Бу йўналишдаги биринчи қадам Юнонистонда илмий асарларни таржима қилиш ва Юнонистонда пайдо бўлган фанларни тарқатиш эди. Баъзи европаликлар бу ҳодисани "юнон истилоси" (der sieg des Hellenismus) деб аташади. Бу ҳодиса Ислом олами Европадан олдинроқ бўлган ва дунё илм-фанининг ва таълимининг меъёри бўлган даврнинг бошланишини кўрсатди. Буни зиммийлар, хусусан, христианлар ва зардуштийлар қилганлар, улар араблардан фарқли ўлароқ, ўзларининг тарбияси туфайли бошқа тилларда гаплашишган. Юнон фалсафаси асосан сурияликлар томонидан арабчага таржима қилинган, чунки Византия расмий черкови томонидан рад этилган юнон фалсафаси, якобинлар ва несторианлардан (асосан сурияликлар) паноҳ топган. Суриядаги Адеса (Ар-Реҳ) шаҳри юнон фалсафасини ўрганиш учун энг муҳим марказлардан бири ҳисобланган. Аббосийлар халифаси Маъмун ҳукмронлиги даврида, эҳтимол ундан олдин, бу китобларни арабчага таржима қилиш ишлари бошланди. Биз айтиб ўтган Байт-ул-Ҳикма (ҳикматлар уйи) ўзига хос академия бўлган, яхши жиҳозланган кутубхона ва расадхонага эга бўлиб, Юнон илмини арабларга этказишда муҳим рол ўйнади. Ушбу академия аъзоларининг аксарияти сурияликлар эди. Улар араб ва юнон тилларини яхши билишган. Ханин ибн Исхоқ (таниқли олим файласуфи, таржимони, насроний (766-861), ушбу академиянинг раҳбари сифатида Византияда юнон тилини ўрганган) таржима фаолиятини ривожлантириш бўйича фаол иш олиб борган. Унинг ўғли Исхоқ ва бошқа қариндошлар бу масалада олимга ёрдам беришган; уларнинг ёрдами билан у Аристотел ва Гален асарларини арабчага таржима қилди.
Суриядаги насронийликнинг маркази бўлган Ар-Реҳ шаҳридан ташқари, Сурияда Ҳерон шаҳрида яна бир илмий марказ мавжуд эди. Херон Аррех яқинида жойлашган ва Суриялик сабийлар маркази ҳисобланар эди. Сабийлар самовий жисмларни эъзозлаган ва шунга кўра, астрономия ва математикага, шунинг учун ҳам юнон илм-фанига ҳам қизиқиш кўрсатган. Сабийлардан бўлган Сабит ибн Кара бу даврда астрономия ва математикага оид юнон китобларини таржима қила бошлади. У ва унинг оиласи Евклид, Архимед ва Аполлоний асарларининг арабча таржималарига эга эди. Бу ерда битта қизиқарли ҳодисани эслатиб ўтиш ўринлидир. Математика, тиббиёт ва фалсафа бўйича китобларнинг юнон ёки қадимги форс тилларидан таржимонлари, қоида тариқасида, нафақат бу фанлар билан таниш бўлишган, балки тегишли рисолаларнинг муаллифлари бўлишган. Масалан, китобларни юнон тилидан таржима қилган Сабит ибн Кара тиббиёт ва математиканинг йирик мутахассиси ҳисобланган. Юнон тилидан кўплаб китобларни таржима қилган Баалбекдан Кеста ибн Луқо математика ва механика соҳасидаги йирик олим сифатида танилган. Таниқли таржимон Ханин ибн Исхоқнинг кўз касалликлари бўйича ўз асарлари бор ва Арасту асарларига шарҳлар таржима қилган Мата ибн Юнус ўз даврининг таниқли олими ва ўқитувчиси ал-Фаробий эди.
Ушбу таржималар мусулмонлар орасида илмий ҳаракатнинг пайдо бўлишида муҳим рол ўйнади, шунинг учун уларни баркамол ва юқори маълумотли одамлар олиб борган.
