Аслида кўплаб олимлар саммитдан олдин ҳам инсоният бунинг уддасидан чиқа олмаётганини айтганди. Ўтган саммит эса бу фикрни тасдиқлади, холос.
Би-би-си ёзишича, саммит ёқимсиз сюрпризларсиз ва кескин баёнотларсиз ўтмади, лекин сўзда ҳам, амалда ҳам якдилликка эришилмади.
Очиқ жанжалга йўл қўйилмади, аммо кўнгилда ёқимсиз қолдиқ қолди: ҳамма ҳам етиб келмади, келганлар эса ёки шиор ва мурожаатлар билан чиқишди, ёки даъво ва шикоят қилишди. Мулоқот чиқмади ва ҳеч қандай қурбонлик бирлиги ва умумий мақсад сари ҳаракатни тезлаштириш ҳақида гап бўлмади.
Баъзилар метан чиқиндиларини камайтириш ваъдасини имзоладилар, бошқалари келажакда ўрмонларни кесмасликка ваъда беришди, яна кимдир умуман келмади ва янги ҳеч нарса ваъда қилмади. Аммо буларнинг барчаси алоҳида қўшимча ва унчалик мажбурий бўлмаган келишувлардир ва учрашувнинг асосий мақсадлари - кўмирдан воз кечиш ва "яшил" инқилобни тезлаштириш ваъдалари амалга ошмади.
БМТ Бош котиби Антониу Гутерриш саммит якунида «Би-би-си»га берган интервьюсида, Cop26да эълон қилинган суръатда "Париж келишуви мақсадларига эришиш жуда қийин бўлади" деди.
Бу ҳаммага аён, аммо барибир саммит мусулмон дунёси мамлакатларига нима олиб келди?
Мусулмон дунёсининг кўплаб мамлакатлари ва аввало, Яқин Шарқ мамлакатлари учун Глазгода бўлиб ўтган COP26 саммити иқлим ўзгаришининг негизида ётган дихотомияни кескин ошкор қилди: улар муаммо учун асосий жавобгарликни зиммасига олмайди, лекин бу уларга кучли таъсир кўрсатади.
Иссиқхона газлари саксон фоизи G20 давлатлари томонидан ишлаб чиқарилади, улардан фақат учтаси, яъни Саудия Арабистони, Индонезия ва Туркия мусулмон мамлакат бўлиб, шундан фақат иккитаси Яқин Шарқ минтақасида жойлашган. Бироқ, бу фалокатга олиб келган деб ҳисобланадиган қазиб олинадиган ёқилғиларнинг ёниши минтақадаги энг нуфузли мамлакатларнинг бойлиги ва фаровонлигини яратди.
Ҳаддан ташқари иссиқлик, қурғоқчилик, иқлим ўзгариши оқибатида миграция ва деҳқончилик усулларининг тез-тез издан чиқиб кетиши Яқин Шарқ ва Шимолий Африкада кундалик ҳаётнинг ўзига хос хусусиятига айланган.
Иқлим ўзгариши Яқин Шарқда, жумладан Сурия, Ливия ва Яманда фуқаролар уруши ва можароларни кучайтирди.
Шунга қарамай, мусулмон жамиятлари дуч келадиган кундалик муаммолар ва ғаразли иқтисодий манфаатлар иқлим ўзгаришига қарши курашиш учун узоқ муддатли чора-тадбирларни мазмунли ўтказишда қийинчиликларни келтириб чиқармоқда.
Бундан ташқари, қазиб олинадиган ёнилғи чиқиндиларини камайтириш учун ҳаракат қиладиган фаол жамоатчи экологларнинг аксарияти анжуманда иштирок этмади (Amazon компаниядан Жефф Безос каби миллиардерлар эътиборни жалб қилиш учун хусусий самолётларда учиб келди).
Саммитнинг бошиданоқ унинг якунида чиқадиган ягона нарса – пухта режалаштирилган "яшил сув" ва одатий ишларга қайтиш бўлади деган хавотирлар бўлганлиги ажабланарли эмас (оқибатда шундай бўлиб чиқди ҳам).
Глазгода Ливан Бош вазири Нажиб Микатий, афтидан, унинг мамлакатига заҳарли ифлосланишдан тортиб ёввойи табиатни йўқ қилиш ва бирдан содир бўладиган ўрмон ёнғинларигача кўп йўллар билан таъсир қиладиган иқлим ўзгаришига қарши курашда ҳаракат қилишдан кўра, ўз мамлакатининг Форс кўрфази мамлакатлари билан адоватида иттифоқчиларни ёллашдан кўпроқ манфаатдор эди.
