Мусиқа — замонавий дунёнинг энг оммабоп кўнгилочар машғулоти. Аммо айнан шу ерда унинг хавфи яширинганини ўйлаб кўрганмисиз?



Бугунги кунда мавжуд бўлган барча кўнгилочар машғулотлар орасида мусиқа энг оммабоп ва шу билан бирга энг хавфлидир. Мусиқанинг оммавийлиги ва хавфлилиги унинг истеъмол қилиш осонлиги орқали тўғридан-тўғри боғланган. Буни тушуниш учун бошқа турдаги кўнгилочар машғулотларга назар ташлаш кифоя.



Ўйинлар, хоҳ жонли бўлсин, хоҳ компьютер ўйинлари бўлсин, ҳаракатларни талаб қилади. Улар диққатни жамлашни, бўлаётган воқеалар билан мослашишни, хотира ва ҳеч бўлмаганда ўйин қоидаларини эслаб қолишни талаб қилади. Ва энг муҳими, улар бир вақтнинг ўзида мағлубият эҳтимолини назарда тутади. Айнан шунинг учун мураккаблик ва мағлуб бўлиш имконияти ғалабадан қувонч олиш билан боғлиқ. Шу маънода, энг қизиқ ўйинлар кучли рақиблар билан ўйналадиган ёки мураккаблиги юқори бўлган ўйинлардир.



Китоблар ҳам сезиларли ақлий зўриқишни талаб қилади. Китобга қараб туриб, у ерда ёзилган нарсани ўқиш у ёқда турсин, ёзилганларнинг маъносини тушуниш ёки уни ўйлаб кўриш ҳам мумкин эмас.



Кино, ҳатто энг юзаки ва томошабинга талаб қўймайдиган кино ҳам, ҳали ҳам кўриш ҳаракатларини, диққатни жамлашни ва хотирани талаб қилади — ҳеч бўлмаганда у ёки бу фильмда ким бош қаҳрамон эканлигини ва ҳикоянинг умумий йўналишини тушуниш учун.



Мусиқа ҳолатида эса биз ҳеч қандай талабларни кўрмаймиз. Эшитиш қобилиятининг тузилиши товушларнинг тингловчи томонидан ҳеч қандай ҳаракат қилмасдан мияга киришига имкон беради. Албатта, сўзлашув тилида "қулоқ солмоқ" деган ибора бор, аммо бу фақат икки ҳолатда содир бўлади: ё товуш уни эшитиш учун жуда паст бўлганда, ёки эшитувчи нормал эшитишга имкон бермайдиган эшитиш чекловларига эга бўлганда.



Эшитиш қобилиятининг тузилиши, масалан, мусиқани эшитиш нутқни эшитишдан фарқ қилмайди, дейиш мумкин эди, чунки иккаласи ҳам мияга бир хил осонлик билан киради. Бироқ, мусиқа ва нутқ ўртасидаги фарқ аниқ, чунки нутқни тушуниш учун ҳаракат қилиш керак, мусиқани эшитиш учун эса ҳеч қандай ҳаракат қилиш шарт эмас. Бунга мисол сифатида чет тилдаги мусиқани тинглайдиганлар ва чет тилдаги фильмларни кўрадиганлар сони ўртасидаги катта фарқни кўрсатиш мумкин.



Айнан мусиқа тингловчига ундан завқ олиш, ундан ҳис-туйғуларни олиш учун ҳеч қандай талаб қўймайди, шунинг учун тингловчига ўзи ёқтирадиган қўшиқ қайси тилда янграши фарқ қилмайди. Айнан фильм томошабиндан ҳаракат талаб қилгани, бўлаётган воқеаларни тушунишни талаб қилгани учун, ўзинг тушунмайдиган тилдаги фильмни шунчаки кўриш ва ундан завқ олиш деярли имконсиз.



Шундай қилиб, мусиқадан завқ олиш учун на эътибор, на ақлий куч, на хотира керак. Бу таъкидлаш мусиқадан завқ олиш учун эътибор, хотира ва ақлий кучни қўллаш мумкин эмаслигини англатмайди. Бу шунчаки бунинг зарур эмаслигини англатади. Мусиқа ўз-ўзидан уларга эришиш учун ҳеч нарса қилмасдан ҳис-туйғуларни ҳис қилишга имкон беради.



Мусиқанинг хавфи мана шунда — бу хавфни айнан худди шундай нарсани қиладиган бошқа нарса мисолида энг яхши кўрсатиш мумкин — яъни наркотик моддалар мисолида. Наркотикларни қўллаш таъсири аслида мусиқа тинглаб кўриш таъсирига ўхшаш: уларни қўлловчи ўзи ҳеч нарса қилмаган ҳис-туйғуларни олади.



Албатта, мен наркоман пул топмаслигини, харидлар қилмаслигини, тоза ёки сифатлироқ моддаларга етиб олишга ҳаракат қилмаслигини айтмоқчи эмасман. Гап айнан истеъмол қилиш ҳаракатидан завқ олиш ҳақида. Шу маънода, наркотиклар ва мусиқа нафақат уларни ҳис қилувчи томонидан ишлаб олинмаган ҳис-туйғуларни бериши билан, яъни нафақат ўзларининг осонлиги билан, балки бу ҳис-туйғулар келадиган тезлик билан ҳам ўхшаш.



