Биз асаби мустаҳкам бўлган, ушбу «қассоб»ни тинглаётган ёки ўқиётган ҳар қандай нормал мусулмонда уйғониши муқаррар бўлган ҳис-туйғуларни четга суриб, рўй берган воқеа-ҳодисаларни таҳлил қила оладиган шахслар учун ушбу интервьюнинг тўлиқ матнига ҳавола берамиз. Ахир, ҳис-туйғулар совуққонлик талаб қилинадиган ақл-идрок учун яхши ёрдамчи эмас. Бугунги кунда совуққонлик албатта талаб қилинади, чунки бизга қанчалик ёқмасин, айни пайтда Суриядаги урушнинг ички иштирокчилари орасида асосий ғолиб айнан Башар Асад режими бўлиб, у ўз ҳомийлари Эрон ва Россия ёрдами билан ушбу мамлакат ҳудудининг катта қисмини қайтариб олди ва қолган қисмини қайтариб олишга қатъий интилмоқда.
Албатта, бу ташқи ёрдамсиз Башар Асад режими мамлакатдаги ҳарбий ҳаракатлар давомида бир неча бор намойиш этилган ҳолатларда ҳеч нарсага ярамайди. У ўз мамлакатини уруш ҳолатига олиб келган, асосан Туркиянинг ўша пайтдаги раҳбарияти (Эрдўғон ва Довудўғли) воситачилигида тинч намойишчилар билан сиёсий музокаралар олиб боришдан бош тортган бу урушнинг илк йилларида мамлакатнинг катта қисми устидан назоратни йўқотди. Йўқотишларнинг сабаби шунда эдики, ҳатто насронийлар ва баъзи алавийлар унинг душманлари лагери томонга ўтдилар, шу билан бирга, уларнинг вакиллари, шу жумладан юқори қўмондонлик таркиби дезертирлик қилиб, армия сафидан катта-катта гуруҳлар кўринишида чиқиб кетган сунний кўпчилик ҳам унинг учун жанг қилишни истамадилар. Асад ташқи ва ички омилларнинг комбинацияси туфайли - бир томондан, ердан туриб Эрон бутун дунёдан тўплаган шиалардан иборат «тўп еми» ва ҳаводан туриб Россия авиацияси, иккинчи томондан, суриялик мухолифларнинг сиёсий қобилиятсизлиги оқибатида урушнинг боришини ўзгартира олди. Суриялик мухолифлар, бир неча бор ёзганимиздек, мамлакатга ва бутун дунёга қаратилган тегишли дастур билан битта ҳарбий-сиёсий раҳбарият остида бирлаша олмаганликлари сабабли, улар исёнчилар ўртасида бузғунчи кучларнинг пайдо бўлишига замин яратдилар, Асад режимининг ёрдамида кўтарилган ИШИДнинг пайдо бўлиши эса ҳақиқий апофеоз бўлди.
Буларнинг барчасидан хабардор бўлган ҳар бир кишида режимнинг характерини алавий озчилик диктатурасидан кенг миллий бирликка ўзгартирмаслик учун ўзини Суриянинг ватанпарвар-давлат арбоби сифатида кўрсатиб, мамлакатини фалокатга олиб келган кимсага нисбатан жирканишдан бошқа туйғу уйғотиши мумкин эмас. Аммо, келинг, ҳиссиётларни яна бир бор четга суриб қўямиз. Бу интервьюдан кўриниб турибдики, у ўзини айнан шундай сифатда – мустақил ва ҳудудий яхлит Сурия давлатининг изчил ва муросасиз ватанпарвари сифатида тасаввур қилади. Шуниси муҳимки, рақиблари учун жуда ёқимсиз бўлса ҳам, сурияликлар ва дунёнинг катта қисми учун буни ишонарли қилиб кўрсатади.
