Собиқ президентга қарши суд жараёни бошланиши мумкин. Эрондаги кейинги воқеалар ҳокимиятнинг энг юқори эшелонларида юзага келаётган кескин яширин кураш нуқтаи назаридан баҳоланиши керак, унинг натижаси сиёсий кучлар мувозанатини ва мамлакат келажагини белгилаб беради.
Эрондан ноаниқ хабарлар келяпти, келаётган хабарлар эса президентликни бир кишидан бошқасига топшириш жараёнининг ўзига хослигини кўрсатади. Ислом инқилоби содир бўлган 1979 йилдан буён Эронда 7 та президент бўлди, улардан баъзилари икки муддатга сайланган, кимдир эса атиги бир неча кун ҳукмронлик қилган. Эроннинг руҳоний етакчиси эса бу вақт ичида фақат бир марта алмашди. Бундан ташқари, Эроннинг учинчи президенти Али Хоменеий оятуллоҳ Хомейний вафотидан сўнг, руҳоний етакчига айланиб, мамлакатдаги бутун ҳокимиятни ўз қўлига тўплашга муваффақ бўлди. Айнан шу омил бугунги кунда республикадаги вазиятнинг ўзига хос хусусиятларини кўп жиҳатдан белгилайди.
Гап шундаки, Эрон сиёсий тизими унинг асосчиси Оятуллоҳ Руҳуллоҳ Хомейний томонидан илгари сурилган "велаят-е фақиҳ" тамойилига: энг обрўли шиа ҳуқуқшуноси бошқарувига асосланади. Бу мамлакатда қарор қабул қилишда охирги сўз руҳонийларга, ёки ислом ҳуқуқшуносларига тегишли эканлигини англатади. Мамлакатнинг олий раҳбари президент эмас, балки ҳукуматнинг учала поғонаси фаолиятини назорат қилувчи олий раҳбар, умрбод сайланган руҳоний ҳисобланади. Аммо Хомейни Ислом Республикасининг асосчиси сифатида ўзининг харизмаси ва "инқилобий қонунийлик" ҳуқуқи билан бу лавозимни эгаллаган бўлса, Хаменеи Эрон элитасининг кўплаб кланлар ва гуруҳлардан иборат муросаси натижасидир. Бундан келиб чиқадики, потенциал икки ҳокимият марказлари, олий раҳбар ва президент ўртасида олий ҳокимият учун ошкора бўлмаган кураш ва рақобат муаммоси мавжуд. Ҳозир бу Эронда собиқ президент Ҳасан Руҳаний атрофида содир бўлаётган воқеаларни баҳолаётган мутахассислар учун ўзига хос белгига айланмоқда.
Эроннинг еттинчи президенти шу йилнинг 2 август куни ўз лавозими билан хайрлашиб, четлашганди. Кутилганига қарамай, Хаменеи уни ҳали ҳеч қандай янги лавозимга тайинламади. Одатда собиқ президентлар руҳоний раҳбарга маслаҳат берувчи орган саналган сиёсий мақсадга мувофиқликни аниқлаш учун кенгашда тезда ўринларни эгаллардилар. Аввалроқ Эрон матбуоти Руҳаний ушбу тузилмани бошқариши мумкинлиги ҳақида хабар берган эди. Собиқ президентнинг ўзи кўплаб мутахассислар рамзий ишора сифатида қабул қилинган "академик ва маданий фаолиятга қайтиш" истаги ҳақида гапирди, яъни Руҳаний Эрон ҳудудида изоляцияни кутиш ва эҳтимол тайёрлашга тайёргарлик кўрмоқда. Эронда у Ғарб билан алоқалар ўрнатиш, "ядро масаласи" ни ҳал қилиш ва натижада миллий иқтисодиётни мустаҳкамлаш учун сценарийни амалга оширишга ҳаракат қилганини очиқ айтишади. Дарвоқе, Руҳаний инқилобдан кейин телефон орқали бўлса ҳам, АҚШ президенти билан бевосита мулоқотда бўлган ягона Эрон президентидир.
Шуниси қизиқки, АҚШ президенти Дональд Трамп Нью-Йоркда БМТ Бош Ассамблеясининг 74-сессиясида Руҳаний билан учрашув ўтказиш имкониятини истисно қилмаган. Ўшанда Теҳронда саҳна орти маслаҳатлашувлари бўлиб ўтган эди. Ҳозирда Германияда яшайдиган, бир неча йил давомида президент ёрдамчиси бўлиб ишлаган, келиб чиқиши эронлик бўлган журналист Маҳди Маҳдавий Озод айтадики: «ядро масалалари бўйича асосий Эрон музокарачи сифатида Руҳаний раҳбари билан унинг ҳаракатларини мувофиқлаштирилган, лекин бир муаммо бор эди: Хаменеи бир мафкурачи эди, президент эса мафкурага деярли эътибор бермасди ва олий етакчини халқаро воқеликни қабул қилиш ва Ғарб дунё билан Эрон муносабатларини яхшилашга таъсир кўрсатишга мажбур бўлди». Бу яна бир бор исботлайдики, Руҳаний ҳар доим ҳам Хаменеининг рухсати билан ишламаган, лекин у билан қарама-қаршиликларини ошкора намойиш қилмаган.
