Улардан бири Иосиф Флавий томонидан тасвирланган даҳшатли ва кучли "тўртинчи мазҳаб" - зилотлар ва сикарийлар еди. Булар ақидапарастлик билан яҳудий қонунларига риоя қилган, жиҳодни тарғиб қилган, террорчилик ҳужумларини уюштирган ва охир-оқибат яҳудий урушини бошлаб юборган террорчилар эди. Қисқаси, бу яҳудийлар ИШИДи эди.
Яна бир оқимни Исо Масиҳ бошқарганлиги айтилган. У тинчлик, кечиримлилик ва муҳаббатнинг тарғиботчиси эди. У яҳудий қонунларига риоя қилмаслик ва душманларни севиш кераклигини ўргатган.
Қонхўр зилотлар, уларнинг қудратига қарамай, римликлар томонидан йўқ қилинди ва изсиз ғойиб бўлди. Тинч масиҳийлар, кичик бир оқим бўлишига қарамай, аста-секин бутун дунёни бўйсундирадиган кучли уммонга айланди.
Христианлар черкови саводхонлик ва таълим бўйича монополияга эга бўлган деярли бир ярим минг йил давомида ҳеч ким Исо Масиҳ тинчлик, кечиримлилик ва душманларга бўлган муҳаббатни тарғиб қилгани ҳақидаги тезис билан баҳслашмаган. Унга қарши чиқиш хавфли эди. Христианликнинг тинч табиатига ва унинг душманларга бўлган севгисига шубҳа қилган ҳар бир киши ўтда куйдирилган.
Маърифат давридан бери ишлар ёмонлашди. Герман Самуил Реймарус (1694-1768) биринчи бўлиб Исонинг хабари ўша пайтлар Яҳудияда тарқалган бошқа нафрат пайғамбарларининг хабаридан фарқ қилмаслигини айтди. Алберт Швайцер (1875-1965) унинг хулосаларига қўшилди ва 1911 йилда инглиз тилига таржима қилинган "Тарихий Исони қидириш: Реймарусдан Вредегача" китоби библияшуносликда янги даврни очди.
Роберт Эйслернинг (1882-1949) 1929-йилда нашр этилган "Қирол Исо" асари ўз вақтидан олдинда эди ва асосан эътибордан четда қолди. Бироқ, англикан руҳонийси Самуил Джордж Фредерик Брандоннинг 1967 йилда пайдо бўлган "Исо ва зилотлар" китобидан сўнг, Исонинг таълимотидаги яҳудийларнинг миллениаристик таркибий қисмини энди эътиборсиз қолдириб бўлмайди.
Тюбинген мактабининг асосчиси Фердинанд Кристиан Баур (1792-1860) ва Вильям Вреде (1859-1906) давридан бошлаб, библияшуносликда ҳаворий Павел христианликнинг ҳақиқий асосчиси эканлиги ва усиз Исо Масиҳнинг издошлари кичик миллениаристик яҳудий мазҳабларидан бири бўлиб қолавериши ҳақида тахмин қилиш қатъий ўринга эга бўла бошлади.
Яҳудий қонунларини рад этувчи ва душманларга бўлган муҳаббатни тарғиб қилувчи каноник Исо билан Реймарус ва Брендон тасвирлаганидек, нафратни тарғиб қилувчи Исо ўртасидаги улкан фарққа қарамай, бу икки Исонинг муҳим умумий томони бор: улар мутлақо аҳамиятсиз қаҳрамонлардир, ҳатто ўлимини ҳам уларнинг энг яқин шерикларидан бошқа ҳеч ким сезмаган.
Бу фикрни бугунги кунда энг машҳур библияшунос олимларидан бири ва бестселларлар муаллифи Барт Эрман энг яхши ифодалайди. У, албатта, Исонинг оддий яҳудий нафрат пайғамбарларидан эканлиги ҳақидаги фикрга қўшилади. Лекин у жуда кичик пайғамбар эди.
У унчалик маълум-машҳур бўлмаган омадсиз, умидсизликка учраган, "римликлар томонидан энг хўрловчи ва аламли тарзда қатл этилган заиф ва кучсиз бир шахс, қонун билан муаммога дуч келган ва майда жиноятчи сифатида хочга михланган дайди бир воиз" эди [2 - Bart Ehrman. Misquoting Jesus, HarperCollins, 2005, p. 188.].
Бироқ, бир қатор фактлар Исонинг аҳамиятсиз эканлиги ҳақида бу ажойиб манзарага қўшилмайди.
