Полша Совет аскарлари фашистлар ишғолининг даҳшатларидан халос бўлишга ёрдам берганини инкор этмайдилар, лекин айни пайтда советларни озод қилувчилар деб билишмайди. Нега?
Москва вақти
Сўнгги вақтгача Полшада, собиқ Шарқий блокнинг қолган мамлакатларида бўлгани каби, Иккинчи Жаҳон уруши тугаган кун 9-майда нишонланар эди. 1989 йилгача Миллий Ғалаба ва Озодлик куни муносабати билан шовқинли байрамлар Варшавада тўпланган, у ерда давлат ҳокимиятининг юқори вакиллари ва халқ демократияси деб аталадиган мамлакатлар делегациялари иштирокида ҳарбий парадлар ўтказилган. Москва вақти билан, 1945 йил 9-май куни соат 01:01 да СССР Қуролли Кучлари Бош қўмондони ўринбосари маршал Георгий Жуковнинг Берлиндаги штаб-квартирасида Учинчи Рейхнинг сўзсиз таслим бўлиши тўғрисида имзоланган. Бироқ, шу билан бирга, Ғарбий Европадаги соатлар 23:01 ни, календар саҳифасида эса 8 май санасини кўрсатди.
Шундай қилиб, иккита вақт минтақаси ва ғолибларнинг сиёсий амбициялари битта воқеани баҳам кўрди, гарчи ўша пайтда - Европа харобаларида - бу, албатта, унчалик муҳим эмас эди: асосийси, жаҳон тарихидаги энг даҳшатли урушнинг даҳшатли туши, камида 60 миллион одам (шундан 35-40 миллион европаликлар), шу жумладан 24 миллион аскарнинг ҳаётига зомин бўлган гекатомб. Ғалаба иттифоқчиларга, шу жумладан СССРга тегишли эди, унинг армияси 1943 йилда Вермахтнинг шарққа ҳужумини қайтариб, қитъанинг катта қисмини немис ишғолидан озод қилишга асосий ҳисса қўшган ва охир-оқибат Гитлер мағлуб этилган. Бу ғалаба руслар, украинлар, беларуслар ва Совет Иттифоқининг бошқа халқларининг улкан фидойиликлари натижаси бўлиб, бунинг натижасида миллионлаб тинч аҳоли қурбонлари ва миллионлаб аскарлар ҳалок бўлди.
Бу шубҳасиз ҳақиқат ҳамон Кремл тарихий ҳикоясининг марказий қисми бўлиб қолмоқда, бироқ у ғалабанинг аччиқ таъмини ҳам қўшиб қўйган ҳар бир кишига қарши рус дипломатиясини шантаж қилиш воситасига айланиб бормоқда: бу Марказий давлатлар учун салбий оқибатларга олиб келди. - Шарқий Европа.
Уруш тугагандан сўнг, улар СССР ҳукмронлиги остида ўзларини топдилар ва уларнинг аҳолиси қирқ йилдан кўпроқ вақт давомида "соатларини Москва вақтига тўғирлашга" тўғри келди. Зеро, “оддий совет аскари”нинг фидойилиги Сталиннинг аниқ сиёсий режаларига хизмат қилган ва бу режалар озод қилинганлар учун ҳақиқий эркинликни таъминламаган.
1989 йилгача коммунистик ҳукмрон Полшада совет озодчиларига сиғиниш ҳукмрон эди. Расмий ривоятга кўра, Қизил Армия аскарлари "халқ демократияси" ҳукуматлари шаклида полякларга тинчлик ва эркинлик олиб келишганмиш. Ушбу афсонанинг бир қисми "Полша-Россия қуролли биродарлиги" эди. Цензура қайчи билан эҳтиёткорлик билан ишланган бу ҳикояда кулранг соялар учун жой йўқ эди. Шундай қилиб, сукунат ва бузилган сюжетларга тўла тарих шаклланди, лекин йиллар давомида расмий версияга муқобил равишда "ер ости" коллектив хотира мажмуасини яратган кўплаб одамларнинг шахсий тажрибасини ўчириш мумкин эмас эди. Ва бу нафақат Иккинчи Жаҳон урушининг тугашига, балки унинг бошланишига ҳам тегишли тажриба эди.
