Саволни синф, аниқроғи, каста сифатида "клерикал доиралар" асосида аниқ шакллантириш керак. Дарҳақиқат, замонавий жамиятда "дин" нинг ўрни ҳақида суҳбатлар деярли доимий равишда давом этади, аммо улар мутахассисларни ҳақиқий вазиятни тушунишга бир қадам ҳам яқинлаштирмайди. "Дин" масаласини маккорона шакллантиришда бир-биридан тубдан фарқ қилувчи бир нечта омиллар аралаштирилади, уларнинг баъзилари бир-бирига мутлақо қарама-қаршидир.
XIX асрда, Маркснинг енгил қўли билан «илмийлик» ва «универсализм»га даъво қилган сўл ҳаракат француз маърифатпарварлари меросини капиталлаштиришни кўпайтира бошлаганида, дин ва черковнинг ижтимоий-сиёсий аҳамиятга эга бўлган куч сифатидаги мазмуни ҳақидаги саволлар атайлаб бутунлай аралаштириб юборилди. Немис мумтоз фалсафаси мактабида таҳсил олган Маркс каби тафаккур арконлардан бири, албатта, руҳонийлар бир нарса, илоҳиёт эса, таълимот, аниқроғи, метафизик ҳақиқат сифатида бутунлай бошқа нарса эканлигини билган.
Бироқ, соф конъюнктура мулоҳазаларга кўра, на Маркс, на унинг замондошлари, на унинг издошлари ва авлодлари руҳонийлар истеблишменти ва диний дунёқарашнинг маънавий ҳақиқийлиги масаласини фарқлаш имконига эга эмас эдилар. Долзарб сиёсатга кириб келган шаҳар майда буржуазиясининг кенг оммасини ўз ичига олган ўша даврдаги либерал жамият бундай фарқланишга шунчаки тайёр эди. Бевосита реакция даражасида, принципиал жиҳатдан, қуйи табақадаги диндорлар билан бир хил бўлган даражада, черковнинг жисмонан тақдим этилган хизматчилари, улар вакили бўлган эътиқоднинг мазмунли қисмидан фарқ қилмасдилар.
Доим ҳам шундай бўлмаган. XVIII, XIX ва XX асрлар — бу ғарб инсониятининг чуқур интеллектуал таназзули даври бўлиб, тор университет доираларини истисно қилганда ўша пайтдаги Европа «таълим соҳаси» Ренессанс интеллектуал воқеликлари билан алоқани амалда йўқотган (Ўрта асрлар ҳақида гапирмасак ҳам бўлади).
Катарлар, анабаптистлар, гусситлар ва Реформация даврида умумий ҳақиқат шунда эдики, Черков Руҳнинг душмани, руҳонийлар эса илоҳий ваҳийни ёмон ниятда бузувчилар ҳисобланади. Тизимга қарши урушлар диний ҳақиқат номидан диний байроқлар остида олиб борилди ва дин арбоблари ердаги золимларга қонунийликни таъминловчи ижтимоий пирамиданинг учи сифатида қаралди. Диний урушлар ўтиш даврининг радикаллари томонидан ютқазилди, эҳтимол бу Маркс - умуман олганда, метафизикага ҳам, илоҳиётга ҳам бегона бўлмаган мутафаккир - ўзини янги норозилик ҳаракатига илмий материалист сифатида кўрсатишни зарур деб билишининг сабабларидан бири бўлган.
Анабаптистик секталарнинг гностиклари ва рационалист-протестантлар томонидан олиб борилган диний урушлар жангари черковдан мағлубиятга учради, у ўзининг аксил-ҳужум даврини "Контрреформация" деб белгилади. Бу мутлақ бюрократик монархияларнинг ғалаба қозонган даври эди, унинг ортида руҳонийлар пирамидасининг улкан сояси ётарди, бу мағлубиятга учраган инсон омили устидан тўлиқ ҳукмронликни ва инқилобни оқлаш учун муқаддас логосдан фойдаланишни қатъиян истисно қилишни ўзида мужассам этган.