Ўйин, китоб ёки фильмдан завқ ола бошлаш учун вақт керак. Мусиқа ёки наркотик моддаларни истеъмол қилишдан завқ ола бошлаш учун кўп вақт керак эмас. Буни биз бугунги куннинг аксарият мусиқа асарлари жуда қисқа эканлигида, улар на ўйинлар, на китоблар, на фильмлар билан давомийлик бўйича таққослаб бўлмаслигида кўрамиз.



Истеъмолнинг тезлиги ва осонлиги мусиқанинг ажойиб машҳурлигини таъминлайди. Аммо хавф қаерда, деб сўрайсиз? Ҳеч бўлмаганда, наркотиклар билан таққослаганда, мусиқа жисмоний таъсирларни келтириб чиқармайди.



Аммо агар шу фикрни ўйлаб кўрсак, бу ундай эмас эканлигини билиб оламиз. Мусиқа ўз ҳис-туйғуларингизни манипуляция қилишга имкон беради. Барча наркотиклар ҳам эйфория келтириб чиқармайди. Уларнинг баъзилари қайғу, ташвиш, тажовузкорликни келтириб чиқаради. Мусиқа айнан шу нарсани қилади. У асабларни силкитиб, ўз ҳис-туйғуларингизни манипуляция қилишга имкон беради.



Шу билан бирга, мусиқа бу ҳис-туйғулардан олинадиган завқнинг аста-секин камайишига олиб келади. Буни бир неча бор кетма-кет эшитилган қўшиқ борган сари камроқ завқ беришида ҳам, қандайдир аниқ бир жамоага бўлган иштиёқ, агар бу жамоа бир хил нарсани ижро қилишда давом этса, вақт ўтиши билан иштиёқнинг заифлашувини ҳам кузатиш мумкин. Айнан шунинг учун тингловчи энди тинглай бошлаган пайтда олган таъсирини олмайди.



Ва, албатта, мусиқа қарамликни келтириб чиқаради. Биз наркотик ёки алкогол қарамлигини енгган одамларни биламиз. Биз чекишни ташлаган одамларни биламиз. Аммо мен шахсан билмайман, ва замонавий дунёда, мусиқани тинглашни онгли равишда ташлашга қарор қилган ва бу қарорини узоқ вақт давомида амалга ошира олган биронта ҳам одамни тасаввур қила олмайман.



Бунинг сабаби, албатта, биз тарихда кўрадиган таъсирларда ётади. Бутун инсон тарихи давомида мусиқа ва наркотиклар бу алоқани талаб қиладиган аниқ амалиётларда бевосита боғланган эди. Албатта, биз биринчи навбатда диний тажриба ҳақида гапирамиз. Қурбақа заҳарини ёки ўтлар аралашмасини истеъмол қилувчи шаман ўзининг руҳлар дунёсига сафарини албатта мусиқа билан бирга олиб боради. Ва ҳатто бугун, замонавий руҳонийлар очиқчасига наркотик моддаларни истеъмол қилишдан воз кечганида ҳам, улар ҳали ҳам ўзларининг ваъзлари ва йиғилишларини мусиқа билан бирга олиб боришади, чунки у тахминан бир хил таъсирга эришишга имкон беради — у нариги дунёга эшикларни очади.



Мусиқа, албатта, фақат маросимларда эмас, балки байрамларда ҳам ишлатилган. Шу маънода, мусиқа стимулятор бўлиб келган ва шундай бўлиб қолмоқда. Худди биз қадимги тўйни найсиз ва алкоголсиз тасаввур қила олмаганимиздек, худди шундай биз кечасини мусиқасиз ва алкоголсиз тасаввур қила олмаймиз.



Аммо мусиқа нафақат стимулятор сифатида, балки тинчлантирувчи восита сифатида ҳам хизмат қилиши мумкин. Дафн маросимларида чалинаётган ғамгин мусиқани эсланг. Онангиз сизни ухлатиш учун айтган алла-қўшиқларни эсланг.



Мусиқадан ҳар доим фойдаланишган, лекин нега айнан ҳозир у хавф туғдираяпти? Гап, албатта, истеъмол ва суистеъмол қилиш ўртасидаги фарқда. Агар илгари мусиқанинг қўлланилиши учун аниқ ва равшан чегаралар бўлган бўлса, бугун қулоқчинларсиз кўчада кетаётган ёш одамни тасаввур қилиш қийин.



Мусиқа шунчалик осон мавжуд ва кенг тарқалганки, энди уни истеъмол қилишмайди — ундан суистеъмол қилишади. Мусиқа тинглайдиган одам энди ўзини эшита олмайди, ўзи билан мулоқот қила олмайди. Унинг мусиқа келтириб чиқарадиган ҳис-туйғулари унга тегишли эмас. Ва баъзида ўз танасидан чиқиш фойдали бўлса-да, уни суистеъмол қилиш шахснинг йўқолишига олиб келади. Кимнинг бошида бошқаларнинг фикрлари ва бошқаларнинг ҳис-туйғулари бўлса, у ўзи эмас. У ўзи эмас экан, у мавжуд эмас.

Александр Мишурин