Дейр-Ясин қирғини 1948 йил 9 апрел воқеалари бўлиб, унда Дейр-Ясин араб қишлоғи радикал сионист-ревизионист ташкилотларга тегишли бўлган Иргун ва Леҳи яҳудий номунтазам қуролли кучлари томонидан босиб олинган эди.
Қишлоққа қилинган ҳужум натижасида, турли маълумотларга кўра, 107 дан 254 гача қишлоқ аҳолиси ҳалок бўлган, 12 киши яраланган. Умумий сони 132 киши бўлган ҳолда ҳужум қилган гуруҳлардан 5 киши ҳалок бўлди ва 50 киши яраланди.
Таърифланган воқеалар 1947 йил 29 ноябрда Бирлашган Миллатлар Ташкилоти Фаластинни араб ва яҳудий давлатларига бўлиш режасини қабул қилганидан кейин, лекин Британиянинг Фаластиндаги ҳукмронлиги тугаши ва Исроил давлати эълон қилинишидан олдин (1948 йил 14 май) содир бўлган. Резолюцияга кўра, Қуддус ва унинг атрофидаги ҳудуд бу давлатларнинг бирортасига тегишли бўлмаслиги, балки халқаро назорат остида бўлиши керак эди. Дейр-Ясин, БМТ режасига кўра, Қуддус тумани чегараларига киритилган.
Араб давлатлари раҳбарлари, жумладан Араб Лигаси ва Фаластин Олий Араб Кенгаши БМТнинг Фаластинни бўлиш режасини қатъиян рад этишди ва унинг амалга ошишига йўл қўймаслик учун барча саъй-ҳаракатларни амалга оширишларини айтишди. Яҳудий ва араб ҳарбийлаштирилган гуруҳлари ўртасидаги паст интенсивликдаги тўқнашувлар кенг кўламли урушга айлана бошлади. Можаронинг биринчи босқичидаги арабларнинг режалари яҳудий давлатини яратишга йўл қўймаслик, 1948 йил 14 майда Исроил мустақиллиги эълон қилинганидан бери уни бутунлай йўқ қилиш ("яҳудийларни денгизга ташлаш") ва Фаластинни Сурия, Трансиордания ва Миср ўртасида бўлишдан иборат эди. БМТ резолюцияси қабул қилингандан кейинги тўрт ой ичида 884 яҳудий ўлдирилган.
Араб Давлатлари Лигаси томонидан молиявий қўллаб-қувватланган Араб озодлик армияси (АОА) яҳудий аҳоли пунктларини бир-биридан ажратиб олишга уриниб, асосий йўлларда яҳудий транспортига ҳужум қилди. АОА Тел-Авив ва Қуддусни боғлайдиган магистрал бўйлаб бир нечта стратегик аҳамиятга эга нуқталарни қўлга киритишга муваффақ бўлди. Бу ўша пайтда Фаластиндаги барча яҳудийларнинг 16 фоизи яшайдиган Ғарбий Қуддусга таъминот етказиб беришнинг ягона йўли эди. АОА ўзи эгаллаб олган нуқталардан Қуддусга кетаётган яҳудий транспорт колонналарига қарата ўқ узди. 1948 йил март ойида Ғарбий Қуддус ва қолган яҳудий аҳоли пунктлари ўртасидаги алоқа узилди ва шаҳар қамал остида қолди.
Қуддуснинг тинч аҳолиси учун озиқ-овқат олиб кетаётган яҳудий карвонлари яқин атрофдаги қишлоқлардан келган араблар ва АОА отрядлари томонидан яқин масофадан ўққа тутилди. Қуддусда очарчилик бошланди. Исроил манбалари Қуддусга борадиган йўл қамалдаги яҳудийлар учун "Ҳаёт йўли" бўлганини тасвирлайди.
