлар ўзлари учун жаннатдан жой ҳозирлашларининг боиси, Оллоҳ таоло иймон келтирган ва солиҳ амаллар қилган бандаларини Ўз Фазлу Карами билан мукофотлайди, яъни, гарчи мўминнинг қилган амали адолат билан баҳоланганида жуда арзимас ва нуқсонли бўлсада лекин мўмин бандаларини севгувчи Оллоҳтаоло уларнинг килган бир амалига ўндан етти юз баробаргача ва яна Унинг Ўзи хоҳлаганича мукофот бериб, Ўз Фазлу Марҳаматини кўрсатади окибат-натижада мўминларнинг килган ҳар бир солиҳ амаллари ўзлари учун жаннатдан жой ҳозирлашлари бўлади. Аммо кофирларни бўлса, Оллоҳ таоло ёмон кўради. Шу боисдан уларни Ўзининг Илоҳий Адолати билан жазолаб, мангу азоб уқубатга гирифтор қилади.

46. (Оллоҳнинг Қудрати Илоҳийясига далолат қиладиган) оятларидан (бири - ёмғир ҳақида) хушхабар элтгувчи бўлган шамолларни юборишидир. (Оллоҳ) сизларга Ўз Раҳмати - ёмғиридан тотдириш учун ва (денгиздаги) кемалар Унинг Амри билан жорий бўлиши ҳамда сизлар (у кемаларда) Унинг Фазлу Марҳаматидан (ризқу рўз) исташларингиз учун ва шояд шукр қиларсизлар, деб (шамолларни юборур).
Яъни, Ер-у осмонларда Оллоҳ таолонинг Борлигини, Бирлигини ва бе-қиёс Қудратини исботлаб турадиган оят-аломатлар жуда кўп бўлиб, улардан бири одамлар кўп ҳам эътибор беравермайдиган шамоллардир. Қодир Оллоҳ шамоллар зиммасига бир қанча вазифалар юклаган: улар ичи тўла сув бўлган ҳаво кемаларини - булутларни Оллоҳтаоло буюрган тарафга ҳайдаб бориб, гўё осмондан оби раҳмат ёғиши ҳақида хушхабар беради, шунингдек, улар сувдаги кемаларни ҳам ҳайдаб-юргазиб, у кемаларда одамлар юкларини ташийдилар, Оллоҳтаолонинг Раҳматидан ризқу рўз истаб сайру саёҳатлар қиладилар, яна шамолларнинг ҳавони тозалаш, ерни унумдор қилиш каби хизматлари ҳам борки, биз инсонлар Меҳрибон Парвардигоримизга бу янглиғ неъматлари учун шукрлар айтишимиз лозимдир.
Бу муҳим мавзу Қуръони Карим оятларида такрор-такрор эслатилади: “Оллоҳнинг Ўзи шамолларни юборди. Бас, улар булутни қўзғатгач, Биз уни ўлик шаҳарга ҳайдаб, унинг ёрдамида ўлган Ерни тирилтирдик. (Қиёмат қойим бўлган Куни) қайта тирилиш ҳам шунинг ўзидир”. (Фотир сураси, 9-оят). Ояти каримада шамоллар ёмғир ёғишини билдирадиган хушхабар экани айтилди. Мўмин инсон ўша шамолларга нисбатан қандай муносабатда бўлиши лозим экани ҳақида Имом Бухорий ривоят қилган бир ҳадисда шундай дейилади: Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳу айтди: “Умар розияллоҳу анху билан ҳаж сафарига чиққанимизда Макка йўлида қаттиқ шамол турди. Шунда Умар атрофидаги кишилардан: “Сизларга Қуръон ёки Ҳадисда шамол тўғрисида айтилган бирон хабар етганми”, деб сўраган эди, улар ҳеч нарса дея олмадилар. Мен одамларнинг охирида кетаётган эдим. Умар сўраган савол менга етиб келиши билан туямни тезлатиб унга етиб олдим ва: “Ё амирал-мўминийн, шамол ҳақида сўрабсиз. Мен Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва салламнинг: “Шамол ҳам Оллоҳнинг Раҳматидандир. У раҳмат ҳам, азоб ҳам келтириши мумкин. Бас, сизлар шамолни сўкманглар, балки Оллоҳдан унинг яхшилигини сўранглар, ёмонлигидан паноҳ тиланглар”, деяётганларини эшитганман”, дедим”.

47. (Эй Муҳаммад алайҳис-салом), аниқки, Биз Сиздан илгари ҳам элчи-пайғамбарлар юборганмиз. Бас, улар қавмларига аниқ-равшан ҳужжатлар келтирганлар. Сўнг Биз жиноят қилган (яъни, ўз пайғамбарларини ёлғончи қилган) кимсалардан интиқом олдик ва иймон келтирган зотларни ғолиб қилиш Бизнинг зиммамиздаги ҳақ бўлди.
