Агар бир одам қандайдир асбобни кашф қилса, у одамга нафақат ўша асбоб балки ўша асбобни ўйлаб топишга сабаб бўлган формула ёки схемалари ҳам унинг мулки бўлади. Шунинг учун ҳам ҳеч ким унинг рухсатисиз ушбу формула ёки схемаларидан фойдалана олмайди. Китоб ҳақида ҳам худди шундай дея оламиз, яъни китобни ёзган одам уни нашр қила олади ва ҳеч ким унинг рухсатисиз китобни босиб чиқаришга ҳаққи йўқ. Бу муаллиф ёки кашфиётчининг ҳаққи “интелектуал мулк” деб айтилади. Ушбу конепцияга кўра, ҳуқуққа эга бўлган кимча ўз мулкини истаганича тасарруф этади, моддий нарса каби уни сотиши ҳам мумкин. Муаллифлик ҳуқуқи қонуни ҳам ушбу турдаги мулкдан ҳосил бўлган ҳақ-ҳуқуқларни ҳимоя қилиш учун ишлаб чиқилган.
“Интеллектуал мулк” тушунчасига асосланган муаллифлик ҳуқуқи ҳақидаги қонунга саноат ва коммуникация воситаларининг жадал равишда ривожланиши оқибатида пайдо бўлган янги феномендир.
Шундай экан, бу тушунча очиқчасига Қуръон ва Суннатда зикр қилинмаган.
Ислом фиқҳидаги нассларда зикр қилинганмаган бунга ўхшаш концепцияларнинг мақбул ёки мақбул эмаслигини шариатнинг умумий тамойилларидан чиқариб олсак бўлади. Ушбу масаланинг янги вазиятда қўлланиши бўйича фақиҳларнинг фикрлари турлича бўлгани боиси ҳам, бу масалаларда турлича қарашлар юзага келиши мумкин.
Интеллектуал мулк масаласи замонавий уламолар орасида қизғин бахсларга сабаб бўлди, ва улар орасида бу масалада бир нечта қарашлар шаклланди.
Биринчи нуқтаи назар
Бир гуруҳ замонавий уламолар интеллектуал мулкни тан олишмайди. Уларнинг айтишича, шариат мулк деганда фақат моддий нарсаларни назарда тутади; на Қуръон ва Суннатда, на мужтаҳид фақиҳ уламолар ичида моддий бўлмаган нарса шахсий мулк каби сотилгани ёки сотиб олингани маълум эмаслиги таъкидланади.
Сўнг улар, Ислом “илм”ни қандайдир бир шахснинг мулки бўла олмайди ва илм олиш ҳуқиқида бошқаларга қандайдир чеклаб қўйиш мумкин эмас. Интеллектуал мулк эса баъзи бир одамларнинг илмни монополия қилиб олишига йўл очади ва бу Исломга кўра мумкин эмас, дейишади.
Иккинчи нуқтаи назар
Бошқа тарафдан, баъзи замонавий уламолар интеллектуал мулк тушунчасини шариатда жоиз деб санашади. Уларнинг сўзига кўра, Қуръон ва Суннатда мулк ҳаққи фақат кўринадиган нарсаларгина бўлиши керак деган кўрсатма йўқ. Шариат турли хил моддий бўлмаган ҳаққларни тан олади ва номоддий бўлмаган ҳақ баъзи бир пул эвазига берилгани ҳақида кўп мисоллар бор.
Улар “интеллектуал мулк” тушунчаси илм олишга тўсқинлик қилмайди, муаллифлик ҳуқуқий ҳақидаги қонун ҳам инсонга китоб ўқишига ёки қандайдир шахсий эҳтиёжлар учун кашф қилинган янги нарсалардан фойдаланишига тўсиқ эмаслиги билан ўз сўзларини исботлашади. Аксинча, муаллифлик ҳуқуқи номоддий нарсадан фойдаланишда кенг бошқаларнинг тижорий имкониятларни чеклайди, боиси шуки, бу нарсани кимдир ўз ақли билан ихтиро қилган, ва шунга асосан ихтиро қилган нарсадан тижорий фойда олишга у кўпроқ ҳақлидир. Ихтиро ёки муаллиф рухсати, розилигисиз ҳеч ким унинг меҳнатидан тижорий фойда олишга ҳаққи йўқ.