Бунга жавобан Хагана Қуддуснинг араб қамалини олиб ташлаш учун Нахшон операциясини бошлади. 6 апрел куни АОА қўлидаги стратегик позицияни эгаллаш мақсадида Хагана ва унинг Пальмах бўлинмалари Дейр- Ясиндан икки километр шимолда жойлашган ал-Қастал қишлоғига ҳужум қилди. 9 апрель куни Иргун ва Леҳи ревизионист гуруҳлари Қуддуснинг ғарбий чеккасида жойлашган ва яҳудий маҳаллаларига йўлни тўсиб қўйган Дейр-Ясин қишлоғига ҳужум қилишди.
Дейр-Ясин қишлоғи аҳолиси бир неча юз кишидан иборат бўлган араб аҳоли пункти эди. Унинг барча аҳолиси мусулмонлар бўлиб, унда 144 та уй бор эди. Исроил тарихчиси Йоав Гелбернинг сўзларига кўра, қишлоқда 600 га яқин аҳоли бор эди, бошқа манбаларга кўра 800 дан 1000 гача. Дейр-Ясин денгиз сатҳидан 800 м баландликда Қуддус ва Тел-Авивни боғлайдиган автомагистрал устидаги тепаликда жойлашган эди. Қишлоқ унга яқин жойлашган карьерлардан оҳактош қазиб олиниши ва уни қайта ишлаш туфайли нисбатан бой эди.
Тахминлардан бирига кўра, қишлоқдан йўлни назорат қилиш ёки унга ўт очиш имконияти йўқ эди, бошқа вариантга кўра - қишлоқ Қуддусга борадиган йўлни бошқарадиган тепаликда жойлашган эди. Шундай қилиб, Ж.Гелбернинг ёзишича, апрел ойи бошида Қуддус-Тел-Авив йўли бўйлаб ҳаракатланаётган яҳудий машиналари ва Моца қишлоқдан ўққа тутилган.
Манбаларнинг бир қисмига кўра, қишлоқ аҳолиси қўшни яҳудий аҳоли пунктлари, айниқса ортодокс-яҳудийлар яшайдиган ва Дайр-Ясин водийсининг нариги томонида жойлашган Гиват Шаул аҳолиси билан тинч-тотув яшаган ва ҳатто ҳужум қилмаслик ва қишлоқлар ўртасида эркин ўтиш тўғрисида шартнома тузишган.
Манбаларнинг яна бир қисмига кўра, келишув амалда бажарилмаган. Акива Азулай (Гиват Шаул коменданти ўринбосари бўлган) мухторнинг акаси бу келишувни қўллаб-қувватламаганини ва Гиват Шаул вақти-вақти билан Дейр-Ясин қишлоғидан ўққа тутилганини айтади. Худди шу манбалар 2 апрел куни Дейр-Ясиндан Бейт-а-Керем ва Ефе-Ноф маҳаллаларини ўққа тутиш бошланганини даъво қилмоқда. Сўнгра қишлоқда истеҳкомлар қурилиши, қурол-яроғ ва ўқ-дорилар тўплангани, ироқлик жангарилар пайдо бўлгани ҳақида разведка маълумотлари келди. Бир-Зеит араб университети тадқиқоти ҳам келтирилади, унда Дейр-Ясин эркаклари яҳудийларга қарши ҳаракатларда қатнашгани кўрсатилади.
Йоав Гелбер бошқа жойларда араблар ва яҳудийлар ўртасидаги жанговар ҳаракатлар жадаллигини ҳисобга олиб, Дайр-Ясин ва Гиват Шаул ўртасидаги тинчлик келишувининг апрел ойида сақланиб қолиши даргумон деб ҳисоблайди. Унинг ёзишича, 2 апрел куни Дайр-Ясин ва унга яқин яҳудий қишлоқлари ўртасида ўқ узилган, кейинги бир неча кун ичида эса яҳудийларнинг Моца посёлкаси ва Тел-Авивга борадиган йўлда яҳудий транспорти қишлоқдан ўққа тутилган. 8 апрел куни Дайр-Ясин ёшлари бир кун олдин Хагана кучлари томонидан ҳужумга учраган ал-Қастал қишлоғини ҳимоя қилишда иштирок этишди: Британия Фаластин полицияси томонидан тузилган ал-Қастал жангида яраланганлар рўйхатида бир неча қишлоқ аҳолисининг исмлари бор.
