Бундан 20 йил аввал, 2002 йил 23 октябрда Мовсар Бараев бошчилигидаги бир гуруҳ жангарилар "Норд-Ост" мюзикли намойиш этилаётган Дубровкадаги Москва театр маркази биносида 916 нафар одамни гаровга олган эди. Кейинги уч кун даҳшатли тушда ўтди: террорчилар талаблар қўйишди, баъзи гаровга олинганларни ўлдиришди ва вақти-вақти билан бошқаларни озод қилишди.
Музокараларда Борис Немцов ва Анна Политковскаядан тортиб, Иосиф Кобзон ва Леонид Рошалгача бўлган турли одамлар иштирок этди. Умумий саъй-ҳаракатлар натижасида ўнлаб одамлар қутқарилди, аммо юзлаб гаровга олинганлар ҳали ҳам бинода қолишганди.
26 октябр куни эрталаб махсус кучлар газ ишлатиб, Театр марказига бостириб киришди. Ҳужум натижасида барча террорчилар йўқ қилинди. Ўлган гаровга олинганларни ҳисобга олган ҳолда, Дубровкадаги фожиа 130 (расмий версияга кўра) дан 174 гача (ижтимоий фаолларнинг ҳисоб-китобларига кўра) инсон ҳаётига зомин бўлган, улардан 10 нафари болалар. Қайд этиш жоизки, озод этилган гаровга олинганларнинг 125 нафари операция муваффақиятли якунланганидан сўнг шифохоналарда вафот этган, дейди расмийлар.
Газни қўллаш керакмиди?
Юзлаб одамлар билан тўлдирилган ёпиқ хонада заҳарли моддадан фойдаланишни асослаш бошиданоқ кўплаб саволларни туғдирди.
Физика билан таниш бўлган ҳар қандай одам хонанинг турли қисмларида газ консентрацияси бир хил бўлмаслигини тушунади. Қаердадир у жуда оз бўлади ва қаердадир - аксинча, ҳаддан ташқари кўп, бу одамларга бошқача таъсир қилади. Ҳаммаси шундай бўлди ҳам: газ қўллангандан сўнг, баъзи террорчилар ҳушидан кетмади ва ўқ узишди, кўплаб гаровга олинганлар учун эса доза жуда кучли бўлиб чиқди.
Шуниси эътиборга лойиқки, ишлатилган газ аралашмасининг аниқ таркиби номаълум эди ва шундайлигича қолмоқда. Шу сабабли, ҳужум тугагандан сўнг, на қутқарувчилар, на ҳужум иштирокчилари, на шифокорлар беҳуш одамларга қандай муносабатда бўлишлари ҳақида аниқ маълумотга эга бўлмадилар, бу еса кўплаб ўлимга олиб келди. Оқибатда гаровга олинганларни қутқаришга уринаётган махсус хизматларнинг ҳаракатлари туфайли террорчилар қўлидан кўра кўпроқ одам ҳалок бўлди.
Буни 2011 йил декабрь ойида Дубровка теракти қурбонлари ва ҳалок бўлганларнинг яқинларининг даъвосини қисман қаноатлантирган Инсон ҳуқуқлари бўйича Европа суди ҳам таъкидлади. ИҲЕС маълумотларига кўра, "ФСБ ходимлари томонидан номаълум газ қўлланилганидан кейин фожиа қурбонларига тегишли тиббий ёрдам кўрсатилмаган, бунинг натижасида нафақат террорчилар, балки кўп сонли гаровга олинганлар ҳам ҳалок бўлган". Бундан ташқари, "воқеа бўйича самарали текширув ўтказилмагани" таъкидланган.
Усуллар Путин ҳукмронлигининг бошидаги билан бир хил
2002 йил - Путин бошқарувининг бошланиши. 2002 йилда интернет бошланғич босқичида эди, бироқ НТВ ишлаган, ҳукумат Думада ҳали ҳам баъзида танқид қилинарди, Михаил Касьянов Россия бош вазири, Михаил Ходорковский эса Юкосни бошқарган.
Ўша пайтда Россиянинг янги раҳбарининг шахсияти ва усуллари фақат ҳуқуқ ҳимоячилари ва диссидентлик ҳаракати фахрийларининг тор доирасини хавотирга солган эди. Чеченистондаги иккинчи урушдан ташқари, Россиянинг янги раҳбарининг ташвиқот орқали пухта ўйлаб топилган сурати фақат Курск сув ости кемасининг чўкиб кетишининг фожиали ҳикояси билан ёмонлашди.
Путин терроризм устидан ғалаба қозонишни ваъда қилиб ҳокимиятга келди ва шунинг учун 2002 йилда Россия пойтахтида қуролли жангариларнинг пайдо бўлиши у кўраётган чора-тадбирларнинг самарадорлигини ва чечен қаршиликларига қарши курашиш учун танланган бутун стратегиянинг тўғрилигини шубҳа остига қўйди. Бундан ташқари, Путин бошиданоқ ўзини собиқ президент Ельцин ва унинг усулларига қаршилик кўрсатиб, ўзини кучли лидер сифатида кўрсатди. Шу сабабли, у 1995 йилда Будённовскда гаровга олиш пайтида Россия ҳукумати қилганидек, террорчилар билан энг юқори даражада музокаралар олиб боришни қатъиян истамади. Қаттиқ сценарий танланди: гаровга олинганлар жойлашган бинога газ ёрдамида бостириб кириш.
Бутун операция натижаларига кўра хатолар устида иш олиб борилмади. Қолаверса, ўнлаб одамларнинг ўлими билан якунланган махсус хизматларнинг операцияси "муваффақиятли" деб эълон қилинди – икки йилдан сўнг Бесланда янги фожиа рўй бергани ва расмийлар худди шундай схема бўйича ҳаракат қилгани ажабланарли эмасми?
"Кучли лидер" да гаровга олинганлар
2002 йил октябрь ойида гаровга олинганларнинг ҳаётини сақлаб қолиш, эҳтимол, Путин учун устувор вазифа эмасди. Бўлиб ўтган воқеа унинг имиджига қандай таъсир қилади - бу, эҳтимол, уни энг кўп ташвишга солган.
2002 йилдаги барча қарорлар шу мантиқда қабул қилинган ва Путин ҳозир ҳам шундай ишлайди: "кучли лидер" имижини сақлаб қолиш ва халқ ҳаёти ўртасида танлов қилиш керак бўлганда биринчисини афзал кўради.
Украинада Путин бошлаган уруш натижасида ўн минглаб одамлар ҳалок бўлди, миллионлаб одамлар қочқинга айланди ва бутун шаҳарлар вайрон бўлди. Аммо буларнинг барчаси Путинни Норд-Остдаги ҳалок бўлган гаровга олинганларнинг тақдиридан кўпроқ ташвишлантираётганга ўхшамайди. Путин ҳеч қачон инсон ҳаётини қадрламаган ва энди ундан инсонпарварликни кутиш керак эмас - на украиналикларга нисбатан, на мажбуран сафарбар қилинган ва ҳеч қандай тайёргарликсиз қатъий ўлимга олиб кетилган русларга нисбатан. Уларнинг барчаси Путиннинг "кучли лидер" қиёфаси учун қурбон қилинган - 2002 йилда "Норд-Ост" мюзикли намойишида гаровга олинганлар каби.
