Буюк Кир ва яҳудийларнинг тақдири

Биринчи инсон ҳуқуқлари хартияси – «Кир манифести» яқинда 2530 ёшга тўлади. Буюк Кир (Куруши Кабир) нафақат инсон ҳуқуқларининг дунёдаги биринчи декларациясининг муаллифи, балки яҳудийларга эркинлик берган, уларни бошқа халқлар билан тенг ҳуқуқли қилган ҳукмдор сифатида ҳам тарихга кирди. Баротали Абдураҳмоннинг "Куруши Кабир" (2006) романи унинг ҳукмронлиги даври тасвирига бағишланган бўлиб, бу учун у А.Рудакий номидаги Давлат мукофотига сазовор бўлган.

«АП» ушбу тарихий роман муаллифидан буюк Форс шоҳи ҳақида кўпроқ маълумот беришни сўради.

«250 йил муқаддам, – деб бошлайди Б. Абдураҳмон ўзининг ҳикоясини, – немис ёзувчиси ва илоҳиётчиси Иоганн Готфрид Хердер (1744-1803) 1785 йилда Веймарда нашр этилган "Инсоният тарихи фалсафаси ғоялари" номли монументал асарида шундай деб ёзган эди: "Агар дунёда унинг тарихи шеъриятга айланган бир ҳукмдор бўлса, демак бу Форс империясининг асосчиси Кирдир: биз яҳудийлар ва форсларнинг маъбудлар ёқимтойи, босқинчи ва қонун чиқарувчиси ҳақидаги ҳикояларини ўқиймизми? ёки юнонларнинг ҳикоялари - Геродот ва Ксенофонтнинг ҳикояларини. Агар Ксенофонт қадимги форслар, Кирнинг тарбиячилари ахлоқи ҳақида ҳақиқатни гапирса, немислар, афтидан, уларнинг бу халқ билан қариндошлигидан хурсанд бўлишлари мумкин; ҳар бир немис ҳукмдори "Киропедия"ни ўқисин».

Аммо "Кир манифести" ва бу шоҳнинг хизматлари ҳақида гапиришдан олдин, суҳбатдошимиз яҳудийлар тарихига қисқача экскурсия қилишга қарор қилди.

Немис ёзувчиси Б.Абдураҳмоннинг таъкидлашича, агар форслардан кейин яҳудийларни ҳисобга олсак, улар арзимас халқдек кўриниб қолишини таъкидлайди: мамлакат кичик, халқнинг жаҳон саҳнасида тутган ўрни аянчли, яҳудийлар деярли ҳеч қачон фотиҳ бўлмаган. Муайян маънода яҳудийлар бутун дунёни - насронийлик орқали ҳам, ислом орқали ҳам маърифатли қилиш учун асос яратдилар.

Яҳудо шоҳлиги тарихидан

- Исроил шоҳлиги милоддан аввалги 11-аср охирида ташкил этилган. Шоҳ ҳокимиятининг пайдо бўлишига филистимларнинг ҳужуми туртки берди. Саул ташкил этилган давлатнинг шоҳи бўлди ва ўлимидан кейин унинг ўрнини ўғли ва вориси Сулаймон эгаллади. Милоддан аввалги 1000 йилларда Қуддус шоҳликнинг пойтахтига айланди. Бу давр яҳудий давлатининг "олтин даври" ҳисобланади.

B. Абдурахмоннинг сўзларига кўра, Саул, Довуд ва Сулаймон даврида яҳудий давлати ташкил топган узоқ йиллар давомида қадимги орийларнинг аждодлари Ўрта Осиёдан аста-секин Форс томон кўчиб ўтишган. Бақтрия ва Балхдан Кирнинг аждодлари Форс кўрфазига борган. Балх ва Бақтрия орийлари милоддан аввалги 6-асрда кўтарилган Аншан минтақасидаги Аҳамонийлар империясида маълум бўлди. Шу билан бирга, Каспий денгизининг жануби ва жануби-ғарбий қисмида Дайок бошчилигида мустақил Мидия давлати пайдо бўлди. Дайок Хоразм ва Сўғддан Загранинг тоғли ҳудудлари ва уларнинг шарқида жойлашган унумдор текисликлар томон йўл олган одамларни бирлаштирди.