Қишлоқда араб ҳарбий қисмларининг мавжудлиги
Араб жангарилари қишлоқда лагерь қуришга уринган, бу Дайр-Ясин аҳолиси билан отишма содир бўлишига олиб келган, натижада улардан бири ҳалок бўлган. Тахминан 1948 йил 28 январда Абдул-Қодир қўмондонлиги остида 400 кишилик Муқаддас уруш армиясининг отряди қишлоққа яқинлашиб, қишлоқ аҳолисини ўз отрядига жалб қилмоқчи бўлди. Бироқ қишлоқ оқсоқоллари бу режага қарши чиқди ва отряд чиқиб кетди. Шу муносабат билан мухтор (қишлоқ раиси) Қуддусдаги Олий Араб Қўмитасига (ОАК) тушунтириш бериш учун чақирилди. Ундан қишлоқ аҳолисининг яҳудийлар билан муносабатлари қандай, деб сўрашганида, мухтор улар билан тинч-тотув яшаётганликларини айтди. Мухторга нисбатан ҳеч қандай чора кўрилмаган ва ундан тинчлик шартномасини бузиш талаб этилмаган. 13 февраль куни қишлоқ яқинида Гиват Шаулга ҳужум қилмоқчи бўлган арабларнинг қуролли гуруҳи пайдо бўлди, бироқ қишлоқ аҳолиси уни "қувиб чиқаришди", натижада гуруҳ аъзолари бир сурув қишлоқ қўйларини ўлдиришди. 16 март куни ОАК қишлоқни ҳимоя қилиш мақсадида суриялик ва ироқлик кўнгиллилар гуруҳини жойлаштиришни сўраб қишлоққа делегация юборди. Иргун жангчилари қишлоққа ҳужум пайтида камида иккита чет эллик аскарни кўрганликларини даъво қилдилар.
Ҳужумчиларнинг таркиби
Қишлоққа ҳужум қилган яҳудий кучлари асосан иккита яширин жангари ташкилот аъзоларидан - ўнг қанот сионистик ревизионистик ҳаракатга мансуб Иргун ва Лехидан иборат эди, у шунингдек, Штерн гуруҳи номи билан ҳам танилган. Ҳужумда иштирок этган, аммо анча кичикроқ миқёсда бўлган яна бир гуруҳ сўл сионистлар (МАПАИ) билан боғлиқ бўлган Хагана ҳужум қўшинлари эди. Операцияда баъзи қишлоқ уйларини ҳужум қилиш ва тозалашда ёрдам берган, ярадор аскарларни эвакуация қилган Палмах бўлинмалари ҳам иштирок этди.
Ҳужумга тайёргарлик
Ҳужумни бошлаш қарори
Лапидотнинг ёзишича, қишлоққа ҳужум икки сабабга кўра аҳамиятли бўлган. Биринчидан, Иргун ва Леҳига кўра, Дейр-Ясин яқин атрофдаги яҳудий аҳоли пунктлари ва Қуддус ва Фаластиннинг яҳудий аҳолисининг кўпчилиги яшайдиган қирғоқ текислигини боғлайдиган ягона йўл учун хавф туғдирган. Иккинчидан, деб ёзади Лапидот, бу яҳудий кучлари ҳужумларга жавоб қайтариш тактикасидан фарқли равишда биринчи марта агрессив ҳужумни амалга оширган.