1939-йил сентабрда Молотов-Риббентроп пакти асосида Қизил Армия Полша Республикасининг шарқий ерларини “қардош Украина ва Белоруссия халқларини полшалик эксплуататорлар ҳукмронлигидан озод қилиш” шиорлари остида босиб олди. Тарихчиларнинг фикрича, биринчи совет истилоси деб аталадиган даврда (1939-1941) ярим миллионга яқин Полша фуқаролари қатағон қилинган.
Бу рақамга тўрт марта депортация пайтида ҳибсга олинган, СССР шарқига сургун қилинганлар, шунингдек, ҳарбий асирлар ва тинч аҳоли вакиллари, 1940 йил баҳорида Совет Сиёсий бюросининг қарори асосида Полша элитасининг вакиллари киради. НКВД томонидан Катин, Смоленск, Харков, Твер, Минск ва Киевда йўқ қилинди. Кейинги ярим асрда СССР раҳбарияти бу жиноятни рад этди. Коммунистик бошқарув остида бўлган Полшада эса Катин жинояти қурбонлари бўлган 20 мингдан ортиқ кишининг оилалари ўз хотираларини яширинча ардоқлашга мажбур бўлдилар.
"Озодлик" армиясининг Полша ҳудудларига кириши билан боғлиқ коллектив хотирада сақланган расмлар ҳам расмий хабарга мос келмади. Охир оқибат, у фақат кириб келаётган совет танкларини гуллар билан кутиб олган аҳолининг миннатдорчилиги ва қувончи ҳақида гапирди, аммо поляклар озодликдан чинакам қувончдан ташқари, яна бир нарсани эсладилар: зўрлашлар, қотилликлар, талончиликлар ва қатағонлар. Қизил Армиянинг ғарбий юриши. Кўпгина аскарлар (ҳақиқатан ҳам миннатдорчилик учун гулларга тўлдирилган) нафақат немис тинч аҳолисидан шафқатсизларча қасос олдилар, аёлларни уруш ўлжалари сифатида кўрдилар, балки Полша, Венгрия, Руминия ва Словакиядаги маҳаллий аҳолини ҳам аямадилар. Тарихчи Марсин Заремба эҳтиёткорлик билан Полшада 50 000 га яқин аёл зўрланганини тахминларини айтган.
1945 йил 9 май байрами билан боғлиқ яна бир афсона, ғалаба натижасида совет ҳукмронлиги соҳасида якунланган мамлакатлардаги коммунистик элитанинг гўё мустақиллиги ва мустақиллигига ишора қилади. Полшада пастдан “халқ демократияси” ҳукуматлари илгари сурилмаган. 1944-1945 йилларда Вистуладаги коммунистлар ҳокимиятга даъво қилиш учун оммавий қонунийликка эга эмас эдилар. Қонун ҳужжатларига мувофиқ, 1945 йил 5 июлгача Полша ҳукумати томонидан халқаро майдонда тан олинган ягона қонуний фаолият кўрсатган ва Лондонда сургунда бўлган Полша Республикаси ҳукумати эди. Уруш пайтида улар Полшанинг махожирликдаги ҳукумати давлатининг бутун аппаратига - фуқаролик ва ҳарбий бошқарувнинг махфий тузилмаларига, шу жумладан ишғол даврининг охирида 300 мингдан ортиқ аскарга эга бўлган ички армияга бўйсунган.
