Айни пайтда, Франция, сўл ғоялар ғалаба қозонганига қарамай, ҳали ҳам хуфиёна империя бўлиб қолмоқда. Россия Федерациясини империя деб аташганда, бу бироз ҳайратланарли. Битта ҳам мустамлакаси бўлмаган бу давлат қанакасига империя бўлсин? Таъсир доирасида бўлиши керак бўлган барча қўшнилар очиқчасига душманлик қилишади ва ҳатто расмий "дўстлар" ҳам пул учун дўстлар ва яширин масхара қилишди, Лукашенко ёки Раҳмоннинг мунтазам демаршларини эслаш кифоя. Францияни империя деб аташ учун сабаблар кўпроқ. У ҳали ҳам ўз чегараларидан минглаб километр узоқликдаги чет эл ҳудудларини сақлаб қолган ва ҳали ҳам Африканинг учдан бир қисмини яшириқча бошқаради.
Европа империяларининг урушдан кейинги мустамлакасизланишига (деколонизация) сабаб инсонпарварлик эмас, аксинча, аянчли заруратдир. Биринчидан, бу АҚШнинг Иккинчи Жаҳон урушига кириши учун шарт эди (Атлантика Хартияси). Иккинчидан, урушдан кейин СССР мазлум ҳудудларни коммунизмнинг бошланиши учун идеал трамплин деб ҳисоблаб, деколонизацияни фаол равишда илгари сурди. Икки ўт орасида, яъни дунёдаги энг кучли давлат – АҚШ талаблари ва СССРнинг махфий фаолияти ўртасида қолган Европа империялари даҳшатли якун ва якунсиз даҳшат ўртасида танлов қилишнинг маъноси йўқ, чунки уларнинг иккаласи ҳам фойдасиз, лекин ўз империяларини расмий равишда тарқатиб юбориш, аммо у ерда таъсирни сақлаб қолган ҳолда ўз шартларини қўйиш анча фойдали деб қарор қилди.
Аввалига Иккинчи жаҳон урушида унчалик яхши натижа кўрсата олмаган ва флотини йўқотган французлар ўзларининг мустамлака ҳудудларини ушлаб қолишга ҳаракат қилишди. Ҳиндихитойдаги саккиз йиллик уруш ўрнини Жазоирдаги саккиз йиллик уруш эгаллади. Можаро пайтида, хориждаги ҳудудларни ҳарбий йўл билан ушлаб туриш мумкин эмаслиги ва ҳеч нарсасиз қолмаслик учун режа кераклиги маълум бўлди.
Франциянинг мустамлакачилик тизими жуда хилма-хил эди. Иккинчи жаҳон урушигача ҳар бир француз мустамлакаси ўз мақомига эга эди. Масалан, Жазоир умуман мустамлака ҳисобланмасди, балки расман вилоят сифатида мамлакат таркибига кирарди. Стандарт мустамлакалардан фарқли ўлароқ, Жазоирда нафақат алоҳида бошқарувчилар, балки французларнинг ўзлари ҳам яшаган. Қўшни Тунис ва Марокаш протекторатлар ҳисобланган. Уларнинг расман ўз қироллари бор эди ва аслида улар Франция таркибига кирмаган. Протекторат мақомига, масалан, Осиёдаги Камбоджа эга эди. Давлатчилик энг паст даражада бўлган Африкада француз мулкларини мустамлака маъмурияти ва қабила бошлиқлари кенгаши (пастки қатламда) билан бирга бошқарар эди.
1946 йилда, уруш аллақачон тугаб, ғолиблар деколонизацияни талаб қилганда, французлар ўзларининг барча мустамлакаларини "ажнабий ҳудудлар" деб эълон қилиш ва аслида мустамлакаларни Францияга қўшиб олиш ("Француз Иттифоқи") орқали алдашга ҳаракат қилишди. Бундан буён негрлар, араблар ва шарқий осиёликлар миллий кенгашга ўз депутатларини сайлардилар.
Шу билан бирга, французлар Осиё мустамлакаларини японлар томонидан қисман босиб олган уруш пайтида амалда йўқотдилар. Японияликлар кетганидан кейин Осиёда яна бир кучли ўйинчи - СССР билан иттифоқчиликда ҳаракат қилган Хитой пайдо бўлди. Французлар Ҳиндхитойни ҳарбий йўл билан босиб олишга ҳаракат қилдилар, аммо кучлар етишмади ва республика бу давлатларнинг мустақиллигини тан олди.