Биринчидан. Иосиф Флавий эрамизнинг 62-йилида Исонинг укаси Ёқуб Қуддус ибодатхонасининг деворидан ташлангани ҳақида бизга хабар беради [3 - Иосиф Флавий. Иудейские древности, 20, 9, 1.].
Бундан ташқари – Иосиф Флавийнинг дастлабки матни айнан шу ўлимни яҳудий уруши сабаби билан боғлаган [4 - Robert Eisenman. James, Brother of Jesus, London, 2012, p. 35–36.]. Флавийнинг замонавий матнида бу иқтибос бир ярим минг йиллик христианлар цензураси қурбони бўлди, лекин уни Ориген[5 - Ориген. Против Цельса. 1.47, 2.13; Комментарий на Евангелие от Матфея, 10:17.], Евсевий Кесарийский[6 - Евсевий Кесарийский. Церковная история, 2, 23, 20.] ва Иероним[7 - Hieronymus. De Viris Illustribus, 2; Commentarii in epistulam Pauli apostoli ad Galatas, 396 (1:10).] каби черков арконлари кўрган ва иқтибос келтирган.
«Бу яҳудийлар билан Масиҳ деб аталган Исонинг укаси, солиҳ Ёқуб учун қасос олиш учун содир бўлди (?????????)», – Евсевий эҳтиётсизлик билан бизга бу иборани келтиради.
Тушуниш осонки, яҳудий уруши фақат битта ўлим учун қасос бўлиши мумкин – сикарийлар мазҳаби бошлиғининг ўлими учун. Бу ҳолатда қўзғолон ўша ўлим учун қасос эди. Бироқ, Исонинг укаси Ёқуб сикарийлар ва зилотларни бошқарган деган тахмин, Исонинг аҳамиятсизлиги ҳақидаги фаразга тўғри келмайди.
Биз Исонинг кимлигини билмаймиз, лекин унинг укаси ўлимидан кейин "тўртинчи мазҳаб" ни бошқарган. Бу худди латифадаги каби: ким олиб кетилаётганини билмаймиз, лекин Брежнев унинг ҳайдовчиси.
Иккинчидан. Исонинг укаси Ёқубнинг ўрнини мазҳаб бошлиғи сифатида ким эгаллади? Айтиш қийин. Бизнинг христиан манбалар аниқ бир гап айтмайди [8 - Евсевий Кесарийский хабар қилишича, Ёқубнинг ўрнини Исонинг амакиваччаси Симеон бар Клеопа эгаллаган. Бироқ унинг кейинроқ маълум қилишича, Симеон бар Клеопа эҳтисол, эрамизнинг 117-йиллари атрофида бошланган таъқиблар давомида Траянда қатл этилган. 62 ёшида Ёқубнинг ўрнини эгаллаган катта ёшдаги бир одамнинг 117 ёшгача яшаши, юмшоқ қилиб айтганда, эҳтимолдан узоқ. Бу черков раҳбарлари орасида ҳукмронлик қилиш бўйича Гиннеснинг мутлақ рекорди бўлиб, ҳатто Пия IX нинг 31 йиллик ҳукмронлигини ҳам ортда қолдирган бўларди].
Лекин биз, Иосифнинг цензура қилинмаган маълумотларига кўра, Ёқубнинг қатли этилиши сабабди рўй берган яҳудийлар қўзғолонига ким бошчилик қилганини биламиз. Бу одамнниг исми Менахем. У даҳшатли "тўртинчи мазҳаб" нинг асосчиси Жалилалик Яҳудонинг авлоди ва, шубҳасиз, Довуд наслидан бўлган Масиҳ эди, чунки ўша пайтда бошқа наслдан бўлган авлод ўзини «муқаддас мой сурилган» деб даъво қила олмасди.
Инжил Масиҳ Менахем ҳақида бизга нима дейди? Қанчалик ғалати бўлмасин, жуда кўп нарса айтади, чунки Юҳанно Евангелиесида Исо ҳар доим қандайдир Юпатувчининг ерга келишини башорат қилади. "Отамдан сизларга бошқа Юпатувчи беришини илтимос қиламан ва у абадий сиз билан бўлсин. Мен сизларни етим қолдирмайман, ёнингизга бораман" (Юҳанно 14:16-18). "Юпатувчи, Отам Менинг номимдан юборадиган Муқаддас Руҳ" (Юҳанно 14:26). "Мен сизларга Отадан юборадиган Юпатувчи, Отадан чиққан Ҳақиқат Руҳи келганда, Мен ҳақимда гувоҳлик беради" (Юҳанно 15:26). "Агар мен бормасам, Юпатувчи сизнинг олдингизга келмайди" (Юҳанно 16:7).