Ушбу даврдаги Европанинг нотинчликлари, худди Шекспирнинг ихчам шаклдаги пьесаси каби, жамиятнинг жаҳон-тарихий муаммосини унинг каста тузилишида жамлайди ва тасвирлайди. Жамият ҳақида гапирар эканмиз, шуни аксиома сифатида қабул қилишимиз керакки, у доимо одамлар ўртасидаги бирдамликнинг барча хилма-хил шаклларини рағбатлантирадиган ўзига хос мақсад сифатида Эзгулик ғоясига асосланади. Иш берувчи ва ходим ўртасидаги муносабатлар ҳам, қўл остидаги ходимнинг бошлиғига нисбатан интизоми ҳам, эр ва хотин ўртасида, ота-оналар ва болалар ўртасидаги уйғунлик - буларнинг барчаси "табиий инсонийлик" маъносини белгилаб берадиган энг олий мақсад сифатида Эзгулик ғояси атрофида айланади.
Бу "Эзгулик"ни бошқача аташ ҳам мумкин, ушбу атаманинг маъносида Платоник пафосни пасайтириш мумкин. Мисол учун, АҚШ Конституциясида Эзгулик "бахт" деб аталади. Ушбу асосий ҳужжатда Қўшма Штатлар ҳар қандай инсоннинг асосий ҳаётий мақсади - бахтга эришишда барча фуқаролар тенг имкониятларга эга платформа эканлигини таъкидлайди. Совет мафкураси ҳам социалистик тузумнинг мақсадлари ва сабабларини белгилаб берган Америка версиясига жуда яқин қурилган. Аммо, барибир, одамларга таклиф қилинган энг юқори ижобийликнинг барча версиялари ортида Борлиқ сифатида Платоник "Эзгулик" тушунчаси туради.
Дарҳақиқат, бу бутунлай метафизик тушунча бўлиб, нафақат буюк эллинларда, балки, биринчи навбатда, ҳинд метафизикасида "олий руҳоний дунёқараши" нинг энг тўлиқ ифодасидир: Борлиқ - Онг - Бахт (Сат - Чит - Ананда, санскрит тилида) ... Платонда бу учликдан ҳиндларнинг онг тушунчаси Ғоянинг ўзига хос қиёфасида намоён бўлади.
Биз бу ҳолатда айтамизки, Эзгулик (= Борлиқ) тушунчаси бутунлай "маънавий доиралар" деб аталадиган нарсадир, бу ердаги азоб чеккан ва мазлумларга умуман олганда, Эзгулик мумкинлиги ҳақида хабар берган ҳолда улар уни бутун инсониятга етказади. Эзгулик қандай бўлиши мумкинлиги эса муҳим эмас! Эҳтимол, Эзгуликка "келажак аср" ҳаётида, эҳтимол, индивидуал ўлимдан сўнг дарҳол эришиш мумкин ... Бошқа версияларда, ердаги мавжудликда Эзгуликка эришиш ҳақиқати тан олинади. Консерватив даврда бу ўз манфаатларидан воз кечиш, аскетизм, хайрия орқали амалга ошириладиган ахлоқий Эзгулик бўлиши мумкин. Ниҳоят, ҳис-туйғу ва скептик табиат ҳукмрон бўлган қўполроқ даврларда Эзгулик гедонистик завқ-шавқ кўринишида ёки ўта ўта оғир ҳолатда, супермаркетлар кенглигида истеъмол қилиш, харид қилиш каби кўринишда бўлиши мумкин!
Тарихда инсон салоҳиятининг сўнгги поғонасида Эзгулик жамиятнинг ўзи билан белгилана бошлайди. Яъни, "Жамият" - бу яхши, баҳссиз, шартсиз ва мутлақ, ундан ташқарида фақат алданишлар, жиноятлар ёки - мутлақо даҳшатли – экстремизм, илоҳиётга айлантирилган жамиятга нисбатан "атеизм" гуноҳига тушиш мавжуд.
Замонавий инсониятнинг руҳий ҳолати бўлган бундай ўта жиддий натижа, аслида Яхшиликнинг асосий ипостаси бўлган Борлиқ изсиз ижтимоий матога айланганини, ижтимоий бўлиб қолганини англатади. Ҳозирги даврда ижтимоий жиҳатдан бошқа ҳеч нарса йўқ. Бирор нарса ҳақида гапириш "бу нарса" ижтимоий нарсанинг у ёки бу жиҳати эканлигини айтиш демакдир. Бу маънавий соҳага (Осмон, Олимп, Мессия, Худо) табиий соҳага (иқлим, коинот, ўрмонлар, экология), антропологик соҳага ва бошқаларга мурожаат қилишни англатади. Замонавий дунёқарашда "объектив" тарзда мавжуд бўлган ҳеч нарса йўқ, чунки "объектив" ижтимоий ҳолга айланди.
