Амалдаги ФИФА Жаҳон чемпионати инсон ҳуқуқлари, диний урф-одатлар ва маданий ўзига хосликлар асосида кўплаб можаролар соясида қолмоқда. Йирик спорт форуми тарихда биринчи марта араб мамлакатда ўтказилгани сабабли тушунмовчиликлар муқаррар эди. Аммо содир бўлаётган воқеалар оддий инсоний аҳмоқлик ва нодонлик доирасидан ҳам чиқиб кетди. Биз янги тенденцияга гувоҳ бўлмоқдамиз — илгари "кўприклар қуриш" ва халқаро кескинликни камайтириш майдони ҳисобланган катта спорт қарама-қарши нарсага айланганда. Халқлар ўртасидаги низолар текисланмаган, аксинча, янада кучайган.
Тескари пастга
Бир пайтлар "спорт дипломатияси"тушунчаси мавжуд эди. Стадионлар ўзаро тажовузни камайтириш учун ўзига хос клапан сифатида ишлатилганда. Қарама-қарши томонларнинг вакиллари майдонда бир-бирлари билан тўқнаш келишди, аммо рақобат тугаганидан кейин улар зўрлик билан қўл бериб кўришишди ва можаронинг интенсивлиги бироз пасайиши мумкин. Бутун мамлакатлар ўзларининг халқаро имиджини яхшилаш учун жаҳон чемпионатлари ва олимпиадаларини ўтказишга катта маблағ сарфладилар. Дунё бўйлаб одамлар спорт форумлари орқали маҳаллий маданият билан танишганда, зарарли стереотипларни йўқ қилади, деб ишонилган.
Аммо ахборот инқилоби ҳамма нарсани остин-устун қилиб юборди. Энди сиз уйингиздан чиқмасдан қандайдир маданиятни ҳис қилишингиз мумкин - ва ярим соат ичида сиз бутун умрингиз давомида тўплаш учун керак бўлган жуда кўп маълумотларни олишингиз мумкин. Йирик мусобақалар ўтказиш ҳисобига туристлар оқимининг кўпайиши эса ўз маъносини йўқотди. Ҳар ҳолда, имидж нуқтаи назаридан, чунки энг яхши ҳолатда бир неча миллион сайёҳлар бор ва оммавий ахборот воситалари ва ижтимоий тармоқлар орқали миллиардлаб маълумот истеъмолчилари мавжуд. Ва бу миллиардлар старт ташкилотчилари ҳақида асосан салбий махлумотлар тўпланган. Нашр қилиш иштиёқи оддий бўлгани учун.
Муваффақият тўлқинига кўтарилиш ўрнига, Жаҳон кубоги ёки Олимпиада ўйинларига мезбонлик қилган одамнинг қулоғигача бўққа ботяпти. Зеро, мусобақалар мамлакат ва одамларнинг муаммолари ва ғалати ҳолатлари ҳақида гапириш учун имкониятга айланади. Улар кимда йўқ? Агар гап фақат баъзи аниқ камчиликлар ҳақида бўлганида ҳам майли. Маданий хусусиятлар – бир пайтлар фахрланадиган, миллатни бошқалардан ажратиб турадиган нарсалар нишон остига тушиб қолди. Гап машҳур "глобаллашув"да эмас, балки айнан мана шу хусусиятлар ҳозирда Ғарбда мода бўлган, жуда кенг ва ўзига хос талқин қилинадиган "инсон ҳуқуқлари" мавзуси контекстида ўрганилаётганида.
Цивилизация коди
Бир пайтлар "маданиятларнинг ўзаро кириб бориши" тушунчаси мавжуд эди. Қачонки, бир халқ бошқасидан тарихий ёки иқлимий хусусиятлар туфайли ўзлари хаёлига ҳам келмаган баъзи ғояларни ўзлаштирган. Лекин ё бу ғояларнинг ўзи тугади, ёки ниҳоят алоҳида халқлар орасида улар бошқалардан кўра маданиятлироқ, илғорроқ, деган фикр ҳукмрон бўлди. Умуман олганда, энди бошқа одамларнинг урф-одатларини ўрганиш ва ҳурмат қилиш эмас, балки уларни танқид қилиш ва ҳатто ўзгартиришга ҳаракат қилиш одат тусига киради. "Инсон ҳуқуқлари учун кураш" бунинг учун идеал воситадир, биринчи навбатда, бу концепцияга ҳамма нарса мос келиши мумкин. Жаҳон чемпионати пайтида камалак байроқлари ва бошқа ЛГБТ ташвиқоти атрофидаги барча жанжаллар ҳам шу сериядан.
Жаҳон чемпионати ташкилотчиларидан "камалак" ҳаракатларига рухсат беришни талаб қилиш ёки, масалан, аёллардан ҳижобни ечишга мажбурлаш учун қонуний асослар борми? Ахир, ҳуқуқ ҳимоячиларининг веб-сайтларини ўқисангиз, қатарликлар мумкин бўлган ҳамма нарсани бузган, деган хулосага келишингиз мумкин. Аслида БМТнинг инсон ҳуқуқлари бўйича ҳужжати – Умумжаҳон декларациясида жинсий озчиликлар ҳақида бир сўз ҳам йўқ. Ҳа, унда ирқи, жинси, тили, дини, сиёсий ёки бошқа эътиқодларига кўра камситиш тақиқланган (бу ерда калит сўз, афтидан, "бошқа"). Ваҳоланки, худди шу ҳужжатда "ўз динига эркин эътиқод қилиш" ҳуқуқи ҳам мустаҳкамланган. Диний меъёрлар ЛГБТ ташвиқоти ва яланг бошли аёллар билан зиддиятли бўлса, қатарликлар учун қандай саволлар туғилиши мумкин?
Сайёрамизда анъаналари "цивилизациялашган дунё меъёрлари"га зид бўлган кўплаб маданиятлар мавжуд. Овқатланиш пайтида гастрономик хусусиятларни ёки хатти-ҳаракатларнинг одоб-ахлоқ қоидаларини ҳисобга олмасангиз ҳам. Масалан, яланғоч аёл кўкраклари жамоат одоб-ахлоқига зид бўлмаган давлатлар бор, тўғридан-тўғри кўчада жониворни қурбон қиладиган халқлар бор, кўпчилик олдида ҳожатга чиқишни муаммо деб билмайдиганлар ҳам бор... Бундай анъаналар Европа ёки Вмерика шаҳарларига етиб келган ва гўзаллар ҳақидаги ўз ғояларига асосланиб, "пок виждон билан" ҳаракат қила бошлайдими? Бундан ташқари, улар стадионга, масалан, Бен Ладеннинг портретлари туширилган футболкаларда келишган бўларди. Бундай ҳаракатлар "инсон ҳуқуқлари учун кураш" билан қандай боғлиқ бўлади?
Цивилизация коди жуда нозик нарса ва биз ҳозир Ғарб ҳуқуқ ҳимоячиларининг Жаҳон чемпионатидаги чиқишида кўраётган маданий экспансия жуда нохуш оқибатларга олиб келиши мумкин. Ахир, агар спорт энди нейтрал ҳудуд эмас, балки босим воситаси бўлса. Агар у бўлиб ташласа, можароларни олиб чиқса ва кучайтирса ... Шунда биз рақобат энг бемаъни сиёсий воситалардан бирига айланган янги даврга кирамиз. "Спорт сиёсатдан ташқарида" шиори эса узоқдаги орзу эмас, балки ҳақиқий мазаҳ қилишдир.
