Крыловнинг маймун ҳақидаги масали, у кўзойнакни тўғри ишлата олмай, ғазаб билан синдириб ташлагани, жоҳиллик ва одамларнинг янги технологияларни қўллай билмаслик муаммосини акс эттирувчи ёрқин аллегориядир. Бугунги кунда, сунъий интеллект (СИ) шиддат билан ривожланаётган замонда, бу дарс айниқса долзарб бўлиб қолмоқда...
Аллоҳга ҳамд бўлсин, Унга ҳамд айтамиз, Ундан ёрдам ва мағфират сўраймиз. Нафсларимизнинг ёмонлигидан ва ёмон амалларимиздан Аллоҳдан паноҳ тилаймиз. Кимни Аллоҳ ҳидоят қилса, уни ҳеч ким залолатга кетказа олмайди. Кимни У адаштирса, уни ҳеч ким ҳидоят қила олмайди. Гувоҳлик берамизки, Аллоҳдан бошқа илоҳ йўқ ва Муҳаммад Унинг қули ва элчисидир. Аммо баъд:
Александр Сергеевич Крыловнинг "Маймун ва кўзойнаклар" масали шунчаки ақлсиз маймуннинг ёрдам учун мўлжалланган нарсаларни тўғри ишлата олмаслиги ҳақидаги болалар ҳикояси эмас. Бу рақамли технологиялар, сунъий интеллект ва фаннинг шиддатли ривожланиши даврида ҳар қачонгидан ҳам долзарб бўлган чуқур насиҳатдир.
Масалда маймуннинг кўзлари хиралашиб қолади ва унга кўзойнак ёрдам беришини ўйлайди. У кўзойнак сотиб олади, уни айлантиради, ялайди, думига илиб олади — хуллас, ундан тўғри фойдаланишдан бошқа ҳамма нарсани қилади. Натижада у кўзойнаклар бефойда деган хулосага келади ва аччиғи чиқиб, уларни тошга уриб синдиради. Бунинг сабаби шундаки, жоҳил нарсанинг моҳиятини тушунмайди ва кўрсатмалар ҳамда бошқаларнинг тажрибасини эътиборсиз қолдириб, ўз тасаввурига кўра иш тутади.
"Нақадар фойдали нарса бўлмасин, қадрини билмаган жоҳил, у ҳақда доим ёмон фикрга боради..." — Крыловнинг машҳур масалида оддий ва биринчи қарашда кулгили вазият ҳикоя қилинади: кўзи хиралашиб қолган маймун одамларга кўзойнак ёрдам беришини эшитади, лекин уларни қандай ишлатишни тушунмай, уларни бемаъни тарзда қўллай бошлайди ва охир-оқибатда алданишганини ўйлаб, синдириб ташлайди. Масал чуқур насиҳат билан якунланади: нақадар фойдали нарса бўлмасин — агар сен унинг қадри ва моҳиятини билмасанг, ундан нафақат фойда ололмайсан, балки унга душманлик билан муносабатда бўла бошлайсан.
Бу эски мақол бугун айниқса замонавий янграмоқда. Биз технологияларнинг шиддатли ривожланиш даврида яшаяпмиз. Сунъий интеллект, биотехнологиялар, рақамли платформалар, глобал коммуникациялар — буларнинг барчаси бизнинг замоннинг "кўзойнаклари"дир, инсоннинг ҳаётини осонлаштириш, мураккаб муаммоларни ҳал қилишда ёрдам бериш, ақл ва мулоқот имкониятларини кенгайтириш учун мўлжалланган. Аммо атрофимизда бу асбобларнинг моҳиятини тушунмай, уларни нотўғри ишлатаётган қанча "маймунлар"ни кўрамиз?
Бу замонавий ҳодисани эслатади: одамлар сунъий интеллектдан тортиб то тиббий ютуқларгача бўлган қудратли технологияларга эга бўлишади, лекин кўпинча уларни қандай қилиб тўғри ишлатишни билишмайди. Цивилизациянинг неъматларидан фойдаланиш ўрнига, билим етишмаслиги, нотўғри қўллаш ёки ўз юзаки фикрларига ҳаддан ташқари ишониш туфайли ўзларига ва бошқаларга зарар етказишлари мумкин.
Бугун биз сунъий интеллект (СИ) кундалик ҳаётнинг бир қисмига айланаётган даврда яшаяпмиз. У шифокорларга касалликларни ташхис қилишда, ўқитувчиларга ўқувчилар учун материал танлашда, тадбиркорларга қарор қабул қилишда ёрдам беради. Аммо агар инсон ундан қандай қилиб тўғри фойдаланишни тушунмаса, тескари эффект олиши мумкин: нотўғри маълумот, ижтимоий низолар, вақт йўқотиш ва ҳатто психологик муаммолар. Маймун кўзойнакни тўғри ишлата олмагани каби, бугунги инсон ҳам янги технологияларга бепарво ва уларнинг моҳиятига ҳурматсизлик билан муносабатда бўлса, ўз келажагини "синдириб" қўйиши мумкин.