Гарчи Ғарб инсонияти Платон «Республика»ни ёзганидан бери бундай ўзгаришга ҳаракат қилаётган бўлсада, бу ўзгариш сўнгги бир неча авлодларда рўй берди. Бу ҳаракат эгри чизиқлар бўйлаб ҳам, ортга қараб ҳам ҳаракат қилган. Шунинг учун Европа қитъасидаги объектив маънавиятнинг портлаши сўнгги бир неча аср тарихчилари томонидан "Жаҳолат асрлари" ва "Ўрта асрлар" деб аталади, чунки ўша пайтларда объектив Руҳ жамиятда ҳукмронлик қилган вазиятни акс эттирган ва жамият фақат уни таъқиб қилишни, бўйсундиришни ва уни сингдиришни орзу қилган.
Бироқ, бизнинг «дискурс»да энг муҳим нарса шундаки, Руҳ одамлар устидан ҳукмронлик қилганда ва Руҳ кўринмас, аммо мустаҳкам занжирлардаги Руҳ ижтимоийликнинг оддий хусусиятига айланганда, инсон маконининг ташкилотчилари ва кураторлари ҳам "Эзгулик" тушунчасининг семантикасини назорат қиладиганлар бўлиб қолмоқда. Биз клерикал истеблишмент ҳақида, коҳинлар ҳақида, браҳманлар ҳақида, бошқача айтганда, қўлида Solve et Coagula сирлари - "рухсат бер" ва "боғла" бўлган каста ҳақида гапирамиз. "Боғлаш" ва "ечиш" (тугунни) (ҳалол ва ҳаром қилиш) ҳуқуқи ҳозирги кунга қадар минг йиллар давомида метафизик тамойили ўзгармаган, фақат инсон омилини манипуляция килиш технологияларини модификация қилган маънавий авторитетнинг асосий мазмуни ҳисобланади.
Черков кўп қон тўкилиши эвазига диний норозилик устидан ғалаба қозонганидан сўнг, дин пешволари "Катта жамият" нинг бутун пирамидасида одатий жойлашиш жуда катта хавф туғдиришини англадилар. "Жаҳолат" ва "Ўрта" асрлар ҳам дин пешволари учун осон бўлмаган. Бу доимий равишда руҳий ҳокимиятга қарши курашишга ва сутана эмас, қилич билан бошқариладиган дунёни қуришга ҳаракат қилган жангчилар кастасига қарши доимий кураш эди. Бироқ, тамплиерларнинг мағлубияти ва Юз йиллик урушдан сўнг, рицарлик муаммоси дарҳол мистик фикрлайдиган "учинчи табақа" муаммосига айланиши учун ҳал қилинди.
Руҳонийлар радикал ҳаракатга - черковни давлатдан ажратишга қарор қилишди! Бундай операцияни амалга ошириш учун черковга Либерал клуб - ижтимоий хизматлар учун олинган тўловлар эвазига яшайдиган (ҳаёти моддий маҳсулотлар ишлаб чиқаришга боғлиқ бўлган ҳунармандлар ва деҳқонлардан фарқли ўлароқ) эркин касб эгалари керак эди.
Либерал клуб, руҳонийларнинг саҳна орти модерацияси билан тезда мустақил сиёсий кучга айланди, унинг дискурси скептицизм, рационализм ва сенсационизм эди. Айнан ушбу клубга Черков Эзгулик тушунчасини расмий "қонунийлик" доирасида ҳар қандай нарса эвазига ғайритабиий қулайлик сифатида ўта қисқартирилган талқинини ишониб топширди.
Руҳонийларнинг энг ёрқин ҳаракати Либераллар клубини буржуазия номидан инқилобий ўзгаришлар жарчиси сифатида илгари суриш эди, либераллар эса, ҳеч қандай тарзда буржуазияга боғлиқ эмас эди. Дастлаб, либераллар кечки феодализм инқирози ва абсолют монархияларнинг бюрократик турғунлиги даврида пайдо бўла бошлаган, тубанликка тушган элементларнинг юқори "гламур" бўлимини ифодалаган.
Буржуазия - "учинчи табақа" - кўпинча либерал ғояларга қўшилмаган, қоидага кўра, руҳонийларнинг энг консерватив қатламларига эргашишга эътибор қаратган. Бу руҳонийларга буржуазия (Аббат де Cиес) номидан жамиятнинг ўзгаришларга сиёсий иродасини эълон қилишига тўсқинлик қилмади:
«Учинчи қатлам ким эди? — Ҳеч ким! — Ким бўлиши керак эди? — Ҳар ким!»