Мусулмонлар юнон шеъриятига ва драматургиясига қизиқиш билдирмадилар. Бу шунчаки рўй бермади, чунки шеърият ва драматургия юнонлар мифологияси ва эътиқодлари билан чамбарчас боғлиқ бўлиб, мусулмонлар учун қизиқ эмас эди, лекин юнон шеърияти ва драматургияси юнон риторикасига қурилган эди. Қуръон риторикасининг анъанасини ҳисобга олган ҳолда, Юнон шеърияти ва драматургияси юнонча риторикадан фойдаланган ҳолда мусулмонлар учун жозибали бўлолмайди. Аристотелнинг "Поэтика" си Ислом издошлари учун мураккаб бўлиб, улар томонидан қабул қилинмаган ва Афлотун асарлари оммалашмаганлигининг асосий сабаби айнан юнон шеърияти ва драматургиясининг бегона йўлларида эди. Шу билан бирга, ислом дунёсида Гомернинг "Илиада" ва бошқа бир қатор индивидуал юнон шеърий асарларининг машҳурлиги тўғрисида далиллар мавжуд. Олтин сўзлар атрофида мусулмон мутафаккирларининг муҳокамаларини ҳисобга олсак, улар юнон бадиий адабиётининг намуналарини диди ва манфаатларига кўра таржима қилган деб хулоса қилишимиз мумкин.
Таржималар фақат юнон тилидаги асарлар билан чекланиб қолмаган. Мусулмонлар, ҳатто Уммавийлар халифалари даврида, Эрон Гонда Шапур академиясида таҳсил олган одамлардан катта илмий фойда кўрдилар. Ислом ёйилишининг дастлабки даврида, аввалгидек, Гонда Шапур Эрон ва Ҳиндистоннинг таълим маркази ҳисобланар эди. Уммвийлар саройида олимлар ва айниқса тиббиёт соҳасидаги мутахассислар Гонд Шапурда ёрдам ва зарур ёрдамни топдилар. Масержуя исмли, ушбу илмий марказда ўқиган эрон яҳудий, юнон китобларини араб тилига таржимонлардан биринчиси бўлган. Гонда Шапурда ҳинд фани ва маданиятига катта аҳамият берилди. Классик араб ва форс насрларини улуғлаган "Минг бир кеча", "Калила ва Димна" каби китоблар Эрон ва Ҳиндистон меросининг таъсирига мисол бўла олади, чунки Калила ва Димна романларининг аксарияти келиб чиқиши Ҳиндистон билан боғлиқ, "Минг бир кеча" қисқа ҳикояларининг келиб чиқиши ҳали ҳам мунозарали. Аммо бу романлар Эстернинг яҳудий ҳикоясидан олинганми ёки Эроннинг маликаи Хома Чехраднинг саргузаштлари билан боғлиқми, шубҳасиз, уларнинг аксарияти исломий ва арабча рангларга эга.
Қадимги форсдан кўплаб илмий асарлар, айниқса мантиқ, астрономия ва амалий ишлар араб тилига таржима қилинган. Абдуллоҳ ибн Мукаффа, Нубахт, Али ибн Зиёд каби паҳлавий таржимонлар жуда машҳур эдилар. Шаҳриёрнинг астрономик харитаси (исломдан олдинги Эрон астрономи), Теокрос астрономияси тўғрисидаги китоб (I-II асрлардаги вавилонлик юноншунос олим; унинг Юнон астрономиясига оид китоблари қадимги форс тилига таржима қилинган) ва Эрон Зардуштий олимлари Визайдакнинг китоби қадимги форс тилидан араб тилига таржима қилинган.