Айни пайтда шимолий африкаликларда миллий туйғуларнинг уйғониши бошланди. Марокаш султони мустақилликни фаол талаб қила бошлади ва французларга содиқликдан бош тортди. Улар уни ҳибсга олишди, лекин қўзғолон бошланди, лекин унинг султон билан ҳеч қандай алоқаси йўқ эди. Французлар ўйлаб, Марокашга мустақиллик беришга ва Султонни ўз жойига қайтаришга қарор қилишди, чунки чўлдаги берберлардан кўра эски таниш билан шуғулланиш яхшироқдир.
Ўша пайтга келиб, автономия мақомига эга бўлган Тунисда ҳам қўзғолон бошланди ва французлар ҳарбий база эвазига мамлакат мустақиллигини тан олдилар. Марокашликлар ва тунисликлар, асосан, француз ҳукумати ўз кучларини Шимолий Африка бўйлаб тарқатиб юбора олмагани ва Жазоирга эътибор қаратишга қарор қилгани учун осон қутулишди. Протекторатлар ҳисобланган, Франция Иттифоқи тузилганда эса унга ассоциацияанган давлатлар сифатида қўшилишдан бош тортган Тунис ва Марокашдан фарқли ўлароқ, Жазоир қонуний равишда ва жуда узоқ вақт давомида, яъни 19-асрнинг ўрталаридан бошлаб Франция ҳудуди эди. Жазоирда миллиондан ортиқ француз кўчманчилари яшаган - уларни pieds-noirs ёки "қора оёқли" деб аташган. Бу жуда катта этнографик гуруҳ француз тилининг махсус лаҳжасида гаплашган. Машҳур ёзувчи Алберт Камю ёки, масалан, мода дизайнери Ив Сен-Лоран pieds-noirs саналган. Французлар Франциянинг тўла ҳуқуқли қисмини умуман беришни хоҳламадилар - шунинг учун тунисликлар ва марокашликларга осонликча ютқазиб, Жазоир учун охиригача курашдилар.
Уруш Францияда мустақиллик ғояларини қатъий қўллаб-қувватловчи Жазоирдан келган ишчиларнинг катта диаспораси мавжудлиги ва Жазоирнинг ўзида ҳам Жазоирни Франция деб ҳисоблайдиган французларнинг кам бўлмаган қатлами шаклланганлиги билан мураккаблашди. Иккала томоннинг турли ҳаракатлари натижасида ҳар икки жамоа талофат кўрди. Уруш тугагандан сўнг бутун француз диаспораси ва баъзи ҳарклар (Франция томонида жанг қилган, кўпинча насронийлик ва француз маданиятини қабул қилган жазоирликлар) Францияга олиб кетилди.
Французлар икки мустамлакачилик урушида мағлуб бўлиб, Осиё ва Шимолий Африкадаги катта ҳудудларни бой беришди. Аммо Франциянинг Жанубий Америка ва Мағрибда ҳали ҳам чет эл департаментлари мавжуд эди. Осиёда французлар жуда кучли ўйинчи - Хитойга қаршилик кўрсата олишмади. Шимолий Африкада вазият ривожланган ҳудудлар ва содиқликни тўхтатган кўп сонли аҳоли томонидан янада оғирлашди. Аммо Жанубий Америкада рақобатчилар йўқ эди ва Франция ҳозиргача кичик ҳудудларни чет эл провинциялари сифатида сақлаб қолишга муваффақ бўлди. Африканинг Саҳрои Кабирда икки томонлама вазият мавжуд. Бир томондан, ҳудудларнинг ривожланиш даражаси ва аҳолининг ўзини ўзи англаш даражаси паст эди, бошқа томондан, СССР қитъага мафкуравий экспансияни фаол ривожлантирди, қурол-яроғ билан аямасдан таъминлади ва потенциал исёнчиларни рағбатлантирди. Африкани йўқотиш ачинарли эмас, у узоқ ва бегона, аммо француз мустамлакаларида фойдали қазилмаларнинг катта захиралари бор эди. Натижада француз раҳбарлари муроса топдилар.