Полша давлатининг қонуний ҳокимиятлари вакилларининг тақдири, ўз давлатига тегишли масалаларда поляклар субъект ролини ўйнамаганлигини аниқ кўрсатади. Қизил Армиянинг Берлинга ғалабали юришининг ҳар ойи билан сургундаги ҳукуматининг мамлакатга қайтиши эҳтимоли камайди. 1944 йил ёзида Сталин Совет қўшинлари томонидан босиб олинган ҳудудларда ҳокимиятни амалга оширувчи қўғирчоқ орган - Полша Миллий Озодлик Қўмитасини (ПКНО) Москвада чақиришга илҳомлантирди. Олти ой ўтгач, СССР ҳукмдори навбатдаги қадамни қўйди: ПКНО ўрнига ўзини ўзи эълон қилган Полша Республикасининг Муваққат ҳукумати - Лондон ҳукумати билан рақобатлашадиган, Лондон ҳукумати қарорларига тўлиқ бўйсунадиган ижроия органи тузилди. Кремл. Энди бу қўғирчоқ институтининг халқаро майдонда тан олинишигина қолди.
Ялтанинг соясида
1945 йил феврал ойида Ялта конференциясида Буюк Британия Бош вазири Уинстон Черчилл ва АҚШ президенти Франклин Рузвелт Полшада бўлажак бошқарув шакли ҳақидаги саволга ниҳоят таслим бўлишди. Улар урушдан кейинги мамлакатдаги ўзгаришларга демократик кўриниш бериши керак бўлган ҳаракатларга рози бўлдилар. Жумладан, “умумий сайлов ҳуқуқи асосида эркин, тўсиқсиз сайловлар” ўтказиш шулар жумласидандир. Сайловлар ҳақиқатан ҳам 1947 йил январ ойида бўлиб ўтди, аммо улар СССР хавфсизлик идоралари вакилларининг буйруғи билан сохталаштирилган.
Худди шу анжуманда Сталин томонидан олиб борилган собиқ “бўладиган иш бўлди” сиёсати қонунийлаштирилди. Биринчидан, жаҳон кучлари раҳбарлари Полшанинг урушдан олдинги ҳудудини деярли ярмига қисқартиришга келишиб олдилар (Совет Иттифоқига бир йил олдин у томонидан босиб олинган мамлакатнинг шарқий вилоятларини қолдириб, улар таркибига кирган эдилар. Литва, Белоруссия ва Украина ССРда) ва немис ерларини тортиб олиш орқали бу йўқотишларни қоплаш. Иккинчидан, улар ҳам Лондонда Полша ҳукумати тақдирини ҳал қилиб, яна бир хаёлий “демократлаштириш”, яъни мамлакат Муваққат ҳукумати таркибини турли сиёсий оқимлар вакилларини киритиш орқали кенгайтиришга рози бўлдилар.
Бу иккиюзламачи ўйин икки йил давом этди. У 1945 йил июн ойида коммунистлар билан бир қаторда социалистлар ва деҳқонлар партияси тарафдорлари вакилларини ўз ичига олган, ҳукуматнинг сургундаги собиқ Бош вазири Станислав Миколайчик атрофидаги навбатдаги ҳукуматнинг тузилиши билан бошланди. Қолаверса, ўша даврда ҳуқуқий мухолифат деб аталмиш бир неча партиялар шаклида фаолият кўрсатган. 1946 йил июн ойида сохта референдум бўлиб ўтди, унда коммунистлар Полша жамиятида ўз таъсирини синаб кўрмоқчи бўлишди: 1947 йилда юқорида айтиб ўтилган Сеймга сайловлар. Улар даҳшат муҳитида бўлиб ўтди ва Москвага махфий телеграммалар орқали хабар қилинган коммунистлар учун уларнинг ҳақиқий, қабул қилиб бўлмайдиган натижалари энди аҳамиятсиз эди. Шундай қилиб, урушдан кейинги Полшадаги эркинлик ва демократия, мамлакат ҳудудида жойлашган Совет армиясининг гарнизонларини ҳисобга олган ҳолда, Сталин даврида мамлакат бўйлаб юрган ҳазилга ўхшарди:
Нима учун Полшада руслар жуда кўп?
Ватанимизни ҳимоя қилиш учун.
- Ва нимадан ҳимоя қилиш керак?
- Поляклар ҳокимиятни қўлга киритмасликлари учун.