Яъни, эй Муҳаммад алайҳис-салом, худди Биз Сизни Элчи қилиб юборганимиз каби Сиздан илгари ҳам элчилар юборганмиз ва улар ҳам худди Сиз каби қавмларига ўзларининг ҳақ пайғамбар эканликларини тасдиқлайдиган оят-мўъжизалар келтирганлар. Аммо у қавмларнинг аксариси худди Макка мушриклари Сизни ёлғончи қилаётганларидекўзларига юборилган элчиларни ёлғончи қилишган. Бас, Биз ундай иймонсиз қавмлардан интиқом олдик, яъни, уларни ҳалок қилиб юбордик, лекин ўша қавмлардаги оз саноқли мўминларга ўз пайғамбарлари билан бирга нажот ато этдик, чунки мўминларга ёрдам бериш Бизнинг зиммамиздаги ҳақдир.
Ояти каримада Расулуллоҳ соллоллоху алайҳи ва саллам охир-оқибат албатта мушрик-кофирлар устидан ғолиб бўлишларига, шунингдек, у зотга иймон келтирган мўминлар ҳам дунё ва Охиратда нажот топишларига очиқ ишорат бор.

48-49. Оллоҳ шундай Зотдирки, шамолларни юборур, бас, улар булутни ҳайдар, сўнг (Оллоҳ булутни) Ўзи хоҳлагандек ёюр ва (агар хоҳласа) уни бўлак-бўлак қилур. Сўнг у (булут)лар орасидан ёмғир чиқаётганини кўрурсиз. Энди қачон (Оллоҳ) уни Ўзи хоҳлаган бандаларига етказса, баногоҳ улар шод-хуррам бўлурлар. Ҳолбуки, улар илгари, устларига (ёмғир) ёғдирилишидан олдин мутлақо ноумид эдилар.
Яъни, Оллоҳтаоло шундай Қудратли Зотки, шамолларни - ўзлари кўзга кўринмайдиган, аммо қиладиган ишлари ҳамманинг кўз ўнгида содир бўладиган ўзига хос лашкарларини Ўз Ҳикмат ва Иродаси билан Ўзи хоҳлаган томонга юборур. Бас, улар самода тинч ором олиб ётган булутларни қўзғатиб, Оллоҳтаоло буюрган тарафга қараб ҳайдаб кетар ва гоҳо тарқоқ булутларни тўплаб бутун осмонни қоплаб оладиган ҳолатга келтирса, гоҳо тўпланган булутларни парчалаб катта-кичик бўлакларга айлантирар. У булутлардан айримлари пардек енгил бўлса, бошқалари денгиз-дарёлар устидан кўтарилган намликка тўлиб, сув зарралари билан тўйинган оғир-вазмин булутлар бўлади ва “у (булутлар) орасидан ёмғир чиқаётганини кўрурсиз”. Ва албатта у булутлардан ёғаётган сув-ёмғир тўғри келган ерга тушавер-майди, балки Яратган уни фақат Ўзи хоҳлаган жойлардаги бандалари устига ёғдиради ва ана ўшанда қурғоқчиликдан экинлари битмай, дарахтлари тутмай ғамга тушиб қолган одамлар ўзларида йўқ шодланадилар, аммо бу оби раҳматни уларнинг ерларига ким ёғдиргани ҳақида ўйлаб хдм кўрмайдилар. Ҳолбуки, улар бундан озгина илгари, осмонни булут қоплаб, ундан ёмғир куйиб беришидан олдин энди экин-тикинлари қурғоқчилиқцан нобуд бўлишига кўзлари етиб, кўзлаган ҳосилларидан бутунлай умидлари узилиб, тамоман ноумидликка тушиб қолган эдилар. Ана шундай соатда Меҳрибон Парвардигор уларнингустигаЎзининг оби ҳаётини юборди -

50. Ана энди Сиз Оллоҳнинг Раҳмати - ёмғирнинг изларига бо-қинг - У қандай қилиб Ерни ўлганидан кейин тирилтирди-я?! Ҳеч шак-шубҳасиз, ана ўша (Оллоҳ) ўликларни ҳам Тирилтиргувчидир. У барча нарсага Қодирдир.
Ушбу ояти каримада Ҳақ таоло бандаларига ризқ-рўз бериш ҳам, Уларни ўлдириб-тирилтириш ҳам Ёлғиз Ўзининг Қўлида эканини бир гўзал мисол билан баён қилади. У Зот ёмғир Ўзининг бандаларга ёғдирган Меҳри-Раҳмати эканини айтиб, шамоллар эса худди денгиз-дарёларда юк тўла кемаларни ҳайдаб юрганидек, осмонда ҳам сув тўла кемаларни -вазмин булутларни ҳайдаб юрадиган паҳлавон лашкарларга ўхшатилади. Дарвоқеъ, Ибн Аббос розияллоҳу анҳумодан ривоят қилинган ҳадиси шарифда айтилишича, “шамоллар ва сув Оллоҳ таолонинг лашкарларидандир”. Ояти каримада Яратганнинг Амри билан у лашкарлар сув тўла булутларни ўлик маконга - қақраб ётган ерларга ҳайдаб бориб, Оллоҳ таоло у ерларга ёмғир ёғдириб гулзор-экинзорларга, мевали боғларга айлантириб қўйгани каби Қиёмат Кунида жамийки Ер остида ётган жонсиз жасадлар устига ҳаёт ёмғирини ёғдириб - тирилтириб Ернинг устига чиқариб қўйиши ҳақида хабар берилади
Оят сўнггида Оллоҳ таоло ҳар ишга Қодир Зот эканлиги, яъни, ҳар баҳор ўлик Ерни қайтадан тирилтиришга Қодир Оллоҳ таоло учун Қиёмат Кунида ўлиб тупроққа айланган инсонларни қайта тирилтириш жуда осон эканлиги таъкидлангач, қуйидаги ояти каримада Оллоҳ таоло юборадиган яна бошқа бир шамол ҳақида сўз боради.