Бу вариант Françafrique ғояси эди. «Франсафрика» тахминан қуйидаги маънони англатади: биз, французлар, кўп йиллар давомида эрксевар Африка халқларини бўйсундириб келганимиздан жуда афсусдамиз. Аммо биз биламизки, Африка мамлакатлари ҳали ҳам заиф, давлатчилик тажрибаси йўқ ва уларнинг иқтисодиёти жуда заиф. Кетганимиздан кейин жиддий оқибатларнинг олдини олиш учун биз янги ташкил этилган давлатлар иқтисодиётида ўз иштирокимизни тўлиқ сақлаб қоламиз, шунингдек, уларнинг бозорларини ўз маҳсулотларимиз билан таъминлаймиз. Бу мамлакатлар аҳолисига салбий таъсир кўрсатадиган иқтисодий хатоларнинг олдини олиш учун биз бу давлатларнинг пул сиёсатини бошқариб, урушлардан ҳимоя қилиш учун ҳарбий базаларимизни уларда сақлаб қоламиз. Африкага иқтидорли сиёсатчилар керак, шунинг учун у ёки бу президент ҳокимиятга мос келадими ёки йўқми, ўзимиз ҳал қиламиз.
Хўш, Франcафрика нима? Биринчидан, норасмий алоқалар тизими ва яширин сиёсат. Шахсий муносабатлар ва келишувларнинг катта роли. Дипломатияни анъанавий дипломатлар эмас, балки "норасмийлар" - йирик француз корпорацияларининг топ-менежерлари ва оддий элчи ва консуллардан кўра кўпроқ таъсирга эга разведка ходимлари олиб борадилар.
Иккинчидан, Африка франки валюта иттифоқи орқали собиқ мустамлакалар устидан қаттиқ иқтисодий назорат. Кредитлар қатъий чекловлар остида, асосан, француз товарларини сотиб олиш учун берилади, яъни пул ҳатто мамлакатни тарк этмайди.
Учинчидан, ҳарбий назорат. Франция ҳарбий базалари асосий мамлакатларда жойлаштирилган. Бу давлатларнинг деярли барчаси ихтиёрий равишда ва мажбуран дўстлик ва ёрдам шартномаларини имзоладилар, унга кўра, французлар Африкада ҳарбий кучларни жойлаштириш ва сиёсий воқеаларга аралашиш ҳуқуқига эга бўлди.
Юқоридаги учта бандга риоя қилиш французларга муҳим фойдали қазилмаларни қазиб олишни назорат қилиш ва ўзларининг норасмий мустамлакалари бозорларига товарларнинг асосий етказиб берувчиси бўлиш имконини беради. Франциянинг собиқ мустамлакаларининг баъзиларида уран Франция ядровий дастури учун қазиб олинди ва ҳукуматларга уранни Франциядан бошқа ҳеч кимга сотишга рухсат берилмади.
Франсафрика сиёсатида французлар учун фақат ижобий томонлар мавжуд. Аммо африкаликлар учун ҳаммаси ҳам кўнгилдагидек эмас. Очиғини айтганда, африкаликлар учун эски мустамлакачилик эҳтиёткорлик билан ниқобланган неоколониализмдан кўра фойдалироқ эди. Илгари, ҳар ҳолда, мустамлакачилар қандайдир тарзда мустамлакаларнинг даражасини кўтардилар, инфратузилмани ривожлантирдилар, маҳаллий аҳолини миссионерлик мактабларида ўқитдилар, маҳаллий касалхоналарда даволадилар ва умуман, потенциал ривожланишга сармоя киритдилар. Энди бу масъулият тўртдан уч қисми failed states саналган давлатларнинг ўзига юкланади. Французлар эса, ўз навбатида, улар олдида ҳеч қандай мажбуриятга эга эмаслар. Мустақиллик, суверенитет. Ҳиндуларнинг муаммолари шерифни қизиқтирмайди.
Натижада деколонизация ва ёш Африка демократияси билан ҳаммаси қандайдир ноқулай бўлиб чиқди. Россия бош вазирларидан бири айтганидек: яхшироқ бўлишини хоҳлагандик, лекин бу ҳар доимгидек бўлиб чиқди. Африканинг гуллаб-яшнаши ўрнига, у бутун бир қитъанинг катталигидаги ахлатхона бўлиб чиқди. "Африкалик одам тарихга кирмади", - деди бир сафар Саркози. Бунда у ҳақ, лекин бунинг нафақат африкаликлар "хизмати" катта эканлиги ҳам ҳақиқат. Қолаверса, Африка муаммоларини фақат французларнинг фитналари билан изоҳлаб бўлмайди.
1960 йилда Африканинг барча "қора" мустамлакалари мустақилликка эришдилар. Бунда уларнинг истаги ҳеч қандай рол ўйнамади. Масалан, Габон хориждаги провинция бўлиб қолмоқчи эди, лекин унга барча негрларга мустақиллик зарурлиги тушунтирилди, истиснолар қўйилмади.