- Милоддан аввалги 935 йилларда Исроил шоҳлиги иккига бўлинди: пойтахти Самарияда бўлган Исроил ва пойтахти Қуддусда бўлган Яҳудия. Исроил шоҳлиги чорак минг йиллик давомида мавжуд бўлган ва милоддан аввалги 722 йилда Оссурия шоҳи Саргон II томонидан босиб олинган. Аммо яҳудий давлати Буюк Кир билан бевосита боғлиқ бўлган яна бир тарихий тақдирни кутаётган эди. Милоддан аввалги 6-асрда яҳудий давлатининг ҳудуди бобилликлар томонидан бўйсундирилган. Миср билан чегарадош ерларни таъминлаш учун милоддан аввалги 586 йилда Яҳудиянинг навбатдаги қўзғолонидан сўнг Бобил шоҳи Навуходоносор II Қуддусни эгаллаб олди ва вайрон қилди. Бобилликлар мамлакат аҳолисининг ўндан бир қисмини ташкил этган жуда кўп маҳбусларни мамлакатдан олиб чиқишди. Яҳудий давлатчилиги вайрон бўлди ва яҳудийлар учун деярли 70 йил давом этган Буюк асирлик бошланди.

Шундай қилиб, сургун даври ёки бошқача қилиб айтганда, Бобил асирлиги бошланди.

Милоддан аввалги 556 йилда Бобил Форс шоҳи Буюк Кир томонидан забт этилган. Шундай қилиб, Бобил шоҳлиги Аҳамонийлар империясининг бир қисмига айланди. Ҳукмронлигининг биринчи йилида Кир бир вақтлар Навуходоносор томонидан асирга олинган Яҳудийларнинг Фаластинга қайтишига рухсат берувчи фармон чиқарди ва яҳудийлар асирликдан қайтиб, Қуддусга, деди Б. Абдурахмон.

Куруши Кабир

Буюк Кир, Форс шоҳи, Аҳамонийлар форс империясининг асосчиси, милоддан аввалги 559-530 йилларда ҳукмронлик қилган. Кир Камбис I ва Мидия шоҳи Астиагнинг қизи малика Манданнинг ўғли эди. Кирнинг таржимаи ҳоли асосан Геродотнинг "тарихи" дан, милоддан аввалги 5-асрда форс саройида яшаган қадимги юнон тарихчиси Ктесиядан ва Таврот китобларидан маълум. Тарихчилар Кирнинг тахтга ўтиришини 55-Олимпиаданинг биринчи йилининг бошига, яъни милоддан аввалги 560-559 йилларга боғлашади.

- Ўшанда Кир форс қабилаларининг етакчисига айланди, улар орасида Пасаргадалар устун роль ўйнаган. Улардан ташқари иттифоқ таркибига марафин ва маспиалар ҳам кирган. Уларнинг барчаси Мидия шоҳига қарам эди. Милоддан аввалги 553 йилда Кир Мидия шоҳи Астиагга қарши чиқди. У Мидия пойтахти Эcбатананни эгаллаб олди ва Мидия шоҳларининг расмий унвонини олиб, ўзини Форс ва Мидия шоҳи деб эълон қилди. Мидияни забт этган Кир кейинги икки йил ичида (милоддан аввалги 550-548) илгари собиқ Мидия ҳокимиятнинг бир қисми бўлган мамлакатларни: Парфия ва Арманистонни қўлга киритди. Милоддан аввалги 547 йилда Киликия ўз ихтиёри билан Кир томонига ўтди ва унга ҳарбий ёрдам кўрсатди. Кейинчалик кир Лидия шоҳлигини, кейин Бобилни - милоддан аввалги 539 йилда забт этди. Бобил қўлга киритилгандан сўнг, Миср чегараларигача бўлган барча Ғарб мамлакатлари, шу жумладан форсларга ихтиёрий равишда бўйсунган Сурия, Фаластин ва Финикия Форс шоҳлигига кирди.

Қисқа вақт ичида кичик, кўпчиликка маълум бўлмаган қабиланинг раҳбари Ҳинд ва Яксартдан Эгей денгизи ва Миср чегараларигача чўзилган кучли империяга асос солди. Кир буюк жангчи ва давлат арбоби эди. У забт этилган халқларга раҳм-шафқати билан машҳур бўлди.

Биринчи Инсон ҳуқуқлари Хартияси

Б. Абдурахмоннинг таъкидлашича, айнан шу вақтда 1879 йилда Бобилни қазиш пайтида топилган ва Британия музейига кирган лой цилиндрга муҳрланган "Кир Манифести" пайдо бўлган.