"Берия тафсилотларни биларди"
Полша коммунистлари томонидан ҳокимиятни эгаллаб олиш Совет хавфсизлик идоралари ва ҳарбий кучларининг аниқ ёрдами билан амалга оширилди.
Ялта конференсиясидан икки ой ўтмай Полшадаги НКВДнинг бош маслаҳатчиси генерал Иван Серов муҳожир ҳукумати раҳбарларидан қутулиш режасини ишлаб чиқди. АК бош коменданти генерал Леополд Окулички бошчилигидаги Полша яширин давлати раҳбарлари, Вазирлар Кенгаши аъзолари ва Ҳукуматнинг Ватандаги ваколатхонаси раҳбари музокараларга, хусусан, ҳамкорлик доирасидаги музокараларга таклиф қилинган. келажакдаги ҳукуматнинг рамкаси. Келишилган жойга етиб келгач, НКВД томонидан ҳибсга олинган ва самолётда Москвага, Лубянкага олиб кетилган.
1945 йил июн ойида СССР пойтахтида кўргазмали суд бошланди, унда поляклар "Қизил Армия орқасида қўпорувчилик қилиш" ва уруш пайтида немислар билан ҳамкорлик қилишда айбланди. Тарихга “Ўн олтилар маҳкамаси” номи билан кирган суд жараёни барча халқаро тамойиллар ва шартномаларга зид равишда ўтказилди ва Сталин олиб бораётган шафқатсиз сиёсат тимсолига айланди.
Буни ёзувчи Жорж Оруелл жуда тўғри таърифлаган: “Полоняликлар ўз давлатларининг мустақиллигини сақлаб қолишга уринишда, ўз мамлакатларига ўрнатилган қўғирчоқ ҳукуматга қарши чиқишда, шунингдек, ўша пайтдаги Лондон ҳукуматига содиқ қолишда айбландилар. СССРдан ташқари бутун дунё томонидан тан олинди. Фақат шуни қўшимча қилишимиз керакки, Полша ҳукуматининг қувғиндаги мавжудлиги сукутда ўтиб кетган Ялта конферентсиясидан, шу жумладан Ғарб давлатлари учун ҳам унинг аҳамияти йўқ эди.
Тарихчиларнинг таъкидлашича, коммунистик Полша ишчилар партиясининг (ПРП) ҳокимият тепасига келиши чет эл қўшинлари ёрдамисиз амалга оширилмайди. 1946 йилга қадар қуролли Полша антикоммунистик яширин тузилмаларига қарши курашнинг асосий юки (хусусан, Ички Армиянинг тарқатиб юборилган тузилмалари асосида пайдо бўлган) Қизил Армия ва НКВДнинг ички қўшинларига юкланган. Кейинчалик, коммунистларнинг таъсири аста-секин кучайиб, мухолифатнинг умидлари сўнганлиги сабабли, бу ролни Совет тузилмалари намунасида ва совет маслаҳатчилари назорати остида яратилган "ички" хавфсизлик аппарати ўз зиммасига олди.
Урушдан кейинги дастлабки йилларда коммунистларга ва СССРга қарши қуролли эр ости курашлари Қизил Армия томонидан мамлакатни озод қилиш ҳақидаги ҳикояга қарши ривоят қуриладиган асосий мавзудир. Худди шу нарса Украинада (Украина қўзғолончилар армияси) ёки Латвия, Эстония ва Литвада ("ўрмон биродарлар") содир бўлади - яъни бир вақтлар тарихчилар томонидан "урушдан кейинги уруш" деб аталган антикоммунистик қаршилик мавжуд. Кўп йиллик коммунистик цензура ва партизанларга "бандитлар" сифатида муносабатда бўлганидан сўнг, маятник бошқа томонга бурилиб кетди.