Ҳужум олдидан инструктаж
Хагана аъзоларининг сўзларига кўра, ҳужум қилувчи куч тахминан 120 кишидан иборат эди: Иргундан 80 ва Лехидан 40 киши. 8 апрел куни ҳужумдан бир неча соат олдин улар кўрсатма олиш учун йиғилган. «Мустақиллик курашчилари» ташкилоти аъзолари Эц-Хаим аҳоли пунктида, Иргун аъзолари Гиват Шаулда тўпланган. Лапидотнинг ёзишича, Иргун аъзоларининг йиғилишидаги кайфияти байрамона эди. Бундай кўп сонли махфий жангчилар биринчи марта очиқ учрашишди ва уларнинг биргаликдаги ҳаракати уларда бирдамлик туйғусини кучайтирди. Ушбу туйғуни акс эттириш учун улар "Ахдут Лохемет" ("Жанговар бирлик") паролини танладилар - бу ҳужум бошланганини эълон қиладиган ибора эди. Лапидотнинг сўзларига кўра, инструктажда Иргун Қуддус бўлими қўмондони Мордехай Раанан аёллар, болалар ва қариялар зарар кўрмаслиги кераклигини ва аҳолига овоз кучайтиргич орқали қишлоқни тарк этиш имкониятини бериш учун огоҳлантириш кераклигини таъкидлади. Бунинг учун Эйн-Керемга борадиган йўл очиқ қолиши керак эди.
Ҳужум
Инструктаждан сўнг жангарилар ўзларига мўлжалланган жойларга тарқалишди. Лехи қўшинлари Гиват Шаулдан Дейр-Ясинга яқинлашаётган бўлса, Иргун қўшинларидан бири қишлоққа шарқдан, иккинчиси жанубдан яқинлашаётган эди. Жангчилар ўзларининг ишончларига қарамай, ҳар жиҳатдан тайёргарлик кўрмаган ва тажрибасиз эдилар. Аҳолини қишлоқни тарк етишга кўндириш учун ишлатилиши керак бўлган овоз кучайтиргич носоз бўлиб, ишламай қолган ва у жойлашган юк машинаси ариқга тушиб, қишлоқ ташқарисида тиқилиб қолган.
Соат 4:45 да қишлоқдаги қоровул ҳужумчиларни пайқаб қолган. У арабча "Маҳмуд!"деб қичқирди, лекин Иргун жангчиларидан бири "Аҳдут" деб ўйлади. У паролга жавоб берди - "Лохемет!"ва араблар ўт очишди.
Иргун ва Леҳи қўмондонлари қишлоқ аҳолиси қочиш учун қишлоқни тарк этишига ишонишди, аммо ҳужум қаршиликка учради. Гелбернинг сўзларига кўра, қишлоқ аҳолиси ҳужумчиларнинг мақсади уни қўлга киритиш эканлигини англамаган ва бу шунчаки босқин, деб ҳисоблашган, натижада улар ҳали имкони бўлганида қочиб кетишмаган. Ҳимоячиларнинг баланд нуқталардан, айниқса, мухтор хонадонидан снайпер отишмалари ҳужумни муваффақиятли қайтарди. Ҳужумчилар араб қишлоғига ҳужум қилиш тажрибасига эга бўлмаган ва яхши қуролланмаган эди. Улар уйларни бирма-бир босиб олиш учун ҳужум тактикасига мурожаат қилишди. Уйга киришдан олдин, Иргун қўмондони Бенсион Коеннинг буйруғига кўра, дераза ва эшикларга гранаталар ташланган, ҳар бир уйга иккитадан граната. Ҳужум иштирокчиси Эзра Яхин шундай деб эслайди: "Уйни эгаллаб олиш учун ё граната ташлаш, ёки ўт очиш керак эди. Ким аҳмоқлик билан эшикни очса, дарҳол ўлдириларди, баъзан ҳатто аёллар кийимидаги эркаклар томонидан".
