Афлатун ва Европа фалсафаси

Афлатун (Платон) Европанинг фалсафий тафаккурига улкан таъсир кўрсатган шахслардан бири ҳисобланади. Унинг ғоялари нафақат қадимги юнон фалсафасида, балки бутун Ғарб цивилизациясида муҳим аҳамиятга эга бўлиб, ўрта асрлардан то ҳозирги кунгача Европанинг маданияти, илм-фани ва сиёсий фикрларига таъсир ўтказган.



1. Афлатун ва қадимги Европа фалсафаси

Афлатуннинг Академияси ва Арасту

•    Афлатун Афинада Академияни ташкил қилган, бу Ғарбдаги илк фалсафий мактаблардан бири ҳисобланади.

•    Унинг энг машҳур шогирди Арасту (Aristotle) бўлиб, кейинчалик ўзининг фалсафий тизимини ишлаб чиқди.

•    Арасту Афлатун ғояларини танқид қилган ва тажриба ва мантиқий фикрлашни асосий билим манбаи деб билиб, Афлатуннинг идеялар олами назариясини рад этган.



2. Афлатун ва Европадаги ўрта асрлар фалсафаси

Христианлик ва Афлатун ғоялари

•    Афлатуннинг ғоялари христиан фалсафасининг шаклланишига катта таъсир қилган.

•    Августин (St. Augustine, б.з. 354–430) Афлатун фалсафасини христиан дини билан уйғунлаштирган. У Афлатуннинг руҳнинг абадийлиги ва идеялар олами ҳақидаги фикрларини қабул қилиб, уларни худонинг маърифати билан боғлаган.

Неоплатонизм (Янги Афлатунчилик)

•    Неоплатонизм Афлатун ғояларини ривожлантирган фалсафий йўналиш бўлиб, уни Плотин (Plotinus, б.з. 204–270) асос солган.

•    Бу йўналиш Ғарб ва Ислом фалсафасига катта таъсир кўрсатган. Масалан, Ал-Фаробий ва Ибн Сино ҳам неоплатоник ғояларни қабул қилган.



3. Афлатун ва Европа Уйғониш даври (Renaissance)

Гуманизм ва Афлатун ғоялари

•    Уйғониш даврида (XIV–XVI асрлар) Афлатун ғоялари қайта тикланди.

•    Италиялик файласуфлар Марсилио Фичино (Marsilio Ficino) ва Пико делла Мирандола (Pico della Mirandola) Афлатун фалсафасини қайта ўрганиб, уни христианлик ва гуманизм билан боғлашга ҳаракат қилишди.

•    Афлатуннинг идеал давлат, ахлоқ ва билим ҳақидаги фикрлари Европа гуманизмининг асосларидан бири бўлди.



4. Афлатун ва Европа янги давр фалсафаси

Декарт ва идеализм

•    XVII асрда Рене Декарт (René Descartes, 1596–1650) Афлатуннинг ақлий билим ва тафаккур ҳақидаги фикрларини ривожлантириб, рационализм асосларини қўйди.

•    Декартнинг "Мен ўйлайман, демак, мавжудман" деган машҳур ғояси Афлатуннинг ақлий билим тўғрисидаги фикрларига яқин.

Кант ва идеализм

•    XVIII асрда Иммануил Кант (Immanuel Kant, 1724–1804) ҳам Афлатуннинг метафизика ва билим назариясидан илҳомланган.

•    У Афлатуннинг идеялар олами ҳақидаги фикрини қайта кўриб чиқиб, инсон ақли қандай қилиб билим ҳосил қилишини тушунтиришга ҳаракат қилган.

5. Афлатун ва замонавий Европа

Сиёсат ва демократик ғоялар

•    Афлатуннинг "Республика" асаридаги давлат тузилиши ҳақидаги фикрлари ҳозирги сиёсий тизимларга таъсир кўрсатган.

•    Ҳозирги Европадаги демократик қадриятлар Афлатуннинг адолат ва ҳокимият ҳақидаги баҳсларидан илҳомланган.

Фалсафа ва мафкура

•    Афлатуннинг фалсафаси ҳали ҳам Ғарб фалсафасида муҳокама қилинади.

•    ХХ асрдаги файласуфлар, хусусан Альфред Норт Уайтхед (Alfred North Whitehead), Афлатун ҳақида:

"Бутун Европанинг фалсафаси – бу Афлатуннинг ёзганларига изоҳ беришдан иборат" – деб таъкидлаган.

Афлатун Европанинг фалсафий, сиёсий ва маънавий ҳаётида улкан из қолдирган. Унинг идеялар олами, адолат ҳақидаги қарашлари, демократик тузум ва ахлоқий ғоялари бутун Ғарб цивилизациясига таъсир этган.

Афлатун – нафақат қадимги давр, балки замонавий Европа фалсафасининг ҳам асосий устунларидан бири ҳисобланади.

Афлатун ва Ислом олами

Афлатун (Платон) ислом оламида катта таъсирга эга бўлган фалсафий шахслардан бири ҳисобланади. Унинг ғоялари ислом фалсафасининг шаклланишига, хусусан, Ал-Киндий, Ал-Фаробий, Ибн Сино, Ибн Рушд каби машҳур мутафаккирларнинг қарашларига таъсир қилган. Афлатун ғоялари исломий дунёда асосан неоплатонизм (янги Афлатунчилик) орқали қабул қилинган ва ислом фалсафасида маълум бир даражада диний тушунчалар билан уйғунлаштирилган.