Менахем.
Бу, тан олиш керак, ёқимсиз фикр.
Исо Менахем келишини, у Ҳақиқат Руҳи бўлишини, Исо ҳақида гувоҳлик беришини ва ҳатто у Исонинг янги мужассамланиши бўлишини башорат қилади.
Ва Менахем келиб, қонли жаллод ва мутаассиблар мазҳабининг бошлиғи бўлиб чиқади.
Эҳтимол, бу шунчаки тасодифми?
Муаммо шундаки, римликлар бу тасодиф деб ўйламаганга ўхшайди.
Гап шундаки, яҳудийлар урушидан кейин Веспасиан Исо алайҳиссалом мансуб бўлган Довудлар оиласининг барча аъзоларини йўқ қилиш тўғрисида буйруқ берган [9 - Евсевий Кесарийский. Церковная история, 3, 12.]. 80-йилларда худди шундай буйруқ Домициан томонидан берилган [10 - Ўша ерда, 3, 20.]. Учинчи марта император Траян Довуднинг барча авлодларини топиб ўлдиришни буюрди. Натижада, юқорида айтиб ўтилган Симеон бар Клеопа хочга михланган [11 - ўша ерда, 3, 32, 6.].
Яҳудийлар урушидан кейин Веспасиан, мантиқан, Масиҳнинг қариндошлари, сикарийлар, Менаҳемларни йўқ қилишни буюриши кераклигига рози бўлинг. Нега у тинчликсевар Исонинг қариндошларини қириб ташлади? Рим императорлари томонидан Исонинг оиласини мунтазам равишда таъқиб қилишлари, улар деярли IV асргача христианлик ҳақида ҳеч нарса билмаганликлари ҳақидаги даъво билан қандай боғлиқ?
Тўртинчидан. Ибодатхона вайрон бўлиши билан дарҳол Явне шаҳрида тўпланган фарисейлар биркат ҳа-миним, яъни. бидъатчиларга кундалик лаънат, кундалик намознинг бир қисми сифатида эълон қилишган [12 - Berakhot 28b-29a.]. Лаънат айтилган "Миним" яҳудий христианлардир. Маълумки, фарисейлар яҳудийлар уруши ва ибодатхонанинг вайрон бўлишида "тўртинчи мазҳаб"ни айблашган. Фарисейлар Явнада йиғилиб, ибодатхона вайрон бўлгандан кейин қилган биринчи нарса "тўртинчи мазҳаб" эмас, балки кичик ва номаълум ва бундан ташқари, фақат тинч ҳаракат бўлган оқимни лаънатлаганлигини қандай тушунтириш мумкин?
Бешинчидан. Исонинг бугунги издошлари ўзларини христианлар деб аташади. Бу уларнинг ўз номи эмас. Бу "Христос" сўзидан келиб чиққан бўлиб, у ўз навбатида ибронийча "Машиах" нинг, яъни "Муқаддас мой сурилган" (ўхшаш оромий сўзи "Машиах") юнон тилига сўзма-сўз таржимаси. Исо ва унинг ҳаворийлари юнон тилини билмас эдилар ва фақат шу сабабдан улар ўзларини христиан деб аташлари мумкин эмасди.
Дарҳақиқат, Инжилда Исо ва унинг издошлари "азизлар", "солиҳлар", "назарийлар", "йўл издошлари" ва ҳатто "зилотлар" ((?????) деб номланади (Деян. 21:20). Инжилда "христиан" сўзи бор-йўғи уч марта қўлланилган ва ҳар сафар мазҳаб душманлари ёки ҳокимиятнинг номидан айтилган. Хусусан, шоҳ Агриппа II ҳаворий Павелга масхара билан айтади: «Сен мени христиан бўлишга унчалик ишонтирмаяпсан» (Деян. 26:28).
Аксинча, Рим расмий манбаларида христианларни бошиданоқ "христианлар" деб аташади. Траян ва Кичик Плинийнинг ёзишмаларида, Тацитда, эрамизнинг 2-асридан бошлаб бизгача етиб келган христианларнинг суд жараёнининг кўплаб протоколларида "Христианлар" сўзи ишлатилади.
"Христианлар" сўзи Исонинг издошлари учун Рим ҳуқуқий атамаси бўлган деб тахмин қилиш оқилона. Бироқ, кейин бу атама жуда эрта пайдо бўлганлиги маълум бўлди. Ҳаворийлар фаолиятида айтилишича, бу Исонинг издошлари Қуддусдан қочиб кетганидан кейин содир бўлган, эҳтимол 30-йилларда: "Ва Антиохиядаги шогирдлар биринчи марта (??????????) христианлар деб эълон қилинган" (Деян. 11:26).