Нима учун Асаднинг риторикаси бугунги кунда кўпчилик учун ишонарли бўлиб кўринади? Замонавий дунё анчадан бери уларнинг йиғиндиси халқаро ҳуқуқ асосида фаолият юритадиган халқаро ҳамжамиятни ташкил қиладиган миллий давлатлар ёки миллат-давлатлар (чунки уларда одатда миллат давлатнинг ҳосиласидир, аксинча эмас) шаклида мавжуд. Аммо ўтган асрнинг охиридан бошлаб, ушбу миллат-давлатларнинг инқирози ҳақида ва улар глобаллашган дунёда мавжуд бўлган табиий сиёсий шакллар учун жой ажратиб, ўтмишда қолиши ҳақида гап-сўзлар бошланди. Араб баҳори ўзининг қайноқ босқичига кирганида, бу жараён айнан у ердаги миллат-давлатларнинг кўпчилиги мустамлакачиликдан кейинги даврда тоза ихтиёрийлик ўзбошимчалик тамойилига (Сайс-Пико тизими) асосланиб яратилган Яқин Шарқдан бошланганга ўхшайди. Айниқса, Сурия каби баъзи мамлакатларда янги давлат давлати ғояси остида диний озчиликлар вакиллари ҳокимиятни очиқ босиб олиб, сунний кўпчилик устидан диктатура ўрнатиши (бир исён 1982 йилда қонга ботган эди) нафақат бу диктатурани ағдариш, балки етарли даражада сунъий чегараларга эътибор қаратмасдан бирлашиш талабини келтириб чиқарди. Мусулмонлар ерлари ва халқларини турли мазҳаблар ва ғайридинлар бошчилигида миллатчилар томонидан бўлиб ташланган ягона сиёсий танага бирлашишга интилиш ётадиган бу истак исломий ўзликни англашнинг қайта тикланиши билан янада кучайтирилди.
Афсуски, айнан шу ғоялар мазҳабчи-мустабид ҳукмдорларга эга миллат-давлатлар етакчиларига қарши чиққан гуруҳлар ва уларнинг етакчилари ҳаракатлари натижасида амалда мағлубиятга учради ва нафақат бутун дунё нигоҳида, балки ўз тарафдорларининг катта қисми кўз ўнгида ҳам обрўсизлантирилди. Бу қандай қилиб ва нима учун содир бўлганлиги алоҳида масала, аммо ҳақиқат шундаки, шу пайтда ушбу минтақада миллат-давлатларга муқобил вариант мавжуд эмас эди. Агар шундай бўлса, демак бу давлатлар ўзларининг ҳукмронлик қиладиган режимлари даврида ўзларини бетартиб ва чет элликлар ишғол қилишига олиб келадиган нооқилона утопияларга ягона прагматик ва ватанпарвар муқобил вариант сифатида тасаввур қила бошладилар.
Мана шундай шароитларда фақат чет элликларнинг қуролли кучларига таянган ҳолда кун кўриб келаётган Асаднинг мазҳабчи режими бутун дунёга ҳар бири аслини олганда у томонидан юзага келтирилган диний мазҳабчилик, этник айирмачилик ва хорижий оккупацияга муқобил вариантни ифодалайдиган суверен ватанпарвар халқ давлати тасвирини сотмоқда.
Бу интервьюда нималар ўзига эътибор қаратади? Асаднинг асосий нафрати эндиликда Туркияга, аниқроғи, унинг Сурия Халқ Армиясига (СХА) бирлашган исёнчиларни қўллаб-қувватлайдиган раҳбариятига қарши қаратилган. Буни, айниқса, Россия ва Эроннинг воситачилиги билан «Суриянинг қонуний ҳукумати» ва Туркия раҳбарияти ўртасидаги яқинлашиб келаётган ёки муқаррар ярашиш ҳақидаги сўнгги миш-мишлар шароитларида қайд этиш жуда муҳимдир.
Кўриниб турибдики, Асад Россияга ўз сиёсатининг гарови сифатида вакил қилган турк томони билан ҳар қандай алоқалар у тактик, мажбурий ва вақтинчалик деб қабул қилинади. Бунда у ўзининг стратегик мақсадини яширмайди - турклар кетиши ёки сиқиб чиқарилиши керак, улар ҳозирда қўллаб-қувватлаётган Сурия мухолифати ва исёнчиларни (Асаднинг ўзи Эрон ва Россия томонидан қўллаб-қувватланмоқда) террорчи ва хоин сифатида тозаланиши керак. Асад кўплаб хорижий кучлар унинг режимини тинч йўл билан ўзгартириш усули, деб умид қилаётган Сурия ички музокараларини хўжакўрсинга керак бўлган майнавозчилик деб ҳисоблашини яширмайди. «Очиғини айтайлик. Нега биз ёлғон гапириб, дипломатик тилда гаплашишимиз керак? Ҳақиқат шундаки, ватанпарвар томонлар бор, улар агентлар ва террорчилар билан музокаралар олиб боришади, бу жуда оддий. Аммо дипломатик бўлиш ва ҳеч кимни ғазаблантирмаслик учун мен уни «Сурия ички музокаралари» деб атайман. Лекин фақат шахсни тасдиқловчи ҳужжатлар, паспортлар ва фуқаролиги нуқтаи назаридан», дейди у.