Ёзилган китоблар ҳақида Шайх Муҳаммад Содиқ Муҳаммад Юсуф ҳазратлари:
«Баъзи пайтларда муаллиф ўзининг бутун умрини бир фойдали китоб таълийф қилишга сарфлайди. Ва ундан фойда кўриш учун нашр қилади. Шунда бошқа бир одам келиб, ҳалиги китобдан бир нусхани олади-да, ҳозирги замонда чиққан осон воситалар орқали ё чоп қилади, ё суратга олдириб у ҳам сота бошлайди. Унинг сотиши, албатта, муаллифнинг йўлини тўсади, унга қарши бир одамга айлантиради, ана шунинг оқибатида ҳалиги одам ҳеч қандай таълийфга аралашмасдан, заҳматини чекмасдан, бировнинг меҳнати самарасини кўришга ўтади. Баъзи бировлар бу китобни бепул тарқатишлари ҳам мумкин. Лекин, ана шу бепул тарқатиши билан у ўзига шуҳрат қозонади, шуҳрат қозониш йўлида эса муаллиф бечоранинг чарчагани, ҳоригани, қилган меҳнати, ҳатти-ҳаракъатининг ҳаммасини зоега чиқаради. Мана шу фикрни ихтиро қилувчилар ҳақида ҳам айтиш мумкин. Бундай нарсалар бўлаверганидан кейин илмли, заковатли, китоб таълийф қилишга, ихтиро қилишга қудрати етадиган одамларнинг ҳимматлари пасаяди. Чунки, улар ўзларининг меҳнатлари самарасини кўрмайдилар, бошқалар унинг меҳнатини қўлидан юлиб, тортиб оладилар ва ўзларининг фойдасига ишлатадилар, тижорат қиладилар, муаллифнинг йўлини тўсадилар. Ҳолбуки, у «тижоратчилар» бу китобнинг ёки ихтиронинг дунёга келишида ҳеч нарса сарфлаганлари йўқ, буни хаёлларига ҳам келтирмаганлар. Замон ўзгариши билан, вазиятлар ҳам ўзгарди, янги-янги нарсалар чиқарилди, эндиликда ҳар ким ўзининг қилган меҳнатининг самарасини кўриши керак. Муаллиф ёки ихтирочи ҳам ўзи таълиф қилган асари ёки ихтиро қилган нарсасининг ҳаққдори бўлиши вожибдир. Бу ҳаққ ана шу муаллифнинг шаръий мулки ҳисобланади, бирор киши унга тажовуз қилмаслиги керак, унинг изнисиз кўчирмасликга, чоп қилмаслиги, сотмаслиги керак. Ана шу нарсаларнинг ҳаммаси-китоб бўлсин, бошқа бўлсин, асосан, шариатга тўғри келадиган, залолатга бошламайдиган нарсалар бўлиши шарти билан, албатта. Шунингдек, ўша ёзилган нарсани нашр қилган ношир ҳам муаллифнинг шериги бўла олмайди, у фақат муаллиф нимага аҳдлашган бўлса, шу аҳдга ҳаққли холос, бошқа нарсага ҳаққи йўқ. Муаллифнинг изнисиз ношир китобнинг мазмунига ўзгартириш киритиши мумкин эмас ёки бирон ерини бошқача қилишга ҳаққи йўқ. Муаллифлик ҳаққи мерос бўлиб қолади, яъни муаллифнинг меросхўрларига ҳаққ ҳам мерос бўлиб қолади. Ана шу нарсаларнинг ҳаммаси халқаро шартномаларда ўз аксини топган, мана шу нарсаларнинг ҳаммасини мўмин-мусулмонлар амалга оширишлари керак, шариатга хилоф ишларни қилмаслик лозим, бу нарсаларнинг ҳаммасини жойига қўйиш вожиб ҳисобланади», деб айтган.
