1096 йили салжуқ давлатининг ғарбий чегараларида кутилмаган вазиятлар бошланаётган эди. Султон резиденциясига доимий равишда Европада "Қуддусни озод қилиш" мақсадида салбчилар юришларига қатнашиш учун одамлар йиғилаётгани ҳақида хабарлар келаётганди. Европаликлар назарида, мусулмон олами бир хилофат сифатида намоён бўлиб, унинг бошқаруви улкан салжуқ султонлари томонидан олиб борилмоқда. Ҳар ҳолда, бу шундай эди, лекин салбчиларнинг босқинидан бир неча ой аввал, мусулмонлар давлатининг буюк даражаси таназзулга юз тутган эди.
XI асрнинг ўрталарида Анатолия Византий империясининг мўътабар пункти эди. Ушбу минтақанинг христиан аҳолиси VIII асрда араб армиялари томонидан қилинган зарбаларга бардош бериб, бир неча жангларда тажриба тўплади. Константинополни асрлар давомида ҳимоя қилиб келган бу қалъа бузилиши мумкин бўлмаган кўринади. Аммо Тоғрулнинг ўғли Алп-Арслон Византия чегарасига яқин шарқий Анатолиянинг бир неча ҳудудларини заифлаштирганидан кейин, вазият тўлиқ ўзгарди.
Бу муносабатда Византия императори Роман IV Диоген катта армия тўплаб салжуқларга қарши йўл олди. 1071 йилнинг августида Манцикерт шаҳри яқинида тарихни ўзгартирган битта жанг бўлиб ўтди. Кўп сонли ва кўп миллатли армия заиф мотивацияга эга бўлиб, армян гуруҳлари жангдан олдин сўнгги полкни тарк этди, тюрк-печенеглари Алп-Арслонинг эътиборини олади. Бунинг натижасида византийлар мағлуб бўлиб, император Роман IV Диоген асир бўлиб қолди.
Византиянинг мағлубияти давлатда мухолиятларнинг юзага келишига сабаб бўлди. Буни салжуқлар билан иттифоқда бўлган туркман қавмлари фойдаланиб, бир неча йил ичида Анатолиянинг кўп қисмини эгаллашди ва Эгей денгизи соҳилларига етди.
Аниқ зафарли ғалабадан бир йил ўтмасдан, Алп-Арслон ўлдирилди. Унга ким ўлдирганини аниқ айтиш мушкил. Султоннинг 13 ёшли ўғли Малик-шоҳ салжуқ давлатини бошқаришни ўз қўлига олади. Янги султон ўз ҳукмронлигини сақлаб қололмасди, агар Низом ал-Мулк бош визир сифатида уни қўллаб-қувватламагунча.
Низом ал-Мулкни алоҳида таърифланиши керак. У мусулмон давлатининг ягона, марказлашган қурилиши учун курашган энг машҳур исломий давлат фаолиятидан бири эди. Алп-Арслон ва Малик-шоҳ даврларида 40 йил давомида Низом ал-Мулк салжуқ империяси ҳукуматида визир вазифасини бажарган. Украина шарқшуноси ва ёзувчиси Агатангел Қримский визирнинг давлат фаолиятини шундай таърифлаган:
«Низом ал-Мулк сабабли, бир томондан, давлат, салжуқ династиялари орасидаги зиддиятлар ва кўплаб қасдлар натижасида бўлишига қарамай, бир қўл назорат остига келтирилди, иккинчи томондан – унинг иқтисодиёти тикланди».
Низом ал-Мулкнинг сиёсий тажрибаси «Сиёсат-нома» (Бошқариш тўғрисидаги китоб) асарида акси эттирилган, у ерда давлатнинг ҳуқуқий тизими ва раҳбарнинг бу тизимдаги роли ҳақидаги қарашлари маънода ифодаланган.
«Ҳар куни давлат раҳбари икки марта, озодликлар тўғрисидаги шикоятларни кўриб чиқиши, зўравонларга жазо бериш, адолатни талаб қилиш ва юртнинг аъзоларини мустақил равишда, орқадаги инсонларсиз тинглаши, тадқиқ этилиши керак; муҳим қарзлар, одатда, ижобий хулосалар билан охирги фаҳмга етиши керак. Бунинг натижасида, агар раҳбар жамоатчилар ва шикоятчиларни ҳар ҳафта иккита бор чақирса ва уларнинг сўзларини тингласа, барча зўравонлар қўрқишади, зўравонликларни тўхтатишади ва ўта зўравонларни қилмаслик учун бирор ишни қилмасликка одатланишади».