Бундан ташқари, ушбу интервьюда маълум бир қисмлар борки, улар турли қисмларга бўлинган ва ташқи кучлар томонидан ишғол қилинган мамлакатда ҳозирги пайтда амалда мавжуд бўлмаган Сурия давлатининг сиёсий қайта тикланиши музокаралар ва турли гуруҳлар вакиллик тизимини яратиш орқали эмас, балки барча садоқатсиз ёки етарлича содиқ бўлмаган элементларни тозалаш орқали деб кўриши ҳақида аниқ маълумот беради. У шикоят қиладики, уруш йиллари давомида вояга етган авлод «давлат ҳукумати ва қонун устуворлигининг аҳамиятини тушунмайди. Улар давлат ҳокимияти остида яшамаган, қуролли гуруҳлар бошқаруви остида яшаган». Бошқача қилиб айтадиган бўлсак – бу одамлар унинг мухабарат алавийлар элитаси ёки режим томонга ҳар бир ғаразли қараш ёки сўз учун қамоққа ташланадиган режимда яшамаган, балки эркинлик, ҳарбий демократия муҳитида вояга етган. У ўзининг ғалабадан мақсадларини ҳам яшириб ўтирмайди: «Биз сурияликлар билан биргаликда Сурия тафаккурининг моҳиятини ўзгартириш ва ватанпарвар Сурия жамиятининг асосларини қайта қуриш: ватанпарварлик, фикрлар бирлигини тиклаш, суриялик янги хоинлар пайдо бўлишининг олдини олиш учун ҳаракат қилишимиз керак. Барча сурияликларнинг ватанпарвар эканлиги, хиёнат шунчаки фикр ёки сиёсий қарашларнинг фарқи эмаслиги ҳақидаги ғояни таъминлаш лозим». Яъни келажакда музокара эмас, балки урушдан олдин бўлган ва урушга олиб келган тоталитар «фикрлар бирлиги» зарур, унга қарши бўлган ҳар бир киши эса «сотқин» деб қабул қилинади.
Энди яна Туркияга ва ушбу мақоланинг бошидаги фикрга қайтамиз. Тан олиш керак, Туркияга нисбатан Асад изчил ҳаракат қилиб, Эрдўғонни нафақат Сурия, балки Туркия миллий давлатларига ҳам қарши қўяди. Унинг айтишича:
«Урушнинг бошида турк армияси Сурия армиясини қўллаб-қувватлади ва армияга қарши қаратилган Эрдўғоннинг ушбу тўнтариши рўй бермагунга қадар имкон қадар ҳамкорлик қилди. Шундай қилиб, бу йўналишда ҳаракатни давом эттиришимиз ва Туркиянинг душман давлатга айланишига йўл қўймаслигимиз керак. Эрдўғон ва унинг гуруҳи – мана шулар душманлар, чунки ушбу сиёсатга айнан у раҳбарлик қиляпти, лекин ҳозирги кунда Туркиядаги сиёсий кучларнинг аксарияти Эрдўғон сиёсатига қарши.
... «Ал Қоида», «Аҳрор Аш Шом» ва ҳ.к. Ишонтириб айтаманки, бу жангарилар руҳан турк армиясидан кўра кўпроқ Эрдўғонга яқинлар».
Яна бир бор, Асаднинг нима демоқчи эканлигини тушуниш учун, воқеалар ривожида бироз ортга қайтамиз. Неоосманизм ташаббускори саналган Довудўғли ва Эрдўғон ҳукумати ўзини Асад режимига қарши қўйганда ва суриялик исёнчиларни қўллаб-қувватлаганда уларни туркиялик деярли барча миллатчилар, яъни Мустафо Камол томонидан ташкил қилинган миллат-давлат негизида турган кучларни қораладилар. Уларнинг мантиқи содда эди – Сурияда турк миллат-давлатининг ҳеч қандай манфаатлари йўқ, аксинча, ушбу ҳудудда дини экстремизм ва курдлар сепаратизми пайдо бўлишининг олдини оладиган Сурия миллат-давлатининг мавжудлиги унинг манфаатларидадир. Шу сабабли Довудўғли ва Эрдўғон Туркияни Асад режимига қарши қўйганида уларнинг жуда кўплаб рақиблари турк миллий манфаатлари йўлида эмас, балки неоосманизм ва панисломизм йўлида ҳаракат қилганликда айблашди.