51. Қасамки, агар Биз бир шамол юбориб, улар (экинларини) сарғайиб-қуриганини кўрсалар, албатта ана ундан кейин куфрони неъмат қилишга турурлар.
Яъни, касамки, агар Биз у динсиз кимсалар устига бир зиёнли, теккан нарсасини қуритадиган шамолни юборсак ва улар куни кеча гуллаб-яшнаб турган экин-тикинлари бирданига куриб-сарғайиб қолганини кўрсалар, ана ундан кейин бу кофир кимсалар ҳеч иккиланмасдан, авваллари экинларимиз яхши ҳосил берган йиллар ҳам бўлганку, энди бундай кўргулик ҳам бор экан-да деб ўйлаб ҳам кўрмасдан тинмай куфрони неъмат қилишни бошлайдилар. Яъни, иймонсиз кимсалар ҳеч қачон Парвардигорга суянмайдилар - агар уларга яхшиликлар, мўл ҳосиллар ато этилса, Оллоҳ таолога берган неъмати учун шукур қилмайдилар, балки худди бу нарсалар ўз-ўзидан бўлиб қолгандек шодланиб байрам қилаверадилар ва агар уларнинг бошига озгина кулфат-машаққат тушадиган бўлса, сабр қилиш ўрнига дод-вой қилишни бошлайдилар, сабр қилиш ўрнига худди ҳеч қачон яхши кунларни кўрмагандек нонкўрлик, ношукурлик қиладилар, балки бу офат-балолар қилган гуноҳларимизга Яратган томонидан берилган жазодир, бас, Унга илтижолар қилиб гуноҳларимизга истиғфор айтайлик деган ўй ҳаёлларига ҳам келмайди. Аммо мўминнинг ҳоли тамом ўзгачадир: у неъмат келганида шукр қилади, кулфат келганида сабр қилади ва ҳеч қачон Оллоҳнинг Раҳмат-Марҳаматидан умид узмай, кеча-ю кундуз дуо-илтижолар билан тоат-ибодат қилиб, Парвардигордан Ўзининг Илоҳий Марҳаматларини дариғ тутмаслигини сўрайди.

52-53. (Эй Муҳаммад алайҳис-салом), албатта, Сиз «ўлик»ларга (сўзингизни) эшиттира олмайсиз, ва юз ўгириб кетаётган «кар»ларга ҳам ушбу даъватни уқтира олмайсиз. Яна Сиз «кўр»ларни ўз залолатларидан (чиқариб Ҳақ Йўлга) ҳидоят қила олгувчи ҳам эмассиз. Сиз фақат Бизнинг оятларимизга иймон келтирадиган кишиларгагина (ушбу даъватни) уқтира олурсиз. Бас, ана ўшалар мусулмонлардир.
Мазкур оятларда тақдирларига ҳаёти дунёдан кофир ҳолларида ўтишлик ёзиб қўйилган кимсалар ўликлар деб аталди. Чунки улар худди ўликлар каби ҳеч қандай сўздан, ҳатто Каломуллоҳдан ҳам заррача таъсирлан-майдилар.
Ушбу икки оят мушрикларнинг Ҳақ Сўзни - Каломуллоҳни англашни, Ҳақ Йўлни кўришни истамаётганларидан озурда дил бўлган Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва салламга таскин-тасаллий бериш учун нозил қилингандир.
Дарвоқеъ, Пайғамбар алайҳис-салом ўзларига кўкдан, Оллоҳ таоло ҳузуридан нозил бўлаётган Қуръон оятларини одамларга тиловат қилиб берар эканлар, бу Ҳақ Сўзни эшитган ҳар бир одам, бу Илоҳий Мўъжизага гувоҳ бўлган ҳар бир инсон албатта Унга иймон келтиради деб умид қилганлари учун, иш бунинг акси бўлаётганини кўргач, одамларнинг аксариси Қуръонни эшитиб туриб, бу Буюк Китоб кўрсатган йўл Ҳақ Йўл эканини кўриб-билиб туриб хотиржан ундан юз ўгириб, гўё ҳеч нарсани эшитмагандек, кўрмагандек ўзларининг ширк ва жаҳолатларидан ажрамасдан залолатларида кетаётганларини кўргач, бу ҳақсизликдан ниҳоят даражада изтироб чекиб, ғамга ботдилар. Ҳатто мен зиммамдаги рисолат-элчилик вазифамни тўла адо қила олмаяпманми, одамларга Оллоҳнинг Динини комил суратда етказа билмаяпманми, акс ҳолда Оллоҳнинг Каломини эшитган кишилар дарҳол иймон келтиришлари керак эдику, деган ўйларга ҳам борганларида Ҳақ таоло: “(Эй Муҳаммад алайҳис-салом), эҳтимол Сиз (Макка мушриклари) мўмин бўлмаганлари учун ўзингизни ҳалок қилгувчидирсиз. (Ундок қилманг)”, (Шуаро сураси, 3-оят), деб, ўрганаётганимиз ушбу оятларда мушрикларнинг мўмин бўлмаётганларига уларнинг диллари муҳрлаб қўйилгани сабаб эканини, шу боисдан улар қалб қулоқлари эшитмайдиган, кўнгил кўзлари кўрмайдиган кар ва кўр кимсаларга айланиб қолганларини айтиб, Ўз Элчисига Сиз ҳеч қачон эшитиш ва англашни истамайдиган “кар” кимсаларга Ҳақ Сўзни эшиттира олмайсиз, Ҳақ Йўлни кўришни истамайдиган “кўр” кимсаларга Тўғри Йўлни кўрсата олмайсиз, демак, Сиз уларнинг иймон келтирмаётганларидан ғам чекманг, улар сўзни эшитганлари билан унинг маъносини англай олмайдиган ожиз махлуқлардир, деб таскин-тасаллий беради.