Биз Исонинг издошларини ким, қачон ва нима учун қувғин қила бошлаганлиги ҳақидаги саволга батафсил қайтамиз. Келинг, икки замонавий итальян библияшунос олимлар - Марта Сорди ва Иллариа Рамелли ҳақида гапирайлик, улар христианлик император Тиберий даврида, яъни эрамизнинг 37-йилидан кечиктирмай Сенат Кенгаши томонидан тақиқланган деб ҳисоблайдилар [13 - M. Sordi, I. Ramelli. Il senatoconsulto del 35 contro i Cristiani in un frammento porfiriano, Aevum 78 (2004), 59–67; шунингдек, қаранг: M. Sordi, «I cristiani e l’impero romano», Milano, 2004, p. 27–29.] Бундай ҳолда, "Ҳаворийларнинг фаолияти" дан олинган бу ибора тўғридан-тўғри ушбу эпизодга ишора қилади.
Аммо Рим ҳуқуқий атамасининг бундай эрта пайдо бўлишини ҳеч кимга маълум бўлмаган Исонинг даъвоси билан қандай қилиб мослаштириш мумкин? Қандай қилиб Жалилада даҳшатли "тўртинчи мазҳаб" ривожланиб, кучайиб бораётган бир пайтда, Сенат буни эмас, балки тинч ва итоаткор христианларни тақиқлаган?
Аммо бу муаммоларнинг барчаси энг аниқ ва энг муҳими, яъни "христианларни таъқиб қилиш" муаммоси билан солиштирганда аҳамиятини йўқтади.
Ўзини ҳурмат қиладиган ҳар бир христиан Рим империяси Масиҳнинг тинч динини таъқиб қилганини билади. Ушбу таъқиб сабаблари тўғрисида ўнлаб асл тахминлар илгари сурилган, улар муаллифларнинг ақл-заковати ва зукколигидан далолат беради.
Римликлар христианларнинг тинч динини қувғин қилганликлари, чунки улар шайтон васвасасига тушгани ҳақида ўқишингиз мумкин. Христианлар ўрнатилган тартибни бузаётгани ҳақида. Римликлар уларни сеҳргар деб ҳисоблашган. Ахмоқ жоҳил римликлар христианлар ўз йиғилишларида қон ичишади ва оғир гуноҳ қилишади, деб ишонишган. Христианлар императорга сажда қилишдан бош тортдилар ва шу билан pax Deorum ва бошқаларни буздилар.
Бу ҳайратланарли тушунтиришларнинг барчаси битта оддий ва кўзга яққол ташланиб турган ҳақиқатни эътиборсиз қолдиради. Яъни, Рим империяси бутунлай бағрикенг эди. Христианларни таъқиб қилиш бошланган вақтга келиб, Римда фақат иккита дин тақиқланганди.
Милоддан аввалги 186 йилда сенатусконсульт вакханалияни (узлуксиз аййш-ишрат) тақиқлади. Икки аср ўтгач, Тиберий даврида Сенат друидлар динини тақиқлади. Бу тақиқнинг мафкуравий сабаблари йўқ эди: ҳар иккала дин ҳам инсонларни қурбон қилганлиги учун тақиқланган.
Римнинг бутун тарихида одамларни фақат улар нималарга ишонганлари учун таъқиб қилиш ҳоллари ҳеч қачон бўлмаган. Эрнест Ренан ўз даврида киноя билан таъкидлаганидек, бундай таъқиблар бошланиши учун тинчлик, кечирим ва муҳаббат динининг ғалабасини кутиш керак эди.
Шунга қарамай, римликлар, эрамизнинг 30-йилларидан бошлаб, "христиан деб эълон қилинган"ларни тизимли равишда таъқиб қилишди. Шу билан бирга, римликлар христианларга ўтишни таклиф қилган синовлар (Раббийни инкор етиш ва император ёки маъбудларга қурбонлик қилиш) яҳудий уруши тугагандан сўнг, улар сикарийлар ва зилотларга тақдим этган синовлар билан бир хил эди.
Шубҳасиз, христианларни таъқиб қилиш ҳақидаги саволга тўғри жавоб йўқ, чунки унинг ўзи нотўғри тузилган. "Нима учун римликлар христианларни қувғин қилдилар?" деб сўраш бефойда.
«Христианлар нима иш қилдиларки, римликлар уларни қувғин қилишди?» деб савол бериш керак.
Юлия Латынинанинг
"Иисус. Историческое расследование" китобининг муқддимасидан
Абу Муслим таржимаси