Лехи қўшинлари уйларни бирин-кетин эгаллаб, аста-секин олдинга силжишди. Қуроллар ишдан чиқарди, жангариларнинг баъзилари гранаталарни отишда чекасини олиб ташламасди, Леҳи отрядининг қўмондони Амос Кейнан ўз одамлари томонидан яраланди. Айни пайтда қишлоқнинг нариги томонидаги Иргун жангчилари ҳам қийинчиликларни бошдан кечиришган. Тахминан эрталаб соат 7 да араб қаршиликлари ва уларнинг йўқотишлари туфайли руҳий тушкунликка тушган Иргун қўмондонлари Лехи қўшинига чекиниш ҳақида ўйлашаётганини хабар қилишди. Бунга жавобан, Лехидан улар аллақачон қишлоқда эканликлари ва тез ғалаба кутаётганликлари ҳақида хабар юборилди. Ярадорларнинг кўплиги муаммо туғдирди. Қизил Маген Давид станцияларидан тез ёрдам машиналари чақирилди. Жангарилар уйлардан каравот олиб, илгакларидаги эшикларни ечиб, ярадорларни устига ётқизиб, қишлоқ аҳолисига уларни тез ёрдам машиналарига олиб боришни буюрган. Улар мерганлар ўз қишлоқдошларига қарата ўқ отмайди, деб ишонишган, аммо Милштейннинг сўзларига кўра, «араблар бир қанча "ҳаммолларни" отиб, ярадор қилган».
Меир Паилнинг ёзишича, Гиват Шауллик ортодокс-яҳудийлар тахминан соат 14:00 да Дайр-Ясин аҳолисига ёрдамга келган ва қотилликларни тўхтата олган.
Гиват-Шаулдан бир оломон, кўпчилиги диндор ва чаккасига соч қўйган одамлар қишлоққа келиб, «Газланим! Роцхим! (ўғрилар, қотиллар (ибронийча)) Бу қишлоқ билан келишувимиз бор эди! У тинч эди. Нима учун уларни ўлдиряпсизлар?» Бу хареди – ортодоксал-яҳудийлар эди. Бу мен хареди яҳудийлари ҳақида айтишим мумкин бўлган энг яхши гаплардан бири. Гиват Шауллик бу одамлардан аста-секин қишлоққа яқинлашди ва унга кирди, оқибатда Леҳи ва Иргун одамларининг тўхташдан бошқа иложи қолмади. Тушдан кейин соат 2-3лар чамаси эди. Шундан кейин Лехи ва Иргун мактаб биносида 250 кишини тўплашди. Улар билан нима қилиш кераклигини муҳокама қила бошладилар. Кўп бақир-чақир бўлди. Босқинчилар: "Мактабни ичидаги одамлар билан бирга портлатиб юборайлик!" деб бақирди, Гиват Шоул аҳолиси эса: "Ўғрилар ва қотиллар, бундай қилманг!"ва ҳоказо деййишди. Охирида мактабда бўлган маҳбусларни 4та юк машинасига ўтқазиб, Қуддуснинг Дамашқ дарвозаси яқинидаги араб маҳалласига олиб кетишди. Охирги юк машинаси кетганидан кейин мен жўнаб кетдим. Бу жума куни, вақт кундузи соат 4 ёки 5 эди, чунки Гиват Шоулнинг диндор аҳолиси Шаббатга тайёргарлик кўриш учун кетишни бошлади.
Оқибатлар
Турли миш-мишлар ва ташвиқотлар орқали драматиклаштирилган Дайр-Ясиндаги воқеалар Фаластин арабларининг оммавий чиқиб кетишига сабаб бўлди.
Бир неча кундан кейин, 13 апрелда араб жангарилари Хадасса касалхонасига кетаётган тиббий карвонга ҳужум қилиб, ярадорлар ва тиббиёт ходимларини қирғин қилишди. Ушбу теракт пайтида 79 яҳудий ҳалок бўлди, улардан 20 нафари аёллар эди. Уларнинг баъзилари тез ёрдам ва бошқа машиналарда тириклайин ёқиб юборилган. Қурбонларнинг жасадлари шу қадар куйганки, улардан фақат 31 нафарининг шахси аниқланган. Қурбонларнинг номаълум қолдиқлари Санедриядаги қабристондаги оммавий қабрга дафн қилинди. Бир британиялик аскар ҳам араб ҳужумчилари томонидан ўлдирилган. Кейинчалик Британия кучлари ҳужумчиларни оғир қуроллар ёрдамида тарқатиб юборди ва улардан 15 нафарини ўлдирди. Араб томондан узр сўралмаган.