1. Афлатун асарларининг ислом оламига кириб келиш жараёни

•    Афлатуннинг асарлари ислом оламига асосан IX–X асрлар даврида таржима қилинган.

•    Бу жараён Бағдоддаги "Байтул ҳикма" (Ҳикмат уйи)да амалга оширилган.

•    Афлатун асарларини араб тилига асосан Ал-Киндий, Ҳунайн ибн Исҳоқ, Матта ибн Юнус каби таржимонлар таржима қилган.

•    Афлатуннинг "Республика", "Федон", "Тимей" каби асарлари араб тилида кенг тарқалган ва улар ислом мутафаккирлари томонидан таҳлил қилинган.

2. Афлатун ва ислом фалсафаси

Афлатун ва Ал-Киндий (IX аср)

•    Ал-Киндий (800–870) – ислом дунёсидаги илк фалсафий мактаб асосчиларидан бири.

•    У Афлатун ва Арасту ғояларини ислом таълимоти билан уйғунлаштиришга ҳаракат қилган.

•    Ал-Киндий Афлатуннинг идеялар олами назариясини маълум маънода қабул қилган, лекин уни исломий дунёқараш билан бирлаштирган.

Афлатун ва Ал-Фаробий (IX–X асрлар)

•    Ал-Фаробий (872–950) Афлатун фалсафасини ислом таълимоти билан мослаштирган.

•    Унинг "Фозил шаҳар" (Идеал жамият) асари Афлатуннинг "Республика" асарига жуда яқин.

•    Ал-Фаробий фикрига кўра, идеал ҳукмдор – файласуф бўлиши керак, бу эса Афлатуннинг "файласуф-подшоҳ" ғояси билан мос келади.

Афлатун ва Ибн Сино (X–XI асрлар)

•    Ибн Сино (980–1037) Афлатун ва Арасту фалсафасини ўзлаштирган ва уларни исломий тавҳидий қарашлар билан боғлаган.

•    У неоплатонизм (янги Афлатунчилик) таълимотини қабул қилиб, руҳнинг абадийлиги ва ғоялар олами назарияларини ривожлантирган.

•    Ибн Сино Афлатуннинг "идеялар олами" назариясини Аллоҳ таолонинг илм ва мавжудотни яратиш тушунчаси билан боғлаган.

Афлатун ва Ибн Рушд (XII аср)

•    Ибн Рушд (1126–1198) Афлатундан кўра кўпроқ Арасту ғояларини ҳимоя қилган, лекин барибир Афлатун таъсири ҳам сезиларли бўлган.

•    У Афлатуннинг руҳнинг абадийлиги ҳақидаги фикрини исломий нуқтаи назардан қайта кўриб чиққан.

•    Ибн Рушд Афлатуннинг идеал жамият ҳақидаги фикрларини шарҳлаб, уларни исломий давлат назариясига мослаштирган.

3. Афлатуннинг ислом маънавияти ва ирфоний (суфий) қарашлар билан боғлиқлиги

Афлатуннинг баъзи ғоялари суфийлик (тасаввуф) фалсафасига ҳам таъсир қилган. Хусусан:

•    "Идеялар олами" – суфийлар буни "ҳақиқат олами" билан боғлаган.

•    "Руҳнинг абадийлиги" – ислом ирфоний тушунчасида руҳ Аллоҳга қайтиши керак бўлган илк ҳолатига ишора қилади.

•    "Файласуф-подшоҳ" ғояси – суфийликдаги комил инсон (инсони комил) назариясига яқин.

4. Афлатуннинг ислом оламидаги таъсири ва танқидлар

Афлатун ғояларини ҳимоя қилганлар:

✔ Ал-Киндий, Ал-Фаробий, Ибн Сино, Ибн Рушд каби мутафаккирлар унинг ғояларини ривожлантирган.

✔ Суфийлар унинг идеал руҳий ҳолат ва маърифат ҳақидаги фикрларини маъқул кўрган.

Афлатун ғояларини танқид қилганлар:

 Имом Ғаззолий (1058–1111) Афлатун ва Арасту фалсафасини танқид қилиб, уларни ислом ақидасига мос келмайди, деб ҳисоблаган.

Салафийлар ва баъзи уламолар "идеялар олами" ва "руҳнинг абадийлиги" каби ғояларни шубҳали деб қарашган.

5. Афлатун ва Ислом оламидаги мероси

Афлатуннинг фикрлари ислом оламида узоқ асрлар давомида муҳокама қилинган.

 Унинг ахлоқ, сиёсат, руҳий олам ва илм ҳақидаги фикрлари ислом мутафаккирларига таъсир қилган.

 Бағдод, Қуртуба ва Тўпқопи кутубхоналарида Афлатун асарлари асрлар давомида сақланган ва ўрганилган.

•    Афлатун ислом фалсафасига улкан таъсир қилган ва унинг ғоялари Ал-Киндий, Ал-Фаробий, Ибн Сино, Ибн Рушд томонидан ўрганилган.

•    Унинг идеялар олами, адолат, комил инсон ва идеал жамият ҳақидаги фикрлари исломий тушунчаларга уйғунлаштирилган.

•    Суфийлар унинг руҳий камолот ҳақидаги фикрларини қабул қилган.

•    Имом Ғаззолий ва баъзи уламолар унинг фалсафасини танқид қилган.\

Абу Муслим