Таҳлил ва хулоса
Ушбу иккита нуқтаи назар ҳам маълум бир далилларга асосланган. Ушбу мақоланинг муаллифи ўзининг “Бай ул-ҳуқуқ” китобида иккинчи нуқтаи назарга кўпроқ ён босиб, мазкур китобни Нашриётчилар ва уни нашр қилиш ҳуқуқи ҳақидаги қонун бўйича рўйхатга олиб пул эвазига уни бошқаларга ўтказиш мумкинлигини назарда тутади.
Қонун бўйича кўзда тутилган тақиқларга келсак, агар маъулум бир мамлакатдаги муаллифлик ҳуқуқи бўйича қонун ўз фуқароларига муаллиф ҳуқуқининг рухсатисиз китоб босишини тақиқлаган бўлса, барча фуқаролар ўша қонунга бўйсини керак бўлади. Бунга бир нечта сабаблар бор.
Биринчидан, бу шариат асосларига мувоффиқ, юқорида зикр қилинган иккинчи нуқтаи назарга кўра муаллифлик ҳуқуқининг бузилиши бўлади.
Иккинчидан, биз юқорида “интеллектуал мулк” масаласида замонавий уламолар турли хил қарашларга эга эканини зикр қилдик ва буларнинг ҳеч қайсиси Қуръон ва Суннатга асосланган Ислом таълимотига зид эмас. Бундай ҳолатда Ислом давлати бир фикрни бошқа фикрдан устун олиб, ўзининг махсус фармони билан қайд қилиб ҳам қўйиши мумкин, ўшанда бошқа нуқтаи назарга эга бўлган уламолар ҳам унга амал қилишга мажбур бўлади. Ислом ҳуқуқи ислом мамлакатининг қонуни қандайдир ҳуқуқий масала, бахсни Қуръон ва Суннатда зикр қилинмаган услуб билан ҳал қилиш мумкин деб билади.
Шундай қилиб, агар Ислом давлати интеллектуал мулк ҳақидаги концепцияларнинг бирининг тарафини олиб, Қуръон ва Суннатга зид бўлмаган қонун қабул қилса, бу қонунга барча фуқаролар амал қилишга мажбурдир. Бошқа нуқтаи назарга эга бўлганлар, ўз эътирозларини академик бахсларда изҳор қилишлари мумкин, бироқ улар амалда қонунни бузишларига рухсат йўқ.
Учинчидан, агар давлат исломий бўлмаса ҳам, ҳар бир фуқаро у билан очиқ ё махфий бўлган шартнома тузган бўлади, яъни у қонунларга бўйинсиниши керак (шариатга хилоф бўлган нарсаларга мажбур қилинмаса). Шундай қилиб, қонун фуқародан қандайдир жоиз бўлган (лекин мажурий эмас) амални қилма деган бўлса, у ўша нарсани қилмаслиги керак.
Хатто “интеллектуал мулк” концепцисига рози бўлмаган уламолар ҳам шариат ўша тан олинган концепциядаги ҳуқуқларни мажбурий тарзда бузишга буюримайди, деб айтади. Уларнинг нуқтаи назари: китобни муаллиф рухсатисиз босиш мумкин эмас.
Шундай қилиб, агар қонун ушбу “мумкин бўлган” нарсани тақиқлаб, қўйса, фуқаролар ҳам шунга амал қилишлари керак бўлади, чунки бу нарса уларнинг давлат билан ўртасидаги шартномасига асосан қилинган бўлади. Ҳар қайси фуқаро муаллифлик ҳуқуқи ҳақидаги қонунга бўйсиниши керак, агар бу билан шариат ҳаром деб билган нарса. Агар тақиқланган амалларга мажбур қилинмаса ёки шариат фарз билган амалларни тарк қилишига сабаб бўлмаса ҳар бир фуқаро муаллифлик ҳуқуқи ҳақидаги қонунга бўйсиниши керак бўлади.
Умуман олганда бу борада шайх Муҳаммад Содиқ Муҳаммад Юсуф ҳазратлари батафсил маълумотлар бериб кетганлар, роҳимаҳуллоҳ.
Муҳаммад Тақи Усмани мақоласи асосида
Абу Муслим тайёрлади