Дарҳақиқат, буржуазиянинг тарихий саҳнага чиқиши, аслида Либераллар клубини (Робеспьер ва бошқалар) вакили бўлган бир ҳовуч ҳуқуқшунослар ва демагоглар томонидан ўз тимсолларида мужассамланган. Ўшандан бери адвокатлар барча норозилик ҳаракатларининг ташаббускорлари сифатида муҳим роль ўйнади ...
Бир неча авлодлар давомида Европа жамияти руҳонийлар томонидан қўйилган вазифага - ижтимоий тузилмани клерикал ташкилотдан ажратишга қараб ҳаракат қилди. Оддий одамлар нуқтаи назаридан, "лаицизм" ёки "дунёвийлик" деб аталадиган нарса агностицизм, соғлом фикр ва рухсат бериш каби фазилатлари билан шубҳасиз тараққиёт ғалабасидир. Дарҳақиқат, оммавий ахборот воситалари орқали катталар учун, болалар учун эса кенг қамровли таълим тизими орқали маъноларни шакллантирган нутқ усталари, черковни давлатдан, ҳар қандай сиёсий жавобгарликдан ва ҳар қандай тарихий хавфдан ажратиш орқали ўзларини озод қилган ушбу "маънавий доиралар" билан фундаментал алоқадан келиб чиқадилар.
"Дунёвий диндорлик" деб аталадиган клублар – тарихий жараённинг мазмуни ва мақсади ҳақида идеалистик ғояларнинг мажбуриятларидан келиб чиқадиган, бироқ бунда муқаддас муассасаларнинг сирли майдонига жалб қилинмаган ва руҳоний кастадан ташқарида қоладиган доиралар – доимо ҳақиқий клерикаллардан дунёвий жамоат маконига ёрдамчи алоқада бўлиб келган ва қолмоқда. Бу "дунёвий диндорлик" вакиллари замонавий давлатлар сиёсий устқурмасининг деярли барча қаватларига кириб, воқеаларнинг анча юқори даражада режалаштирилган йўналишда кечишини ушлаб туришни назорат қилади.
Клерикаллар кастаси узоқ муддатли ўйин ўйнайди, чунки узоқ нафақат бир авлод, балки бутун бир давр доирасидан ташқаридаги вақт атамаларида фикрлайди. Кўп асрлик догмаларга нисбатан оқилона шубҳа билан ёндашган ҳолдаги жуда яхши ҳақиқат изловчилар сифатида бошланган либераллар, бугунги кунда жинсий бузуқликка муккасидан кетган касал клоунлар образида сиёсий мавжудлигини тугатадилар. Маълумки, ҳеч қандай сиёсий клуб, қандай алоқалар ва қандай молиявий ресурсларга эга бўлмасин, агар у инсоннинг фундаментал антропологик моделини бузишга асосий эътибор қаратадиган бўлса, тарих оқимида қолиш имкониятига эга эмас. Қадимги Рим даври охирлари "протолибераллари" нинг тақдири, агар кимдир бу тезиснинг мантиқий ҳақиқийлигига ишонч ҳосил қилмаса, бунга етарли мисолдир.
Папанинг лавозимидан воз кечишини айнан шу нуқтаи назардан тушуниш керак: бунгача ҳам чириб бораётган ва жаҳаннамга йўл олаётган ғарб жамияти устида турган черков бу ҳаракати билан ўзини қавсдан иккинчи марта чиқаришга ҳаракат қилди. Муқаддас Тахт ҳайратдан кўзлари катта-катта очилган одамларга шуни кўрсатдики, ҳақиқий Эзгулик калитлари эгалари Европа бюрократияларининг (ва барча бошқа бюрократияларнинг) инфернал аҳмоқлиги учун жавобгарликни ўз зиммаларига олмайдилар ва шунинг учун ҳам анъанавийлик байроғи остида яширинган кучлар бугунги дунё тартибини делегитимизация қилиш ҳақида сигнал олади. Эзгулик ҳозир ҳали ҳам замонавийликда йўналишни белгилаб бераётганлар билан эмас; демак, Борлиқ ҳам тез орада улардан тортиб олинади.
Ҳайдар Жамол
Абу Муслим таржимаси