Бу ҳақда бошқа оятларда ҳам айтилган: “Куфр йўлидаги кимсаларни (Ҳақ Йўлга даъват қилувчи кишининг) мисоли худди фақат овоз ва чақириқни эшитадиган ҳайвонларга қичқираётган кишининг ўзидир. (Яъни, улар худди жониворлар каби чақириқ ва овозларни эшитадилар-у, лекин ҳеч нарсани англамайдилар. Бинобарин, уларни Ҳақ Йўлга чорлашнинг ҳеч фойдаси йўқ.)
Улар кар, соқов, кўрдирлар. Демак, тушунмайдилар. (Бақара сураси, 171-оят).
Ушбу ояти каримада тинглаб туриб Ҳақни эшитмайдиган, билиб туриб Ҳақни айтмайдиган, қараб туриб Ҳақни кўрмайдиган динсиз кимсалар чўпоннинг овоз ва қийқириғини эшитадиган, аммо нима деяётганини, тушунмайдиган ақлсиз, қаёққа қараб ҳайдалса, ўша ёққа қараб кетаверадиган подага ўхшатилмоқда. Аммо жуда ўхшатиб ўхшатилмоқда! Уларнинг ҳолларини тасвирлашда бундан аниқроқ ташбеҳ қилишнинг имкони йўқдир.
Ахир ҳамма нарсада жуда яхши ишлайдиган қулоқ-тил-кўзлари Динга даъват қилинганларида бирдан ишламай қолса, ҳамма нарсада жуда ўткир бўлган ақллари ҳам Ҳаққа чақирилганларида бирдан ишламай қолса, уларни ақлсиз ҳайвонлар демай, ақлли инсонлар дейиш мумкинми?! Дунёвий ишларни яхши билмаслик, тушунмасликнинг, бошқача айтганда, дунёдан мол-давлат ва юксак мартабаларга эришмасдан ўтиб кетишнинг зиёни камдир, чунки уни ўнгласа бўлади, агар ўнглай олмаса ҳам зиёни камдир, чунки у мана шу тўрт кунлик дунёнинг зиёнидир. Аммо Охират иши бўлган Динда зиёнкор бўлиш, яъни, Ҳақ Динга кирмасликдан, мусулмон бўлмасликдан кўриладиган зиён кейин ҳеч қачон ўнглаб бўлмас зиёндирки, бунга рози бўлган кимсани ақлли деб бўлмас. “Аниқки, Биз жин ва инсдан кўпларини жаҳаннам учун яратганмиз. Уларнинг диллари бор-у англай олмайдилар, кўзлари бор-у кўра олмайдилар, қулоқлари бор-у эшитмайдилар. Улар чорвалар кабидирлар, йўқ, улар (беақл, бефаҳмликда чорвалардан ҳам) адашганроқдирлар. Ана ўшалар ғафлатда қолган кимсалардир.” (Аъроф сураси, 179-оят).

54. Оллоҳ шундай Зотдирки, сизларни ночор нарсадан (яъни, бир томчи сувдан) яратди, сўнгра (сизлар учун) ночорликдан кейин куч-қувват (пайдо) қилди, сўнгра куч-қувватдан кейин яна ночорлик ва қариликни (пайдо) қилди. У Ўзи хоҳлаган нарсани яратур. У Билгувчи ва Қудратлидир.