Сунъий интеллект, маймун учун кўзойнак каби, улкан салоҳиятга эга бўлган асбобдир. У маълумотларни ақл бовар қилмас тезликда таҳлил қилишга, майда вазифаларни автоматлаштиришга, илмий кашфиётларга ёрдам беришга, тиббиётни яхшилашга, логистикани оптималлаштиришга, санъатнинг янги шаклларини яратишга, матн билан ишлаш, таржималар ва бошқа кўп нарсаларга қодир. Бу тўғри қўлланилса, инсоннинг ҳаётини сезиларли даражада осонлаштириши, унинг унумдорлигини ошириши ва глобал муаммоларни ҳал қилишга ёрдам бериши мумкин бўлган асбобдир.
Ислом доимо билим, ақл ва имкониятлардан оқилона фойдаланиш муҳимлигини таъкидлаган. Яъни, инсонга нима фойдалигу нима зарарли эканини англаб, онгли равишда танлаш учун ақл берилган. Технологиялардан фойдаланиш — бу донолик, сабр ва ўқишни талаб қиладиган синовдир. Крыловнинг масали — бу бизнинг асримизда айниқса долзарб янграётган огоҳлантиришдир. Маймун етарли билимга эга бўлмай туриб, цивилизация ютуқларидан фойдаланмоқчи бўлган, лекин уларнинг моҳиятини тушунмайдиган инсонни рамз қилади. Натижа нима? Вақт, пул, соғлиқ ва ҳатто ўзига бўлган ишончнинг йўқолиши.
Мусулмонлар учун бу дарс янада муҳимдир. Биз янги технологияларни рад этмасдан, балки уларга сиғинмасдан, уларни тўғри қўллаш имкониятини берадиган билимга интилишимиз керак. Пайғамбар ﷺнинг сўзларини эслатайлик: "Ҳақиқатан ҳам, билим — яхшиликдир, энг яхши яхшилик эса билган ва бошқаларга ўргатган мусулмондир." (Ҳадис). Мусулмон жоҳилликда қолишга ва ривожланишдан орқада қолишга ҳақли эмас. Аммо шу билан бирга у билимни ақл билан ишлатишга мажбурдир. СИ — бу душман эмас. Душман — бу жоҳиллик ва ёмон ниятлардир.
СИ ва замонавий ихтиролар — бу нейтрал асбоблардир. Пичоқ нон кесиш учун ҳам, одамни яралаш учун ҳам ишлатилиши мумкин бўлгани каби — СИ ҳам раҳмат ёки лаънат бўлиши мумкин. Ҳаммаси билим, ахлоқ ва тақвонинг интеграциясига боғлиқ. Мусулмон масалдаги маймун каби бўлмаслиги керак — Олий Зотнинг неъматларидан тушунмасдан ва масъулиятсизлик билан фойдаланмаслиги керак. СИ — бу Аллоҳ бизга берган ақлнинг натижасидир. Ва бошқа ҳар қандай ресурс (пул, соғлиқ, ҳокимият) каби, СИга ҳам шариатга мувофиқ муносабатда бўлиш керак: яхшилик қилиш, умматни ривожлантириш, заифларга ёрдам бериш, адолатли бўлиш нияти билан.
Крыловнинг масали бизга жоҳиллик яхшиликни бефойда ахлатга айлантиришини ўргатади. Бугун СИ — бу бизнинг замоннинг "кўзойнаклари"дир: агар улардан ақл билан фойдаланилса, улар ҳаётни яхшилайди, агар маймун каби иш тутилса — фақат ўзига зарар келтириши мумкин. Мусулмон технологияларнинг оқилона фойдаланувчиси бўлиши, билимни донолик билан уйғунлаштириши керак, токи "эшитадиган, кўрадиган ва гапирадиган, лекин тушунмайдиган"лардан бўлмаслиги керак. (Қуръон, 7:179). Аллоҳ бизга бу дунё неъматларидан яхшилик йўлида фойдаланишга ва залолатга олиб борадиган ҳамма нарсадан сақланишга ёрдам берсин!
Эй мусулмон! Ўз инжиқлиги туфайли кўзойнакни синдираётган маймун бўлма. Узоқроқни, чуқурроқни, аниқроқни кўриш ва Қуръон ва Суннатга мувофиқ Раҳмат йўлида бошқаларни етаклаш учун донолик билан уларни тақадиганлардан бўл. Ҳар бир мусулмон технологиялардан нафақат фойдаланувчи бўлишга, балки уларни инсонларнинг фаровонлиги ва Аллоҳнинг розилиги учун фойдали йўналишда қўллашга интилсин. Омин!
Абу Муслим тайёрлади
