loader
Foto

Микроблар – Оқ Шамсиддиннинг буюк кашфиёти

Бу таниқли арбобнинг тўлиқ исми Муҳаммад Шамсуддин ибн Ҳамзадир. Шомда туғилган. Унинг лақаби оқ Шамсиддин ёки оқ Шайх деб таржима қилинган Акшемседдин ёки Акшейх, у оқарган сочлари ва соқоли ҳамда оқ кийим кийиш одати туфайли шундай лақаб олган.

У диний илмлар билан бирга тиббиёт, астрономия, биология ва математика каби фанларни ҳам мукаммал ўрганиб олган. Оқ Шамсиддин ўз даврининг атоқли табиби сифатида машҳур бўлган. Касалликларга ташхис қўйишда касалларга дори-дармонни ҳам ўзи тайёрлаган. У тиббиётга оид бир қатор асарлар муаллифи бўлиб, улардан энг машҳури "Маддатул-ҳаёт" ёки "Маидатул-ҳаёт" бўлиб, Усмонийлар империясининг тиббиёт мактабларида дарслик сифатида фойдаланилган.

Оқ Шамсиддин ўша пайтда минглаб одамларнинг ўлимига сабаб бўлган юқумли касалликлар бўйича тадқиқотлар олиб борган. У бир одамдан иккинчисига касалликларни "кўзга кўринмас уруғлар" узатади, деган хулосага келди. «Маддатул-ҳаёт» да шундай ёзади: «Касалликлар ҳар бир одамда алоҳида-алоҳида пайдо бўлади, деб ўйлаш хато. Касалликлар бир одамдан иккинчисига шундай кичик, кўзга кўринмайдиган, тирик уруғлар орқали ўтади... Ўсимлик ва ҳайвонлар каби, турли хил касалликлар мавжудлигига асосланиб, улар ўз уруғлари ва моҳиятига эга…»

Шу тариқа микробларни таърифлаб, Оқ Шамсиддин касалликларни кўзга кўринмайдиган энг кичик тирик организмлар келтириб чиқаришини таъкидлайди.

Оқ Шамсиддин ўз кашфиётини қилганида микроскоп ҳали кашф этилмаган эди. Бу Европада микроблар ҳақида жиддий гапира бошлаган италиялик шифокор Гироламо Фраcастородан (1478-1553) 100 йил олдин бўлганди. Микроскоп ва бошқа техника ютуқларидан фойдаланиб, узоқ йиллар давомида тажриба ва кузатишлар олиб борган ва микробларни кашф этган биринчи олим ҳисобланган француз кимёгари ва биологи Луис Пастердан эса 400 йил олдин бўлган. Ҳозирги замон микробиологиясининг асосчиси ҳисобланган немис биологи Роберт Кохдан (1843-1910) эса 450 йил олдин бўлган.

Маълум қилинишича, Оқ Шамсиддин ўша пайтда "сератан"деб аталган касаллик - саратон касаллиги бўйича тадқиқотлар олиб борган. Айтилишича, у улуғ вазир Чандарли Ҳалил Пошонинг ўғли - саратон билан касалланган кадиаскер Сулаймон Чалабийни даволаган. Аммо бу ҳикоянинг тафсилотлари бизгача етиб келмаган.

Оқ Шамсиддин ўрта асрларнинг бошқа кўплаб табиблари каби ўсимликлар тадқиқ этиш билан шуғулланган, улардан дори-дармонлар тайёрлаган.

Баданнинг касалликларини даволагани каби, Оқ Шамсиддин инсон қалбларининг ҳам тан олинган табиби, маънавий устози - муршид эди. У ҳатто "табиб-и арвоҳ" – "руҳлар табиби" деб аталган. Константинополни фатҳ қилган Султон Меҳмед II унинг устози бўлган. Ривоятларда келтирилишича, бунга устозининг кўрсатмалари ва дуолари билан рухсат берилган.