Яъни, Оллоҳ таоло шундай Қудрати Улуғ Зотки, сизларни, эй инсонлар, ўта заиф ночор нарсадан - бир томчи сувдан яратиб, жуда ночор, бир нафас қаровсиз ҳолда қолсангиз ҳалок бўладиган чақалоқ ҳолингизда дунёга келтирди, сўнгра, орадан саноқли йиллар ўтгач, сизларни қаровга муҳтож гўдакликдан кейин куч-қувватга тўлган йигит-қизларга айлантириб қўйди, сўнгра, орадан маълум бир муддат ўтгач, сизлардаги ёшлик қувватини кетказиб, яна худди ўша гўдаклик чоғингиздагидек бировларнинг ёрдамига муҳтож бўлган заифликка - ночор, нотавон қариликка дучор қилди. Яъни, Қодир ва Билгувчи Оллоҳ ҳар бир инсоннинг вужуди-да бир-биридан бутунлай бошқа-бошқа бўлган, бир-бирига мутлақо ўхшамайдиган бир неча инсонларни яратди. Дарҳақиқат, ҳар бир инсонга ибрат назари билан қараб кузатилса, дастлаб у ўта ҳақир ва жонсиз бир томчи сувдан ўзга нарса эмас, озгина фурсат ўтганидан кейин эса, у тамомила бошқа нарсага - жонли, лекин ўта заиф чақалоққа айланади ва ке-йин, орадан бир неча йил ўтгач, энди у вужудидан куч-қувват ёғилиб турган гўзал суратли, қадди қомати расо балоғат ёшидаги инсон, аммо бу ҳали ҳаммаси эмас, балки Холиқ таборака ва таоло хоҳласа, ўша инсоннинг вужудида саноқли йиллардан кейин тамомила бошқа - қариб эгилиб қолган, ҳеч нарсага кучи етмайдиган ночор-нотавон бир инсонни яратади. Шак-шубҳасиз, Оллоҳ таоло хоҳласа бир вужуднинг ўзидан ҳам бир неча хилқатни яратишга Қодир, барча нарсани Билгувчи Зотдир!

55. (Қиёмат) Соати қойим бўладиган Кунда жиноятчи кимсалар (дунёда) бир соатдан ортиқ турмаганларига қасам ичурлар. Улар (ҳаёти дунёда ҳам) мана шундай (ростдан ёлғонга) бурилгувчи эдилар!
Ушбу ояти каримада ҳаёти дунёдан кофир, мушрик ҳолда ўтган кимсалар рўзи Қиёматда қабрларидан чиқарилган ва у Куннинг даҳшатларини кўрган вақтларида ўзларини оқлаш, қилмишларига яраша бериладиган жазодан нима қилиб бўлса ҳам қутулиб қолиш учун айтадиган сўзлари зикр қилинади. Ҳақ таоло бундай бахтсиз кимсаларнинг дунёдан иймонсиз ўтганлари энг оғир жиноят эканлигига ишора қилиб уларни ўзла-ри лойиқ бўлган ном билан жиноятчилар деб атайди ва у бадбахт кимсалар ўша Кунда ўзларини оқлаб: “Биз дунёда (айрим тафсирларга кўра, қабрда) фақат бир соатгина турдик, холос, яъни, агар бизга яна озгина вақт яшаш имкони берилганида, албатта тавба-тазарруйимизни қилиб, бизлар ҳам Ҳақ Динга иймон келтирган бўлар эдик”, деб қасамлар ичишлари ҳақида хабар беради ҳамда улар ҳаёти дунёда Ҳақ Йўлдан юз ўгириб ботилга бурилиб кетганлари, рост сўзни қўйиб ёлғон сўзлаганлари каби ўша Қиёмат Кунида ҳам ёлғон қасамлар ичишларини айтади.

56. (Шунда) илм ва иймон ато этилган зотлар айтдилар: «Аниқки, сизлар Оллоҳ Ўз Китобида (Лавҳул-Маҳфузда) ёзиб қўйганидек қайта тирилиш Кунигача турдинглар. Мана шу қайта тирилиш Кунидир. Лекин сизлар (бу Куннинг албатта келишини) билмас эдинглар».
Яъни, ўша Қиёмат Кунида “биз қабрда бир соатдан ортиқ турганимиз йўқ”, деб ёлғон қасамлар ичаётган жиноятчи - кофир кимсаларга қарши маҳшаргоҳда тўпланган халойиқ орасидаги Оллоҳ таоло томонидан ҳаёти дунёда фойдали билим ва иймон неъмати ато этилган инсонлар ва малоикалар: “йўқ сизлар ёлғон сўзламоқдасиз! Аниқки, сизлар қабрларингизда бир соат эмас, жуда узоқ муддат - Оллоҳ таолонинг Китоби бўлмиш Лавҳул-Маҳфузда, яъни, Тақдири Азалда ёзиб қўйилганидек қайта тирилиш Кунигача турдингиз, мана шу гувоҳ бўлиб турганларингиз ўша қайта тирилиш Кунидир. Лекин сизлар ўта жоҳил, Ҳақ Сўзга қулоқ солмайдиган кимсалар бўлганингиз учун бу Куннинг келиши аниқ эканига ишонмас-дингизлар, билмасдингизлар, балки аксинча, қайта тирилиш Куни бор ва у Кун албатта келади, деб хабар берган элчи-пайғамбарларнинг устидан масхара қилиб, қани ўша Кунингни тезроқ келтиргинчи, деб кулар эдингизлар. Мана энди у Кун қандай Кун эканлигини ўз кўзларингиз билан кўриб, бу Кунда олишларингиз ваъда қилинган ҳақли жазоларингиздан қандай қилиб қутулиб қолишни билмасдан ёлғон қасамлар ичмоқдасизлар, турли узру баҳоналар изламоқдасизлар.

57. Бас, у ўша Кунда (кофир бўлиш билан ўз жонларига) жабр қилган кимсаларга узру баҳоналари фойда бермас ва улардан (Оллоҳ рози бўладиган амалларга) қайтиш ҳам талаб қилинмас.