Иордания легиони офицерларининг сўзларига кўра, 12 май куни таслим бўлган Киббуц Кфар-Эцион аҳолиси ва ҳимоячилари Дайр-Ясин учун ўч олиш мақсадида отиб ташланди.
Тарихчи Юджин Роганнинг сўзларига кўра, "ўша кундан бошлаб фаластинликлар жанг қилиш истагини йўқотди". Дейр-Ясин қирғинидан кейин фаластинлик қочқинлар оқими кескин ошди.
Жабрланганлар сони
Турли маълумотларга кўра, Дайр-Ясинда 107 дан 254 гача одам ҳалок бўлган.
Фаластин Бир-Зеит университетидан Шариф Канъана омон қолганлар билан суҳбатлашди ва 1988 йилда илмий ҳамжамиятда нуфузли деб тан олинган маълумотларни эълон қилди: 107 киши (deiryassin.org веб-сайтига кўра, уларнинг ярми аёллар ва болалар эди) ҳалок бўлди, 12 киши яраланди.
Араб тарихчиси Ориф ал-Ориф 1956 йилда 117 киши ҳалок бўлганини, улардан 7 нафари жангда, 110 нафари эса ўз уйларида ҳалок бўлган деб ёзган.
Операция раҳбари Раанан арабларни қўрқитиш учун ўлдирилганлар сонини 240 нафар деб эътироф этди. Шунга ўхшаш рақам - 254 киши - Араб Олий қўмитаси раҳбарлари томонидан "фожиани драматиклаштириш" ва "сионистларга халқаро босимни қўзғатиш" учун эълон қилинди.
Исроиллик тарихчи Ури Милштейн ўлдирилганларнинг максимал сони 110 та деб айтади.
Ҳужум қилганлар сони 132 киши бўлган ҳолда 5 киши ҳалок бўлди ва 50 киши яраланди.
Ҳужум қилганларга нисбатан ваҳшийликда айбловлар
Айрим манбалар ҳужумчиларни қуролсиз одамларга, жумладан аёллар ва болаларга нисбатан ваҳшийлик содир этганликда айблайди. Бироқ, бошқа манбалар бу айбловлар нотўғри манбаларга ва кўпинча очиқ-ойдин ёлғонга асосланган деб ҳисоблашади.
"Париж ёняптими?"асари билан машҳур бўлган ёзувчилар Ларри Коллинз ва Доминик Лапьер «Оҳ Қуддус!» китобида босқинчилар жанг пайтида ва ундан кейин даҳшатли ваҳшийлик қилгани ҳақида собиқ қишлоқ аҳолисининг гувоҳликларини келтиради. Улар, шунингдек, қишлоқ ҳимоячиларининг қаршилиги тўхтагач, баъзи одамлар, жумладан, аёллар ва болалар ҳалок бўлганини даъво қилади. Бу китобда қуролсиз одамларни отиб ташлаш, ҳомиладор аёлларни ўлдириш, ўсмирлар ва аёлларни зўрлаш тасвирланган. Узлуксиз талончилик ва зўравонлик ҳолатлари ҳам тасвирланган.
1948 йилда Фаластиндаги Британия радиостанциясининг араб тилидаги янгиликлар муҳаррири бўлган Хасан Нусайба БиБиCи билан суҳбатда Дайр-Ясиндаги воқеаларни ёритишдаги вазият ҳақида гапирди. Унинг сўзларига кўра, у Ҳусайн Холидийдан (ДАК котиби) Дайр-Ясиндаги воқеани қандай ёритиш кераклигини сўраган ва унга Холидий: "Биз бундан максимал даражада фойдаланишимиз керак", деб жавоб берган. Шунинг учун ҳам Нусайба радио орқали Дайр-Ясинда болаларнинг ўлдирилиши ва ҳомиладор аёлларнинг зўрланиши ҳақида хабар берди.
Исроиллик тарихчи Аря Ицхакируҳенинг сўзларига кўра, Исроил ҳарбий архивларида Хадасса касалхонасидан қишлоққа Сохнут ва Хагана номидан махсус юборилган икки шифокорнинг ҳисоботи мавжуд.
