Исломнинг илм-фанга бўлган қизиқиши ва хайрия ишларига даъват қилишлари туфайли кўплаб бой одамлар мактабларга алоҳида қизиқиш билдирдилар. Натижада, исломий давлатларнинг гуллаб-яшнаган даврида кўплаб мусулмон шаҳарларида Низомия, Мустансирия, Ҳалавия, Жавзия, Ал-Азҳар ва бошқа таниқли олий ўқув юртлари мавжуд эди. Уларнинг ҳар бири ўзига хос тарзда машҳур бўлган. Ислом илмининг етакчи намояндалари таълим-тарбия олган бу мактабларнинг барчаси тўлиқ ёки асосан вақфлар томонидан қўллаб-қувватланган (бадавлат одамлар ёки хайрия муассасалари томонидан диний мақсадлар учун ажратилган мулк). Улар халифалар ва султонлар томонидан бошқарилмас эди. Бугунги тушунчаларга кўра, булар умумхалқ мактаблари эди. Камдан-кам ҳолатлардан ташқари, улар алоҳида мазҳаблар ёки орденларга тегишли эдилар, аксарият мактабларда дарс бепул бўлган. Ҳар қандай исломий мазҳаб ёки орден ушбу мактабларда мақбул илмий фанлар ва билимларни ўқитишни ташкил қилиши мумкин эди. Кенг тарқалган фикрга зид равишда, Бағдоддаги Низомия биринчи Ислом мадрасаси эмас эди. Шубҳасиз, бу кўп жиҳатдан Ислом ва бутун дунёдаги энг муҳим мактаблар учун намуна бўлган. Хожа Салжуқий султонларининг вазири Низомул - Мулк Низамия мадрасасини қуриш учун 60 минг динор (олтин танга) сарфлаган. Худди шундай мадрасалар Исфаҳон, Нишапур, Балх ва Ҳиротда қурилган. Кейинчалик, улар Европада университетларни яратишда намуна бўлиб хизмат қилишди. Европадаги энг қадимги ўрта мактаб - Италиядаги Салерно университети ислом мадрасаларининг таъсирида очилган ва ишламоқда. Болоня, Париж, Монпеле ва Оксфорд университетлари каби Европадаги бошқа йирик олий ўқув юртлари XII асрдан кейин, яъни исломдан кўп асрлар ўтиб пайдо бўлган.
Eвропа университетларида қўлланиладиган баъзи анъана ва атамалар, масалан reading (ўқиш), hearing (ешитиш), license (рухсатнома) ва ҳатто бундай "ғалати" атамаси baccalarius (арабча «Бихакке ривая» - ривоят ҳуқуқида) каби "ғалати" атамалар Миср, Сурия ва Андалусия Ислом мактабларида кенг тарқалган исломий анъаналар ва атамалардан олинган. Афсуски, ислом университетларининг улуғвор ўтмишига қарамай, Шарқдаги замонавий университетлар Ғарб университетлари таъсири остида очилган.
Низомиянинг олий мактаблари (мадрасалари) илмий фаолиятнинг муҳим марказлари бўлган. Уларнинг устозлари ўз даврининг энг буюк олимлари эдилар. Ислом оламининг турли бурчакларидан келган тадқиқотчилар ушбу марказларга етиб боришга ҳаракат қилишарди. Дунёдаги энг қадимий университетларда улар уй-жой ва стипендия билан таъминланган. Бундан ташқари, улар кутубхоналар, касалхоналар, масжидлардан фойдаланиш, ваъзларни тинглаш имкониятига эга бўлдилар. Ислом университетларидаги ўқитувчилар илмий даражага эга эдилар ва тегишли форма кийиб, барчаси Европа университетларида тақлид қила бошладилар.
Бир мунча вақт ўтгач, Боғдоддан кейин ислом дунёсининг кўплаб бошқа шаҳарларида Низомия мадрасалари қурилди. Бағдодда Мустансирия мадрасаси барпо этилган бўлиб, у ривожи ва аҳамияти жиҳатидан Низомиядан ҳам юқори бўлган.
Суриядаги Занги сулолалари султонлари (1127–1250) ва Мисрдаги Мамлуклар (1250–1517) мадрасалар қуришга алоҳида қизиқиш билдирдилар. Ва мўғуллар даврида султон Муҳаммад Ходабанде (1304–1316) қўшинлари билан мадраса қурди ва қўшин билан юриш қилди. Бу ҳақда Вассафнинг "Тарихи" (мўғул давридаги машҳур мусулмон олими Шарафаддин Абдуллоҳ ибн Фаз-луллоҳ ибн Абдуллоҳ Ширазийнинг китоби) да айтилган. XII асрда Андалусиялик саёҳатчи Ибн Жубейр Шарқда бўлган пайтида Дамашқда 20 та, Бағдодда 30 та мадрасани ҳисоблаган. Тахминан бир вақтнинг ўзида, Андалусиялик яҳудий саёҳатчиси ва раввин Бенжамин Титли Искандариядаги 20 та мадрасани санаб чиқди ва бошқа исломий шаҳарларда бундай таълим муассасаларининг кўплигини қайд этди. У иккала мадраса талабаларининг фанларни пухта ўрганишга бўлган иштиёқи ва иштиёқини қайд этди. Билимни англашга бўлган бу иштиёқ нафақат шаҳарлар билан чекланиб қолмай, балки турли фанлар билан шуғулланган кўплаб тадқиқотчилар туғилган ва яшаган қишлоқларга тарқалди. Кўплаб ислом уламолари қишлоқ жойларидан келган.
"Ислом цивилизацияси" китобидан, Абу Муслим таржимаси