Бугунги кунда Полшада қуролли муҳожир ҳукмати аъзолари, шунингдек, фуқаролик қаршилик вакиллари (уларнинг барчаси лаънатланган аскарлар деб аталади) бўйсунишга қарши курашнинг рамзи сифатида ҳаракат қилишади. Охир оқибат, Қизил Армия озодлик ўрнига - бу мавзу бўйича Полша тарихий сиёсатининг асосий тезисида айтилганидек - "янги қуллик ва янги ишғол олиб келди". Бунга қаршилик кўрсатишга уринганлар (кўпинча бунинг учун энг юқори нархни тўлашди: босқичма-босқич суд жараёнларида ўлимга ҳукм қилинган ёки кўп йилларни қамоқда ўтказиш) мамлакат мустақиллиги учун курашнинг тимсолига айланди. 2011 йилдан бери Полшада янги давлат байрами - лаънатланган аскарларни хотирлаш миллий куни (1 март) мавжуд. Бу Ғалаба кунидан (2015-йилдан бери 8-майда нишонланади) ҳам кўпроқ жамоатчилик эътирозига эга кўринади.
Айтишим мумкинки, 1989 йилдан кейин биз аста-секинлик билан жамоатчилик эътиборини немис истилоси давридаги Полша муҳожир ҳукуумат мавзусидан урушдан кейин камроқ оммавий антикоммунистик яширин ташкилот ташкил этишга уринишларга айлантирмоқдамиз. Бундан ташқари, унинг фаолияти тарихи кўпинча танқидсиз тақдим этилади. Бунинг сабаби, шубҳасиз, сиёсий саҳнадаги ўзгаришлардан ташқари, жамиятда этук бўлган асосий эҳтиёж, ППР давридаги цензура ва адолатсизликка муносабат эди.
Нажот ва қуллик
Фақат ёвузлик ва қатағонни тасвирлашга қаратилган 1945 йил оқибатлари ҳақидаги "зўравон" Полша ривоятининг мухолифлари унда қандайдир жимликни кўришади - охир-оқибат даҳшатли урушдан омон қолган ва ўзларининг кучсизлигини ҳис қилган миллионлаб одамлар. "Катта сиёсат" ҳамма нарсадан олдин янги ҳаёт бошлашни, харобаларни бузиб ташлашни, болаларни тинч-осойишта тарбиялашни хоҳларди. Баъзида жамоатчилик муҳокамасида риторик саволлар туғилади: "озод қилиш" сўзи Совет қўшинлари эшикларини очган концлагер асирларига, бошпана ва дугоналарда яширинган яҳудийларга, турли миллатларнинг тинч аҳолисига, эҳтимол қўрқув билан, лекин ҳам 1944 ва 1945 йилларда Шарқий Европа шаҳарлари кўчаларида миннатдорчилик билан тўкилган? Агар биз фақат СССР бошқа иттифоқчилар билан бирга Учинчи Рейхни мағлуб этгани ва шу билан Европа аҳолисини Гитлер террори ва жиноятларидан қутқарганига эътибор қаратадиган бўлсак, жавоб аниқ бўлади.
Балки боши берк кўчадан чиқиш йўли бир пайтлар ёзувчи Ержи Помиановски томонидан таклиф қилинган "нажот" сўзидир. "Поляклар қутқарилди, аммо озод қилинмади", деб ёзган эди у: улар битта ёвузликдан халос бўлишди, аммо бу ўзининг салбий оқибатларига олиб келди.
“Озодлик” сўзи эркинлик ва мустақилликнинг қайтишини билдиради. 1945 йилда Полша озод қилинди, дейиш мумкин эмас: Қизил Армия унга суверенитетни келтирмади. 1945 йил 9-майдан бошлаб уруш тугаганидан хурсандчилик ва кундалик ҳаётларини қандайдир тарзда тартибга солиш истаги поляклар учун янги турдаги қуллик ҳақиқати билан бирга яшади. Бу деярли ярим аср давомида сақланиб қолган ажралмас иккиликни яратди.
Магдалена Семчишин
Тарих фанлари номзоди, Миллий хотира институтининг Шецин филиали ходими.
Абу Муслим таржимаси