Агар биз Хаменеи-Руҳаний-АҚШ учбурчагидаги вазиятни баҳоласак, Вашингтоннинг Эрондаги либерал ислоҳотчиларнинг позицияларини мустаҳкамлашни истамаслиги билан боғлиқ кўплаб сирли гаплар мавжуд. Улар феврал ойида бўлиб ўтган парламент сайловларида ғалаба қозонганларида мамлакат ҳокимиятининг энг юқори эшелонларида давлат тўнтариши рўй бергани аниқ бўлди: "консерваторлар" фикрига кўра АҚШнинг Теҳрон сиёсатига таъсирини таъминлай оладиган кучлар барҳам топди. Шу кунларда Эрон парламентига Ҳасан Руҳаний маъмуриятининг фаолиятини текшириш натижалари тақдим этилди, унда «Ислом Республикаси президенти ўз мажбуриятларини ижро этиш даврида ноқонуний ҳатти-ҳаракатлари» ҳақида гапирилади. Ярим миллиондан ортиқ талабалар, олимлар ва турли хил турмуш тарзидаги одамлар томонидан имзоланган "жамоавий шикоят" илова қилинди.
Вазиятни шарҳлар экан, Эрон Конституциясининг 90-моддасини амалга ошириш бўйича (парламент иши юзасидан шикоятлар бўйича) парламент комиссияси раҳбари Насруллоҳ Пежманфарнинг айтишича, собиқ президентга нисбатан даъво қўзғатилиши мумкин. Унинг аниқлик киритишича, асосий айбловлар Теҳрон Фонд биржаси ва Руҳаний маъмуриятининг валюта бозоридаги ҳаракатлари билан боғлиқ. Собиқ президентга қарши айбловлар орасида Эрон риали девальвацияси, иш ўринларини йўқ қилиш, "жосуслар" ва икки фуқароликка эга шахсларни муҳим ҳукумат лавозимларига тайинлаш бор. Бундан ташқари, консерваторлар таъкидлашича, "душман разведка хизматлари" Руҳаний маъмуриятининг музокаралар жамоасига кириб олиб, охир-оқибат бу 2015 йил дунёнинг етакчи давлатлари билан "хорловчи" ядровий шартнома имзоланиши олиб келган, собиқ президент эса «миллатнинг маънавий асосларини бузувчи» ҳисобланади. Айни пайтда Руҳаний маъмурияти функционерларини "тозалаш" ҳам амалга оширилмоқда.
Марказий банкнинг собиқ раҳбари ўн йил қамоқ жазосини олди. Унинг ўринбосари Аҳмад Арагчи, ядровий шартнома бўйича Венада музокарачи Аббос Арагчининг жияни, саккиз йилга ҳукм қилинди. Президентнинг ўз укаси ҳам қамоқда. Эрон собиқ ташқи ишлар вазири Жавод Зарифни, шунингдек, собиқ вице-президент Исҳоқ Жаҳангирийни жавобгарликка тортиш уринишлари тўхтагани йўқ. Эрон парламентарийлари Руҳаний маъмурияти билан боғлиқ коррупция жанжалларини ҳам эслашади. Хусусан, 2020 йилда депутат Жавод Карими Годооси баёнот беришича, 2017 йилда собиқ президент Ироқ Курдистонига бир неча миллиард доллар ва яна 80 тонна олтин жунатишни буюрганини фахр билан қайд этди. Парламентарийнинг сўзларига кўра, контрабандага алоқадор уч гуруҳ гиёҳвандлик воситалари, товарлар ва валюта операцияси билан шуғулланган.
Кейинчи? Муаммо шундаки, Хаменеи маълум бир ёш чегарасига яқин келиб, унинг соғлиғи ёмонлиги ҳақида миш-мишлар тарқала бошлаган, Эрон ва ундан ташқарида эса, унинг вориси ҳақида гап-сўзлар тобора кучайиб бормоқда. Расмийлар эса жим қолади. Аммо Ғарбда, консерватив қанот вакили Иброҳим Раисий сўнгги президентлик сайловларида ғалаба қозонганида, у ҳақида янги руҳоний раҳбар сифатида гапира бошладилар. Шу билан бирга, Американинг Project Syndicate нашри, "Теҳроннинг халифалик томон юриши" ни башорат қилиб, Раиси «ҳокимиятни Мужтабо - Али Хаменейнинг иккинчи ўғлига топшириш»дан олдин фақат оралиқ фигура вазифасини бажаради, деб ҳисоблайди. Руханийга келсак, эҳтимол у озодликда қолади. Исломий Эронда ҳали биронта собиқ президент қора курсига ўтирмаган. Аммо республиканинг сиёсий манзараси кескин ўзгармоқда.
Олий ҳокимият транзит муаммоси кун тартибига киритилди. "Биз фақат бир муаммога - ворис танлашга эътибор қаратадиган ўта мураккаб ички ва ташқи сиёсат ўйинларига гувоҳ бўлиб турибмиз", - деб ёзади Британиянинг Financial Times газетаси "ваколатли" Эрон манбасига таяниб. "Ислом инқилоби қўрикчилар корпуси (КСИР) ваколати уни ҳукмрон тузилмага айлантиришга ва ҳокимият транзитида КСИРни етакчи роль билан таъминлашга қаратилган пухта ўйланган сиёсатдир." Эҳтимол, бундай баёнотларда қандайдир ҳақиқат бор ва Эрондаги барча кейинги воқеалар ҳокимиятнинг энг юқори эшелонларида юзага келаётган кескин яширин кураш нуқтаи назаридан баҳоланиши керак. Сиёсий кучлар мувозанати ва мамлакат келажаги кўп жиҳатдан унинг натижасига боғлиқ бўлади.