Уларнинг гуллаб-яшнаши ва ҳукумат структуралари деярли бутунлай қазиб олинадиган ёқилғига боғлиқ бўлган Форс кўрфазининг нефт ва газ экспорт қилувчи давлатлари учун иқлим ўзгаришига қарши конструктив ҳаракатлар таҳдид каби кўриниши мумкин бўлган муаммо ҳисобланади.
1965 йилдан 2017 йилгача барча углерод чиқиндиларининг учдан бир қисмини фақат 20 та компания ишлаб чиқарган. Улардан бештаси Яқин Шарқдаги давлатга қарашли нефт компаниялари ҳисобланади, жумладан Saudi Aramco чиқарилган зарарли моддалар умумий ҳажмининг тўрт фоиздан кўпроғини мустақил равишда ишлаб чиқаради ва ифлосланишнинг етакчи манбаи ҳисобланади. Қолган тўрттаси Эрон миллий компанияси, Абу-Даби миллий нефт компанияси, Қувайт нефт корпорацияси ва Ироқ миллий нефт компаниясидир.
Яқин Шарқнинг нефт қазиб олувчи мамлакатлари шунингдек, аҳоли жон бошига ҳисоблаганда ҳам атмосферага энг кўп углерод чиқарувчи мамлакатлар ҳисобланади, бунда Қатар, Қувайт, БАА, Бахрейн ва Саудия Арабистони жадвалда юқори ўринларда туради.
Шу аснода Сурия ва Ироқда қурғоқчилик ҳукмрон, ҳаво ҳарорати рекорд даражада, ўрмон ёнғинлари минтақадаги Ўрта Ер денгизи мамлакатларини қамраб олмоқда, йирик шаҳарларда ҳаво ўта ифлосланган, тобора қимматлашиб бораётган ресурсларни сақлаб қолишга интилиш эса жиддий низоларга олиб келяпти.
Мусулмон мамлакатлар етакчилари саммитда қилдилар?
ТУРКИЯ
Президент Ражаб Тоййиб Эрдўған Cop26 га сафарини Туркия делегацияси вакилларининг сони ва транспорт воситаларига қўйилган чекловлар туфайли бекор қилди, чунки бу хавфсизлик борасида хавотирлар келтириб чиқарди.
Гарчи Эрдўғаннинг рақиби, Истанбул мэри Экрем Имамўғлу ҳам Глазгода бўлсада, саммитда Туркия номидан ҳукумат технократлари қатнашмоқда. Эслатиб ўтамиз, Туркия ўрмон ёнғинлари, сув тошқини ва Буюк Британия ва Германиядан ноқонуний олиб келинган ва Туркия полигонларида ёқиб юборилган пластик чиқиндилар қурбонига айланди.
Туркиянинг иқтисодий ривожланиши йўлида тўсиқ бўлаётганликда мунтазам равишда атроф-муҳит фаолларини айблайдиган Эрдўған кўпчилик иқлимга шубҳа билан қарайди, давлат ва хусусий компаниялар томонидан ресурсларни қазиб олиш учун мамлакатда катта ер майдонларини очиб берди.
Якшанба куни Рим шаҳрида бўлиб ўтган G20 матбуот анжуманида Туркия президентининг айтишича, ўз ҳукуматининг углерод чиқарилишинг тўхтатилиши ҳақидаги баёноти ортида у турибди, лекин дунёнинг бошқа қисмларида иккиюзламачиликка шаъма қилди.
«Мамлакатлар глобал кураш бўлган иқлим ўзгариши жараёнида тенгсиз ҳолатдадир», - деди Эрдўған. «Биз аввалроқ айтиб ўтганимиздек, бу юкламани тақсимлаш ривожланаётган ва ривожланган мамлакатлар ўртасида адолатли бўлиши керак».
Бу Анқарага ёрдам дегани. Атроф-муҳит вазири Мурат Курумга кўра, Туркия энергия, қишлоқ хўжалиги, транспорт, қурилиш ва урбанизатсия соҳаларида яшил иқтисодиётни қўллаб-қувватлаш учун асосан кредитлар ва қисман грантлар кўринишида 3,1 миллиард долларлик молиявий пакет олади.
Курумнинг айтишича, Туркия Жаҳон банки, ЕТТБ, Франция ва Германия томонидан молиялаштириладиган пакетдан яқин уч йилда фойдаланади.