Чунки Охират диёри амал қиладиган жой эмасдир, балки ҳаёти дунёда қилинган солиҳ амаллар учун мукофот, ёмон амаллар учун жазо олинадиган жойдир. Бас, у Кунда уларга яхши амаллар қилиб Оллоҳ таолонинг ризосига эришишлари учун ҳаёти дунёга қайтиб тавба-тазарруъ қилишларига изн берилмас. Демак, дунё деҳқончилик қиладиган, Охират эса, қилинган меҳнатга яраша ҳосил оладиган жойдир.
Бу ҳақда бошқа бир ояти каримада янада аниқроқ айтилган: “Кофир бўлган кимсалар бўлса, то уларга тўсатдан (Қиёмат) Соати келгунича ёки туғмас (яъни, эртаси бўлмаган) Куннинг азоби келгунича (Қуръон) дан шак-шубҳададирлар”. (Ҳаж сураси, 55-оят).
Яъни, динсиз-кофир кимсаларнинг энг мудҳиш фожиалари шуки, токи тўсатдан охирги Кун - ортида бошқа бирон кун бўлмаган Қиёмат куни келиб, Қуръони Карим Ҳақ Каломуллоҳ экани ва у Азиз Китобдаги ҳар бир оят, ҳар бир хабар мутлақ Ҳақиқат экани ҳамма-ҳаммага аниқ-равшан бўлгунича уларнинг кўзлари очилмайди, Ҳақиқатни кўрмайдилар, балки Қуръон ҳақида, Дини Ислом ҳақида шакланиб - иккиланиб кофир ҳолларида қолаверадилар. Кўзлари очилганда, Ҳақиқатни ўз кўзлари билан кўрганларида эса, жуда-жуда кеч қолган бўладилар. Чунки у Кун ҳеч қандай тавба-тазарруълар қабул қилинмайдиган, афсус-надоматлар фойда бермайдиган, ортида бошқа кун бўлмаган туғмас - сўнгги Кундир.

58. Аниқки, Биз ушбу Куръонда одамлар учун ҳар турли мисолларни баён қилдик. Қасамки, агар Сиз (эй Муҳаммад алайҳис-салом), уларга (ўзлари талаб қилган) оят-мўъжизани келтирсангиз ҳам, албатта кофир бўлган кимсалар «Сизлар (эй мусулмонлар), аниқ бузғунчисизлар», дерлар.
Ушбу ояти каримада Ҳақ таоло Ўз Китобини шарафлаб Қуръони Ка-римда инсонлар учун - улар дунё ва Охиратда бахтли ҳаёт кечиришлари учун зарур бўлган барча мисол, ибрат ва ҳикматларни қайта-қайта баён қилиб берганини, баён қилганда ҳам, улар осон қабул қилишлари учун ҳар бир хукмни, буйруқни, қайтариқни, олис-яқин ўтмиш хабарларини, келажакда дунё ва Охиратда бўладиган воқеа-ҳодисаларни, жаннат ва дўзах аҳволини бениҳоя фасоҳат ва балоғат билан, худди бир гўзал масал янглиғ киши ёдидан чиқмайдиган суратда баён қилиб берганини, аммо инсонларнинг аксари қисми ушбу Китобдаги ўзлари ўта муҳтож бўлган Сўзни қабул қилмасдан - Қуръон Оллоҳнинг Каломи эканлигига иймон келтирмасдан, фақат куфрни танлаганларини, яъни, аниқ-равшан Ҳақиқатни ҳеч ўйламасдан, ақл юргизмасдан инкор этганларини айтади. Дарҳақиқат, ҳозир ҳам, ушбу ояти карима инсонларга етганидан бир минг тўрт юз йил ўтганидан кейин ҳам одамларнинг аксариси Каломуллоҳдан - ҳамма нарса очиқ-ойдин ва бениҳоя гўзал тарзда баён қилинган Қуръони Азимдан юз ўгириб, ўзлари ўйлаб топган куфр ва залолат йўлларида адашиб-улоқиб юрибдилар. Макка мушриклари ҳам худди шундай куфрни танлаган эдилар.
“Қасамки, агар Сиз (эй Муҳаммад алайҳис-салом), уларга (ўзлари талаб қилган) оят-мўъжизани келтирсангиз ҳам, албатта кофир бўлган кимсалар: «Сизлар (эй мусулмонлар), аниқ бузғунчисизлар», дерлар”.
Яъни, агар Биз инсонга Ўз Марҳаматимизни кўргазиб, соғлик, тинчлик, бойлик, ва бошқа неъматлар ато этсакда, сўнгра у ўша неъматларнинг мазасини тотиб, уларга ўрганиб қолган пайтида яна Ўзимиз ундан ўша неъматларнинг биронтасини олиб қўядиган бўлсак, албатта у сабр-сизлиги ва Бизга ишонмагани сабабли Фазлу Марҳаматимиздан бутунлай ноумид, илгари ўзига ато этилган неъматларга ношукр кимсага айланиб олиши аниқдир.
Ояти карима мазмунидан маълум бўлишича, бу ўринда сўз динсиз иймонсиз инсонлар ҳақида боради. Чунки иймонли инсон Оллоҳ таоло унга неъмат ато этса, шукр қилади, агар у бандасини синаш учун ёки унинг ўзига маълум бўлган ҳикмат сабабли ато этган неъматини олиб қўядиган бўлса, сабр қилади, ноумидликка тушмайди.