Туркия сиёсатидаги бундай кучлар йўқ бўлиб кетмади ва биз доимий равишда ёзадиган Анқара ва Дамашқни яраштиришни айнан шу гуруҳ қўллаб-қувватлайди. Яъни, улар томонидан бу вақт ичида ҳеч нарса ўзгармади. Лекин Эрдўғон томонидан бундай ўзгаришлар рўй берди, чунки у биринчи бўлиб Довудўғлини ишдан бўшатди, кейин Миллатчилик ҳаракат партиясидан радикал миллатчилар билан иттифоқ тузди ва Мустафо Камолга ва унинг меросига ҳурмат кўрсатишни бошлади, шу билан турк миллий давлати ва унинг асосларини қабул қилди.
Бироқ агар Эрдўғон турк миллий манфаатлари нуқтаи назаридан ҳаракат қиладиган бўлсак, уни Сурияда нима ушлаб турибди? Ҳозир у Суриядаги ҳаракатларини туркларга курдлар терроризми ва сепаратизми хавфини бартараф қилиш, шунингдек, туркларнинг манфаатларига жавоб берадиган суриялик қочоқларни хавфсизлик ҳудудига чиқариш зарурати билан изоҳламоқда. Лекин унинг рақиблари мутлақо адолатли равишда кўрсатадиларки, Асаднинг режими, яъни «Сурия қонуний ҳукумати» буларнинг барчасини амалга оширишга қодир бўлиб, бу ҳақида баёнот ҳам беради. Унда Эрдўғонни бу ерда нима ушлаб турибди?
Аслида, Эрдўғонни у ерда баъзи бир шахсий принциплар ва мажбуриятлар ушлаб турибди, деган умид бор ва бу сиёсатни нафақат Сурия, балки Туркиянинг миллий манфаатларига зид қўйган Асад ҳам бундан келиб чиқади. Ва бу ерда у узоқ вақт ўйнайди - бугун Эрдўғон бор, эртага эса у бўлмайди, лекин Сурия ва Туркия давлатлари доимий бўлиб қолишлари керак ва агар шундай бўлса, у ҳолда Эрдўғон кетганидан сўнг, унинг шахсий принциплари ва мажбуриятларига боғлиқ бўлмаган янги ҳукумат Дамашққа ҳозирда Анқаранинг назорати остидаги ҳудуд устидан назоратни қайтаради.
Тан олмасак бўлмайдики, Эрдўғоннинг ўзи ҳам неоосман лойиҳасидан кейин қабул қилган миллат-давлатларни ўз жойига қайтариш жараёни доирасида бу риск жуда катта, чунки воқеаларнинг бундай ривожи мантиқ доирасига мутлақо мос тушади.
Асаднинг кучи ва унинг СХАдан бўлган суриялик рақиблари заифлиги айнан шундадир. Моҳиятан ташқи ўйинчилардан мустақиллик бобида улар жуда кам фарқ қилади – томонлардан бири уларнинг қўллаб-қувватлашига эга экан, иккинчи томон уларсиз имкониятга эга бўлмайди. Аммо образ ёки лойиҳа даражасида биз Асад ҳозирги пайтда талаб қилиниши мумкин бўлган шаклда - халқаро миқёсда тан олинган ҳокимиятга эга бўлган Сурия миллат-давлатининг диний экстремизмга, мамлакатнинг диний ва этник йўналишларга бўлинишига қарши тимсолида ўзини дунёга тақдим этаётганини кўрмоқдамиз.
Бундай лойиҳага СХА исёнчилари қолдиқлари фақат миллий давлат мантиқида, жиддий айтганда, курдлар муаммоси ва қочоқларни қайтариш муаммоси ҳал этилганидан сўнг Сурияда қолиш учун бошқа ҳеч қандай асосли сабаб бўлмайдиган Туркия уларнинг ортида турган пайтдагина қаршилик кўрсатиши мумкин. Бу эса шуни англатадики, Асаднинг мухолифларда тахминий имкониятлар фақат бир ҳолатда бўлиши мумкин – агар ҳозирда режим назорати остида бўлмаган ҳудудларда мустаҳкам ўрнашиб олиб, дунёга жалб этувчан муқобил вариант сифатида тақдим этиш мумкин бўлган образ яратишга фаол ҳаракат қиладиган бўлсалар.
Улар ҳам, ҳозирча уларни қўллаб-қувватлайдиган Эрдўғон ҳам ушбу интервью туфайли мана шулар ҳақида ўйлаб кўриш лозим.