Ибн Мукаффа (олим, ёзувчи ва таржимон, 761 йилда Аббосий халифаси Мансур томонидан қатл қилинган) Эрон олимларининг асарларини араб тилига таржима қилаётган пайтда, ҳиндистонлик астрономия ва тиббиётга оид китоблар ҳам таржима қилинган. Кўплаб ҳинд китоблари ва уларнинг муаллифларининг исмлари ал-Надимнинг "Ал-Феҳраст" ("Кўрсатгич") китобида келтирилган. Буларнинг барчаси, баъзи европалик олимларнинг сўзларидан фарқли ўлароқ, билимлар йўлидаги мусулмонлар нафақат юнонлар билимлари билан чекланиб қолмай, балки ижодий мероси юнонларга номаълум бўлган бошқа халқлар меросига мурожаат қилганликларини исботлайди.
Мусулмонларнинг илм-фан билан боғлиқ саволлари билан танишиш уммавийлар даврида бошланган. Айнан шу вақтда Ироқ, Сурия ва Мисрда Юнонистон, Ҳиндистон ва Эроннинг фалсафий анъаналари билан танишган олимлар Исломга эргашдилар ва Ислом ҳукмдорлари хизматига киришдилар. Бунга қадар, мусулмонлар ўзларининг тўлиқ имкониятларини эгаллаб олган тажовузкор ҳаракатларга киришдилар. Қуръон, ҳадисларни ўрганиш билан чекланиб қолишди, шунингдек араб шеърияти ва адабиётининг муқаддас матнларини, авлиёларнинг ҳужжатларини ва Ислом тарихини тушуниш учун зарур эди. Қуръон ва ҳадис ҳақиқатдан ҳам дин ва шариатнинг асосий манбаси бўлган. Ушбу икки манбадан рошид халифалар замонидан бошлаб қарама-қаршиликлар ва инқирозлар таҳдиди остида бўлган фиқҳ ва имон тамойиллари ўрганилди. Ушбу қарама-қаршиликлар ва мафкуравий инқирозларнинг манбалари харижитларнинг (Ҳижрий I асрда Ҳазрат Али ва Муавиянинг ҳарбий ҳаракатларини қораловчи ва иккаласидан ҳам юз ўгирган гуруҳ), кадарийларнинг (шахснинг ва жамиятнинг иродасини рад этувчи илоҳий тақдирнинг тарафдорлари) ва муражийларнинг (Умавийлар халифалари даврида шаклланган ва исломни тан олган ҳар ким содиқдир, деб қабул қилинадиган гуноҳлар иймоннинг сифатига таъсир эта олмайди; хатти-ҳаракатлар бу дунёда ҳукм қилинмаслиги керак, чунки барча ҳукмлар Фақат Қиёмат кунига тегишли деб ҳисоблайдиган гуруҳ) баёнотлари эди. Аммо Аббосийлар даври бошланиши билан фан ва фалсафа ривожланишида ҳам, мусулмон жамияти ҳаётининг барча жабҳаларида ҳам ижобий силжишлар рўй берди: усул (методология) каби илмий интизом шакллана бошлади ва шу тариқа фиқҳ қоидаларини асослаш учун илмий тамойиллар ишлаб чиқилди. Калом доктринаси шаклланди, унга кўра эътиқоднинг асосий тамойиллари тўғрисидаги тортишувлар мантиқ ва далилларга бўйсунди. Таржималарда берилган юнон, ҳинд ва Эрон илм-фанининг анъаналари мусулмонлар учун янги, ёрқин фикрлаш ва маърифат уфқларини очиб берди. Мусулмонлар, умуман олганда, фалсафа ва маърифат соҳасидаги қадимги ютуқларни араб дунёсига етказишда воситачилар бўлишди. Шунга қарамай, мусулмонлар ўз фаолиятларида фақат билимларни узатиш ва тўғридан-тўғри етказиш билан чекланганлигига ишониш хато бўлади, чунки ислом олимлари ҳинд, юнон Эрон меросига жуда кўп нарсаларни қўшдилар. Қандай бўлмасин, ушбу таржималар мусулмонлар олдида янги фаолият ва илмий ютуқларга йўл очди.
"Ислом цивилизацияси" китобидан, Абу Муслим таржимаси