Мусулмон инсон қандай неъматга эришса, унинг Оллоҳ таоло ато этган неъмат эканини билади. Шунинг учун қўлидан бирон неъмат чиқиб кетганида ҳам умидсизликка тушмай сабр қилади ва Яратгандан аввалгидан яхшироқ неъматлар ато этишини сўраб дуо-илтижо қилади. Мўминлар қўлларидан бирон неъмат кетса шундай дейдилар: “Шоядки Парвардигоримиз бизларга ундан яхшироғини алмаштириб берса. Бизлар албатта Ёлғиз Парвардигоримизга рағбат-илтижо қилгувчидирмиз”. (Қалам сураси, 32-оят).
“Зеро, Оллоҳнинг Раҳматидан фақат кофир қавмгина ноумид бўлур”. (Юсуф сураси, 87-оят).
Мазкур жумла мазмунини мана бу ояти карима ва унинг тафсири ёрдамида яхшироқ англаймиз, иншооллоҳ: “Агар Биз (Макка мушрикларига улар талаб қилаётган) фаришталарни туширганимизда ва ўликлар (қабрларидан тирилиб келиб) уларга гапирганларида ҳамда барча нарсани (халойиқни) уларнинг олдида очиқ-аён тўплаганимизда ҳам улар иймон келтирувчи бўлмайдилар, магар Оллоҳ хоҳласагина (ий-мон келтирурлар). Лекин уларнинг кўплари (мана шу ҳақиқатни) билмайдилар.” (Анъом сураси, 111-оят).
Ушбу ояти каримада ҳам аввалги оятлардаги мавзу давом этади, яъни, Ҳақ таоло инсонларнинг иймон келтиришлари пайғамбарлар кўрсатган мўъжизаларга боғлиқ эмаслигини, балки инсонлар фақат Оллоҳ таолонинг Тўғри Йўлга ҳидоят қилиши, Ёлғиз У Зотнинг Хоҳиши билангина мўмин бўлишлари мумкин эканини яна бир бор таъкидлайди.
Ҳақ таоло Ўз Расулига хитоб қилиб гўё шундай дейди: Эй Муҳаммад алайҳис-салом, агар фаразан Биз у мушриклар олдига осмондан кетма-кет фаришталарни туширсак ва мушриклар уларни ўз кўзлари билан қайта-қайта кўришса ҳамда Сизнинг ҳақ Пайғамбар эканингизга у фаришталар гувоҳлик беришса ва мушриклар ўз қулоқлари билан фаришталарнинг сўзларини эшитишса; агар Биз улар талаб қилишганидек, ўлиб кет-ган ота-боболарини қайта тирилтирсак ва у ўликлар мушрикларга сўзлаб, Охират ҳаёти бор эканини, Муҳаммад алайҳис-салом ҳақ Пайғамбар эканликларини айтишса; агар Биз мушриклар сўраган нарсаларнинг ҳаммасини уларнинг рўбарўсида тўплаб-жамласак - уларнинг ҳамма та-лабларини ҳозир-у нозир қилиб қўйсак, ана ўшанда ҳам улар ўз кўзлари билан кўриб турган мўъжизалардан ибрат олмайдилар, иймон келтирмайдилар, магар Оллоҳ таоло уларнинг иймон келтиришларини хоҳласа-гина иймон келтирадилар.

59. Оллоҳ (ҳақиқатни) билмайдиган кимсаларнинг кўнгилларини ана шундай муҳрлаб қўюр.
Ушбу ояти карима Жаноби Ҳақ томонидан Ўзининг суюкли бандаси ва сўнгги Элчисига берилган таскин-тасаллий бўлиб, мушрикларнинг Қуръони Азимни - энг буюк Илоҳий Мўъжиза оятларини тинглаб туриб ҳам ий-мон келтирмаётганларини кўриб ниҳоят даражада ғамга ботиб, озурда дил бўлган Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва салламга кофирларнинг Ҳақ Сўзга қулоқ солмасликлари, Ҳақ Йўлга юрмасликлари ҳеч янгилик эмаслигини, аввал ўтган пайғамбарларнинг қавмлари ҳам худди Макка мушриклари каби ўзларига юборилган пайғамбарларни ёлғончи қилганларини, улар кўрсатган мўъжизалардан ибрат олмаганларини эслатишдир.
Демак, кимнинг қалбини Оллоҳ таоло муҳрлаб қўйса, унга ҳеч қандай огоҳлантириш таъсир қилмас, ҳатто Илоҳий Мўъжизаларга гувоҳ бўлиб туриб ҳам кўнгил кўзи очилмас, Ҳақ Йўлга юрмас экан.

60. Бас, (эй Муҳаммад алайҳис-салом), сабр қилинг! Шак-шубҳасиз, Оллоҳнинг (Сизни ва умматларингизни кофир қавм устига ғолиб қилиш ҳақидаги) ваъдаси ҳақдир. (Охиратга) ишонмайдиган кимсалар Сизни ҳаргиз бетоқат қилмасинлар!