- «Манифест»нинг муқаддимасида Худо Мардук Аншан шоҳи Кирни қандай топиб, унга халқлар устидан ҳокимият бергани ва ниҳоят ўз халқини ёвуз шоҳ Набониддан қутқариб, Бобилни ўз қарамоғига топширгани тасвирланган. Манифест охирида Бобил худоларига Кир ва унинг ўғли ва меросхўри Камбисга фаровонлик бериш учун ибодат қилинди. Бирлашган Миллатлар ташкилоти биносининг иккинчи қаватидаги коридорда, хавфсизлик Кенгаши заллари ва иқтисодий ва ижтимоий Кенгашлар хоналари ўртасида БМТга Эроннинг сўнгги шоҳи Муҳаммад Ризо Паҳлавий томонидан тақдим этилган "Кир цилиндри" нусхаси бор.

«Куруши Кабир» муаллифининг сўзларига кўра, Кир тарихга унинг ҳокимияти остига ўтган халқларга берган ваъдаларини бажарган озод қилувчи дўкон шоҳ кирди. "Ота "ва" озод қилувчи" сифатида уни нафақат форслар, балким бобиллар, юнонлар ва яҳудийлар хам эслаб қолишган.

Хусусан, «Манифест»да қуйидагича келтирилган: «[......]Ашур ва Суз, Агада, Эшнунна, Замбон, Метурндан Кути мамлакати чегараларигача, Дажла дарёсининг [нариги томонидаги] шаҳарлар, уларнинг турар жойлари қадимда барпо этилган, уларда яшаган худолар, мен ўз жойларига қайтиб, уларнинг абадий турар жойларини қурдим. Мен уларнинг барча одамларини йиғиб, қишлоқларига қайтардим. Ва Набонид худолар хўжайини ғазаби билан Бобилга кўчирилган Шумер ва Аккад худоларини, буюк хўжайин Мардук худонинг буйруғига биноан, мен уларнинг саройига, қалб қувончи ва шодлик масканига жойлаштирдим»

- Кўплаб рейтингларда Буюк Кир бутун инсоният тарихидаги энг буюк шахслар рўйхатига киритилган. Кир қудратли империя юарпо этди, форслар ҳукмронлиги остида яшовчи мамлакатлар ва халқларга эркинлик берди, ҳар бир халқнинг ўзига хослигини сақлаб қолишга имкон берди. Буюк Кир сайёрадаги ўзининг улкан империяси фуқароларига диний эътиқод эркинлигини берган, шунингдек, ўз халқининг этник ва диний келиб чиқишидан қатъи назар, инсонпарварлик, эркинлик ва адолат тамойилларига содиқлигини эълон қилган биринчи ҳукмдор, биз, тожиклар, ана шу тамойилларга бўйсунамиз ва улуғ Кирнинг авлодларимиз, бундан фахрланамиз", — дея хулоса қилди Б.Абдураҳмон.

Тўмарис билан бўлган жангда Кир ўлган, Тўмарис унинг калласини олган...

Кир (шоҳ)

Кир, шоҳ Буюк Кир (милоддан аввалги 559-530), Форс шоҳлиги асосчиси, Библияда кўп марта эслатиб ўтилган.

Форс тилида унинг исми Кураш, иброний тилида Корэш, юнон тилида - Курос каби эшитилади. Ҳатто Муқаддас Ишаёнинг башоратида ҳам Раббий Kирни Ўзининг иродасини бажарадиган, Қуддусни тиклайдиган ва янги маъбаднинг пойдеворини қўядиган Ўзининг чўпони сифатида эълон қилди; Худонинг муқаддас ёғ сурилган бандаси сифатида Кир Исроил халқи учун халқлар ва шоҳларни забт этиши лозим эди. Милоддан аввалги 539 йилда у Бобилни забт этди, келаси йил эса сургун қилинган яҳудийларга Қуддусга қайтиб, маъбад қурилишини бошлашга рухсат берди. Kир Миср билан урушга тайёргарлик кўришда Фаластинда яшовчи халққа таянишни таъминлашдан манфаатдор эди.

Агар яҳудийларга қаратилган фармонда Кир Худо ҳақида гапирса (Езд. 1 ва б.), бошқа ҳужжатда у Бобил устидан ғалаба қозонганини, табиий равишда худди Бобил худоси Мардукга боғлаганидек: "Мардук қалбига мос солиҳ шаҳзодани қидириб топди, уни қўлидан тутди. У Аншан шоҳи Кирни исмини айтиб чақирди ва уни бутун ер юзига ҳукмдор қилиб тайинлади. Уни ўзининг Бобил шаҳрига олиб келди ва у билан дарёдаги сувдек сон-саноқсиз катта қўшин келди. У курашсиз ёки жангсиз унга Бобилга киришга рухсат берди ва шаҳарни вайрон қилишдан қутқарди. Ундан (Мардукдан) қўрқмаган шоҳ Набунаидни Кирнинг қўлига топширди" (TGI, S.82-84).