САУДИЯ АРАБИСТОНИ
Саудия Арабистони валиаҳд шаҳзодаси Муҳаммад бин Салмон (МБС) афтидан, гарчи қироллик саммитнинг атроф-муҳитга метан чиқарилишини 30 фоизга қисқартириш ҳақида ваъдада иштирок этишга розилик билдирган бўлсада, Глазгога келмаган.
Саудия Арабистони 2060 йилга келиб зарарли моддалар чиқариш нолга тенг бўлишига эришишга ваъда берди, аммо бу мақсад қиролликнинг бошқа мамлакатларга экспорт қиладиган катта ҳажмдаги нефт эмиссиясини ҳисобга олмайди ва МБС Саудиянинг дунёдаги етакчи нефт ишлаб чиқарувчиси сифатидаги мавқеининг пасайиши ҳақида ҳеч нарса айтмади.
Валиаҳд шаҳзоданинг айтишича, қироллик жорий ўн йилликда иқлим ўзгаришига қарши чора-тадбирларга 187 миллиард доллар сармоя киритса-да, 2030 йилгача ўз энергиясининг 50 фоизини қайта тикланадиган манбалардан ишлаб чиқаришига ишонган ҳолда нефт ва газ ишлаб чиқаришни давом эттиради. Саудия Арабистони, шунингдек, ошкор қилинган ҳужжатларга кўра, БМТнинг иқлим ўзгариши бўйича асосий ҳисоботини заифлаштириш учун олимларга босим ўтказмоқчи бўлган қатор давлатлар қаторида.
Ар-Риёдда АҚШнинг иқлим бўйича элчиси Жон Керри билан учрашувдан сал олдин ўтказилган саммитда шаҳзода «атроф-муҳитга зарарли моддалар чиқарилишини бошқариш ва қисқартириш учун зарур бўлган технологиялар мавжудлигида жаҳон энергетика бозорларининг хавфсизлиги ва барқарорлигини таъминлашда қиролликнинг етакчи ролини сақлаб қолиш ва мустаҳкамлаш» асосида Саудия Арабистони мақсадларига эришилишини айтди
Бу дарахтларни ўстириш ва углеродни ушлаш технологияларини қўллаш каби компенсация чораларини англатади, лекин кўпчилик бунинг қачондир иш беришига шубҳа қилади. Эҳтимол, Саудия Арабистони валиаҳд шаҳзодасининг иқлим ўзгариши "одамлар ва хусусий сектор учун иқтисодий имкониятларни очади" деган баёноти воқеаларни энг яққол кўрсатадиган бўлган.
БАА
Абу Даби Миллий нефт компаниясининг раҳбари иқлим халоскори деб аталиш учун жуда ғалати шахс бўлсада, Султон ал-Жабер New York Times дан БААда иқлим бўйича махсус вакил сифатида роли учун маъқулланди.
Бу мақтов кўп жиҳатдан шу билан асосланадики, БАА қайта тикланадиган энергия манбаларига сармоя киритадиган кўп миллиард долларлик давлат компанияси асосида минтақада 2050 йилга келиб атроф-муҳитга зарар чиқиндилар нолга тенг булишини эълон қилган биринчи давлат бўлди.
Амирликлар кунига уч миллион баррелга яқин нефт қазиб чиқаради ва 60 йиллик нефт захираларига эга, аммо ҳозир улар қўшни нефт ва газ давлатларига қараганда қазилма ёқилғиларга камроқ қарам бўлиб, қуёш энергиясига катта миқдорда сармоя киритмоқда.
Аҳоли жон бошига углерод чиқиндиларининг иккинчи йирик манбаи, йил давомида ўртача ҳарорат деярли 35 ° C бўлган мамлакат аҳолиси энергия катта миқдорда истеъмол бўлган ҳаёт тарзига эга. БААда истеъмол қилинадиган электр энергиясининг 70 фоизи кондиционер тизимларидан фойдаланиш натижасидир.
ИРОҚ
Душанба куни Financial Times газетасида Ироқ президенти Бархам Солиҳ иқлим ўзгаришини чеклаш бўйича қатъий мақсадларни асослаб берган ва бу масала биринчи ўринда турадиган миллий устуворлик бўлиши лозимлигини ёзиб, унинг мамлакати учун айнан нималар муҳим эканлигини баён қилди.