Низом ал-Мулк салжуқ султонлари билан биргаликда, маданият, фан ва диний таълимнинг ривожланишига катта эътибор берди. У давлат идорасида бўлмиш фаолият давомида сотчалар, мадраса, караван-сарайлар, эски йўлларни қайта тиклаш ва янги йўлларни қуриш ишлари кўплаб бажарилди. Салжуқ империясида олий таълим янги даражага кўтарилди. Низом ал-Мулкнинг ташаббуси билан низомийалар — янги турдаги мадраса ташкил қилинган, у ерда ёшлар нафақат таълим олиш, балки Исломни турли секталардан ҳимоя қилиш учун фаол курашчилар бўлиш учун тайёрланишган.
Воқеаларнинг бурилиши
Султон Малик-шоҳ ва визирнинг муваффақиятли ҳаракатларига шиа исмоилийлар сектаси ва унинг радикал қаноти - ботинийлар қарши чиқди. Бу сектанинг етакчиси Хасан ибн Саббах эди, у салжуқ ерларида ўз давлатини қуришни хоҳлар эди. Ботинийлар (Европада "ассасинлар" сифатида танилган) диний фанатиклар эди. Ибн Саббахнинг буйруғи билан, улар шаҳарлар кўчаларида одамларни ўлдиришар, расмийларнинг уйларига киришар ва ҳатто ҳокимларнинг сарайларига киришарди. Ботинийлар византийлар, Ғарбий Европа давлатлари ҳокимлари ва Мисрдаги Фатимийлар фаолият юритувчилар билан алоқа ўрнатишди.
1092 йилда Низом ал-Мулк Нахеванд шаҳрида бўлганида, ботинийлардан бири томонидан хиёнат билан ўлдирилди. Унинг ҳалок бўлганидан бир ой ўтгач, султон Малик-шоҳ ҳам кутилмаганда ўлди ( кўпгина тадқиқотчиларга кўра, у заҳарланган). Ушбу воқеалар салжуқ империясининг парчаланишига олиб келди.
Ғарб Европасида ва Византияда икки машҳур мусулмон сиёсатчиларининг ҳалок бўлгани ҳақидаги хабарни хурсандчилик билан қабул қилишди. 1095 йил ноябрида Рим папаси Урбан II Европадаги рицарларни "Қуддусни озод қилиш" мақсадида юришга чақирди. 1096 йилда салбчилар Константинополга йўл олишди.
Бу вақтда парчаланган салжуқ империясининг ғарбий қисмида, Анатолияда, Кония султанлиги мавжуд эди, уни султон Қилич-Арслон бошқарар эди. У Малик-шоҳнинг ҳарбий истеъдодига эга эмас эди ва салбчиларнинг босқинига қарши ҳарбий тайёргарлик ўрнига, у итоатсиз туркман қабилалари билан урушлар билан шуғулланар эди.
Аввалда ёш султонга омад келди. У осонлик билан Петр Пустынник бошчилигидаги кучларни енгиб ўтди. Аммо 1097 йил бошида Анатолияга Европа бўйлаб профессионал салбчиларнинг кучлари кела бошлади. Кўплаб шиддатли жангларда Қилич-Арслон армияси мағлуб бўлди, бу эса салбчиларга Фаластинга киришга ва 1099 йилда Қуддусни эгаллашга имкон берди.
Низом ал-Мулк ҳалок бўлганидан сўнг, ботинийлар кўтарилиб, кўплаб шаҳарлар ва қалаларни эгаллашди. Улар салбчиларнинг босқинидан олдин "иккинчи жабҳа"ни очдилар. Мусулмон оламининг катта ҳарбий ва иқтисодий имкониятлари етарли мавқега эга бўлмади. Охирги фаолиятда мусульмонлар ўзларини йиғиб олиш учун етарли куч топа олмади.
Абу Муслим тайёрлади