Ушбу ояти кариманинг энг гўзал тафсири мана бу оят ва унинг шарҳидир: “(Эй Муҳаммад алайҳис-салом), ўзингизга ваҳий қилиб юборилаётган нарсага (яъни, Илоҳий Амру Фармонларга) эргашинг ва то Оллоҳ Ўз Ҳукмини қилгунича, (даъват йўлидаги машаққатларга ва кофирлар томонидан етадиган озорларга) сабр қилинг! У Зот ҳукм қил-гувчиларнинг энг Яхшисидир”. (Юнуссураси, 109-оят).
Сура хотимаси бўлган ушбу ояти каримада Ҳақ таоло Ўзининг Элчиси Ҳазрати Муҳаммад соллоллоҳу алайҳи ва салламга хитоб қилиб, ҳар бир ишда - эътиқодда ҳам, амалда ҳам, даъватда ҳам фақат ўзларига ваҳий қилинаётган Қуръон оятларига эргашишларини, яъни, одамларни нимага даъват қилаётган бўлсалар, қандай ақийда устида бўлишга, қандай амалларни қилишга чақираётган бўлсалар, ўзлари ҳам мукаммал тарзда ўша даъватларига амал қилишларини буюради. Демак, Дини Ислом фақат чиройли, таъсирли сўзлар сўзлашни эмас, балки ўша айтилган сўзга амал қилишини буюрадиган Диндир. Қуръони Азим Ҳақ Йўлга даъват қилгувчи кишидан унинг ўзи ўша Йўлда одамларга пешқадам бўлишини талаб қилади. Хусусан, Ҳақ таоло нозил қилган ваҳийни инсонларга етказаётган Элчига ана ўша Илоҳий ваҳийга амал қилишда барчага улгу-ибрат бўлиш буюрилди. Бас, Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва саллам ўз элчилик вазифаларини қандай мукаммал тарзда адо этган бўлсалар, ўша ўзлари даъват қилган Буюк Дин аҳкомларига амал қилишда ҳам барча мусулмонлар учун ибрат бўлдиларки, Жаноби Ҳақ: “(Эй мўминлар), албатта сизлар учун Оллоҳнинг Элчисида гўзал намуна бордир”, деб у зотни шарафлади. (Аҳзоб сураси, 21-оят).
Шунингдек, Пайғамбар алайҳис-саломга то Оллоҳ таолонинг Ҳукми билан Дини Ислом ғолиб бўлгунича даъват машаққатларига ва мушрик-лар етказаётган озор-азийятларга сабр қилиш, қанчалар қийин бўлмасин, зиммаларидаги элчилик вазифаларини адо қилиб, ҳокимларнинг энг Яхшиси бўлмиш Оллоҳ субҳонаҳу ва таолонинг Ҳукмини кутиш буюрилди. Албатта Расулуллоҳ соллоллоҳу ва саллам Яратганнинг Амрига итоат эт-дилар ва сабр қилишда барча инсонларга буюк ибрат бўлиб қолдилар. Оллоҳнинг Ҳукмига рози бўлиб, бало-мусибатларга сабр қилиб, охир-оқибатда Оллоҳ таоло ваъда қилган нусрат-ғалабага эришдилар. Аммо у ёруғ кунларга етгунларича мушрик-кофирлар томонидан не-не кулфатларга, озор-у азийятларга йўлиқмадилар! Ана ўша оғир кунлардан бири ҳақида Абдуллоҳ ибн Масъуд розияллоҳу анҳу ривоят қилади: “Биз Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва саллам билан бирга Масжидул-Ҳаромда эдик. У Зот намоз ўқиётган эдилар. Мушриклар ўша жойда бир туяни ўзларининг бутларига атаб қурбонлик қилишган ва унинг қорин, ичаклари қолган эди. Абу Жаҳл: “Қайси бирингиз мана бу нажосатни олиб бориб Муҳаммаднинг устига ташлай олади?” деган эди, Уқба ибн Абу Муайт ўрнидан турдида, ҳалиги қоринни олиб бориб сажда қилаётган Пайғамбар алайҳис-саломнинг устларига ташлади. Бу ҳолни кўриб турган мушриклар кула-кула бир-бирларига суялиб қолдилар. Биз энди ўрнимиздан қўзғалгани-мизда Фотима розияллоҳу анҳо биздан олдин чопиб келиб оталари устидан уни олиб ташлади ва мушрикларни лаънатлади”. (Насоий ривояти).
Ҳазрати Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва саллам Оллоҳ таолонинг Амри билан бу каби озорларга сабр-тоқат қилдилар ва асҳобларига ҳам сабр қилишни буюрдилар.
Ибн Аббос розияллоҳу анхумо айтади: “Ушбу ояти карима нозил бўлганида Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва саллам ансорий саҳобаларни йиғиб: “Сизлар мендан кейин айрим одамлар томонидан албатта худбинликларга дуч келасизлар. Бас, то Ҳавзи Кавсар устида мен билан учраш-гунларингизча сабр қилинглар”, деб марҳамат қилдилар. (Бухорий ривояти).
Алҳамдулиллоҳ, Оллоҳ таолонинг тавфиқ ва мадади билан Рум сурасининг тафсири ўз ниҳоясига етди.