БМТ атроф-муҳит бўйича дастурида айтилишича, Ироқ иқлим ўзгаришлари таъсирига энг мойил бўлган давлатлар учида бешинчи ўринда туради. Кўп жиҳатдан нефт даромадларига боғлиқ ва ўнлаб йиллар давомида уруш ва можаролардан зарар кўрган Ироқ, иқтисод ва энергия ишлаб чиқаришда инқилоб қилишни истаса, жуда кўп ёрдамга муҳтож.
Денгиз сатҳининг кўтарилиши жанубдаги Басра шаҳрига таҳдид солмоқда, жазирама ҳарорат одатий ҳолга айланмоқда, мамлакат ҳудудининг 39 фоизи чўлланишдан азият чекмоқда, шўрланишнинг кучайиши Ироқнинг қишлоқ хўжалиги ерларининг 54 фоизига таҳдид солмоқда.
Анжуманда нутқ сўзламоқчи бўлган Солиҳ, мамлакатдаги хавфсизлик вазияти ва "яқинда бўлиб ўтган парламент сайловлари билан боғлиқ сиёсий инқироз"ни баҳона қилиб, бирдан нутқини бекор қилди. Бунинг ўрнига Ироқ делегациясига Ироқ ташқи ишлар вазири ва Ироқ соғлиқни сақлаш вазири вакиллик қилди.
Солиҳнинг йўқлиги шундан далолат берадики, иқлим ўзгариши Ироқнинг келажагини белгилаб беради, лекин давом этаётган чуқур ички сиёсий ўзгаришлар бу келажакнинг таъминланишини қийинлаштирмоқда.
МИСР ва ШИМОЛИЙ АФРИКА
Миср президенти Абдулфаттоҳ ас-Сиси Қатар амири ва Ливан бош вазири Нажиб Микатий билан учрашиб, ушбу анжуманда жуда фаол бўлди. Миср шунингдек, кейинги шундай анжуманни ўзида ўтказиш ниятида.
Сиси, айниқса, АҚШ президенти Жо Байден билан учрашишни истайди ва унинг ўз мамлакатида фавқулодда ҳолат тартибини бекор қилганига айнан шу сабаб бўлган, деб ҳисобланади. Миср президентининг Шотландияда бўлиши инсон ҳуқуқлари ҳимоячилари ва мухолиф мисрликларнинг норозилигига сабаб бўлмоқда.
Сиси иқлим ўзгаришига эътибор қаратиш учун дунё етакчилари билан учрашиши даргумон, сешанба куни Миср нефт вазирлиги Италиянинг Eni энергетика гуруҳи мамлакатнинг ғарбий қисмидаги чўлда тахминан 50 миллион баррел захирага эга бўлган учта нефт ва газ кони топилганини эълон қилди.
Буюк Британия бош вазири Борис Джонсон Шотландияда баёнот бердики, Александрия бир кун келиб йўқ бўлиб кетиши мумкин. Миср шаҳри губернатори бу сўзларни тасдиқлаб, 2015 йилдн буён шаҳар жала ва сув тошқинидан мунтазам азият чекиб келаётганини қўшимча қилди.
Тунис президенти Кайс Сайед ташқи ишлар вазири Осман Жерандини Глазгога юборган бўлса, Жазоир ташқи ишлар вазири Рамтан Ламамра иқлимий адолатни қазиб олинадиган ёқилғидан глобал воз кечиш марказида бўлиш зарурлигини яна бир бор тасдиқлаган ўз мамлакатини ифодалайди.
Жазоир ҳам, Шимолий Африка ва Яқин Шарқдаги бошқа давлатлар сингари, агар углерод чиқиндиларини кўпайтирмасдан иқтисодиётини ривожлантирмоқчи бўлса, бой саноати ривожланган мамлакатлардан сезиларли молиявий ёрдамга муҳтож. Нефт ва газ сектори Жазоир иқтисодиётининг асоси бўлиб, ялпи ички маҳсулотнинг қарийб 20 фоизини ва умумий экспортнинг 85 фоизини ташкил қилади.
Жазоир сўнгги йилларда иқлим ўзгариши билан кучайган ҳалокатли ўрмон ёнғинларига дуч келди.
Қуёш энергиясини ишлаб чиқаришга бир неча бор уриниб кўрган Марокаш номидан Энергетикага ўтиш ва барқарор ривожланиш вазири этиб тайинланган Лейла Бенали ва бош вазир Азиз Аҳанноуш иштирок этди.
Қурғоқчиликнинг кучайиши, ҳароратнинг кўтарилиши, ёғингарчиликнинг камайиши ва денгиз сатҳининг кўтарилиши Шимолий Африка қирғоқлари бўйлаб ҳар бир мамлакатга таъсир қилади.
