Ҳужумнинг тарихи
Чеченистон 1991 йилда, собиқ Совет Ҳарбий-ҳаво кучлари генерали Жоҳар Дудаев бошчилигида ўзини мустақил деб эълон қилган Чеченистон Республикаси Ичкерия давлати пайдо бўлгач, дарз кетишни бошлаган эди. Бир неча йил давомида Чеченистон деярли Россия ҳукумати назоратидан ташқарида бўлди. Республика шиддат билан қора туйнукга айланиб, одамлар ва моддий бойликларни сўриб борарди. Вазият унинг ҳудудида қолиб кетган Совет армияси қуролларининг катта захиралари туфайли мураккаблашди.
Бироқ Дудаевнинг ҳокимияти республикадаги ҳаммани ҳам қониқтирмасди. 1993 йил ўрталарида у ва Чеченистон парламенти ўртасида жиддий зиддият юзага келди, бу қонун чиқарувчи органнинг тарқатиб юборилиши ва қон тўкилиши билан якунланди. Тўқнашувларда, турли манбаларга кўра, 7 кишидан 50 кишигача ҳалок бўлган. Дудаев, моҳиятан, қуролли тарафдорлари Чеченистоннинг Надтеречний ва Урус-Мартан вилоятларига чекинган қонуний мухолифатсиз қолди.
Ўша йилнинг декабр ойида ўзини мустақил давлат деб эълон қилган ЧРИ раҳбарининг мухолифлари 1994 йил июн ойида Чеченистондаги энг юқори ҳокимият деб эълон қилинган Муваққат кенгашни туздилар. Худди шу қурултойда Дудаевни ишдан бўшатиш тўғрисида қарор қабул қилинди. У, табиийки, рад этди. Шундан сўнг Чеченистон Республикаси Ичкерия жангарилари ва Умар Автурхонов бошчилигидаги Муваққат кенгаш бўлинмалари ўртасида жанговар ҳаракатлар бошланди.
Федерал ҳукумат чечен мухолифатига ёрдам берди. Хусусан, сентябр ойида Муваққат кенгашга рус учувчилари назорати остида ўнта БТР-80 ва олтита Ми-24 ҳужум вертолётлар етказиб берилди. Сентябр-октябр ойларида 8-Волгоград армия корпусининг Прудбой полигонида чечен мухолифатининг 120 га яқин жангчиси ўқитилди. Москва битта кучли зарба билан Дудаевни ағдариб ташламоқчи эди ва бунинг учун муҳим кучларни жамлади.
Оғир йўқотишлар
1 ноябр куни Шимолий Кавказ ҳарбий округи Муваққат кенгашга 40 та Т-72 танкини топширди. Москва ҳарбий округи қисмларида улар учун экипажлар жалб қилинган. Ушбу машиналар яқинлашиб келаётган ҳужумнинг асосий зарба берувчи кучига айланиши керак эди. Унга бевосита тайёргарлик 1994 йил 17 ноябрда бошланган. Ички қўшинлар Чеченистонга қўшни ҳудудларга фаол тортиб келинарди.
Аввалроқ, октябр ойида, президент Борис Ельциннинг кўрсатмаларига мувофиқ, мудофаа вазири Павел Грачев Бош штабда Чеченистон бўйича тезкор гуруҳ тузишга буйруқ берган эди. Унга республикага кучли босим ўтказадиган воқеалар сценарийларини ишлаб чиқиш, шу жумладан қўшинлар киритиш ва жангларни олиб бориш топширилди.
Грозний яқинида тўпланган қўшинлар 1994 йил 26 ноябрда шаҳарга қараб ҳаракат бошлашди. Қўшинлар Чеченистон пойтахтига уч томондан киришди. Рус экипажлари бошқарган Т-72 танклари ва Муваққат кенгаш кўнгиллилари бўлган юк машиналари колонна бўлиб борарди. Ҳаводан улар россиялик учувчилар назорати остидаги Ми-24 ҳужум вертолётлари билан ҳимояланганди. Дастлаб қўшинлар деярли ҳеч қандай қаршилик кўрсатмади. Муваққат кенгаш кучлари жангсиз телевидение марказини эгаллаб олиб, учта танкни қўриқлаш учун қолдирди ва президент саройи томон йўл олди.
Уни бир уринишда қўлга киритишнинг имкони бўлмади. Турар-жой биноларининг юқори қаватларида позицияларни эгаллаган чеченлар ҳарбий машиналарнинг заиф ҳимояланган проекцияларини гранатометдан ўққа тутишди, бунинг натижасида ҳужумчилар катта талофат кўрди. Фақат битта танк махсус кучларни жанг майдонидан эвакуация қилиб, саройга бостириб кирди. Худди шу отряд «Шмель» реактив огнеметларидан саройга бир неча марта ўқ узишга муваффақ бўлди ва бинода ёнғин бошланди. Телемарказдаги танкерларнинг позицияларига тез орада Шамил Басаевнинг "Абхаз батальони" жангарилари ҳужум қилди, бир неча ҳарбий хизматчилар асирга олинди.
26 ноябр куннинг охирига келиб Муваққат кенгаш кучлари Грознийни тарк этишди. Шаҳарда мустаҳкам ўрнашиб олиш ва Жохар Дудаевгача етиб боришнинг иложи бўлмади. 21 рус танкчиси чеченлар томонидан асир олинди. Техникадаги йўқотишлар ҳақидаги маълумотлар қарама-қаршидир. Баъзи маълумотларга кўра, мухолифатда мавжуд бўлган 40 та танкдан атиги 18 таси шаҳардан чиққан, бошқаларга кўра, ундан камроқ - тўртта.
Биринчи чечен урушининг бошланиши
Мухолифат кучлари томонидан Жохар Дудаевни ағдариш бўйича муваффақиятсиз уринишдан сўнг, федерал қўшинлар ёрдамида операция чечен масаласини ҳал қилишнинг ягона йўли бўлиб қолди.
«Ноябр ойининг охирида ҳамма масалалар узил-кесил ҳал қилинган кенгашнинг эсда қоларли йиғилиши бўлиб ўтди. Президент томониданми? Афсус, - деб эслайди 2001 йилда "Труд" газетасига берган интервьюсида Мудофаа вазири Павел Грачев. – миллий масалалар бўйича вазир Егоров Николай Дмитриевич жорий вазият ҳақида ҳисобот берди. Унинг айтишича, Чеченистонда ҳаммаси жойида: «Аҳоли билан ишлаш натижасида» биз муваффақиятга эришдик - чеченларнинг 70 фоизи рус қўшинларининг кириб келишини кутмоқда. Қолган 30 нафари асосан бетараф. Фақат айрим ажралиб чиққанлар қаршилик кўрсатади. <...> Назаримда, у қандайдир йўл билан биринчи мағлубиятнинг аччиқ аламини яширишни, эътиборни чалғитишни, батальоннинг ҳалок бўлишини кутилмаган тасодиф деб ҳисобдан чиқаришни ёки кимнидир ноябр операцияси учун жавобгарликдан қутқариб қолмоқчи бўлгандек туюлди».
Натижада, 30 ноябрда Борис Ельцин “Чеченистон Республикаси ҳудудида конституциявий қонунийлик ва ҳуқуқ-тартиботни тиклаш чора-тадбирлари тўғрисида”ги махфий фармонни имзолади. Декабр ойи бошида ҳарбий самолётлар тан олинмаган республика ҳудудидаги нишонларга зарба бера бошлади. 11 декабрь куни эса қуруқликдаги кучлар олдинга силжишди.