Французлар эйфорияга тушиб қолган маҳаллий аҳоли билан дарҳол кўплаб "дўстлик" шартномаларини имзоладилар. Франция “дўстликдан асосида” бу мамлакатларда ҳарбий базаларини жойлаштирди ва агар улар тўғри сиёсат юрита бошласа, етакчиларни юзага келиши мумкин бўлган инқилоб ва тўнтаришлардан яширинча кафолатлади. Франция дўстлик асосида Африка мамлакатларига француз товарларини сотиб олиш учун кредит беришга ваъда берди. Бундан ташқари, француз дўстлар африкаликларга фойдали қазилмалар қазиб олиш орқали катта хизмат кўрсатдилар.
Барча "қора" француз мустамлакаларида француз тили расмий тил сифатида сақланиб қолди. Бу маҳаллий элитани Франция билан ишончли тарзда боғлади, чунки маҳаллий таълим даражаси биринчи даражали даражада сақланиб қолди ва французлар мустақил мамлакатларнинг бўлажак элитаси ўз университетларида мустамлакачиликдан кейинги элитани ўқитишга тайёр эдилар. Француз маданияти модели ва французларнинг кўриш майдонига тушди.
Бундан ташқари, деярли барча собиқ француз мустамлакалари ўз валютаси сифатида Африка франкини сақлаб қолди. Франциянинг ўзида франк аллақачон йўқ, лекин Африкада ҳали ҳам бор. Бугунги кунга қадар франк 14 мамлакатда сақланиб қолган. ВCEАО франк зонасидаги саккизта давлат: Бенин, Буркина-Фасо, Гвинея-Бисау, Мали, Нигер, Сенегал, Того, Кот-д’Ивуар. ВEАC франк зонасида яна олтита давлат: Габон, Конго, Камерун, Марказий Африка Республикаси, Чад, Экваториал Гвинея. ВEАC ва ВСEАО - уларни чиқарадиган банкларнинг қисқартмалари. ВEАC - Марказий Африка Давлатлари Банки, ВСEАО - Ғарбий Африка Давлатлари Банки.
Африка франки илгари француз франкига боғланган бўлса, ҳозир еврога боғланган. Аслида, ушбу валюта иттифоқи орқали французлар ҳали ҳам Африка мамлакатлари иқтисодиётига сезиларли таъсир кўрсатади. Франция Африка франкининг еврога конвертациясининг кафолати бўлганлиги сабабли, валюта иттифоқи мамлакатлари ўзларининг валюта захираларининг катта қисмини у ерда, Франция ғазнасида сақлашлари керак. Бир томондан, бу франк зонасидаги Африка мамлакатлари имкониятларини жуда чеклайди, аммо баъзи афзалликлар ҳам мавжуд. Африка франкининг айирбошлаш курси барқарорлигича қолмоқда - қитъада камдан-кам учрайдиган ҳолат бўлиб, у ердаги мамлакатлардан бирида маҳаллий валюта муомаладан якуний олиб ташланиши арафасида 100 триллионлик номиналлар чоп этилган. Шундай қилиб, барча ноқулайликларга қарамай, оқ танлиларнинг юкини қайтариш ғояси унчалик ёмон кўринмайди. Қандай бўлмасин, собиқ Португалия Гвинея-Бисау ва Испания Экваториал Гвинеяси 90-йилларда валюта иттифоқига қўшилган.
Аммо французларнинг Африкадаги таъсири фақат иқтисодиёт билан чекланмайди. Собиқ мустамлакаларнинг аксариятида француз ҳарбий базалари сақланиб қолган. Кейинчалик французлар бир қатор “умидсиз давлатлар”дан қўшинларини олиб чиқиб, Кот-д`Ивуар, Габон, Чад, Сенегал ва Жибутидаги базаларини қолдирди. Франциянинг Африкадаги таъсири маркази Кот-д`Ивуардир. Бу мамлакат француз компанияларининг мавжудлиги туфайли қитъанинг энг ривожланган иқтисодиётига эга. Кот-д`Ивуарда нефт, газ ва фойдали қазилмалар фаол ишлаб чиқарилади, бундан ташқари, қишлоқ хўжалиги яхши ривожланган. Франция Кот-д`Ивуарнинг энг муҳим савдо шериги бўлиб қолмоқда.
Бу мамлакат мисолида Франcафрика тизими қандай ишлаши аниқ кўрсатилган. Кўпчилик ўйлаганидек, бу демократияни англатиши шарт эмас. Африкада ҳеч ким бундай арзимас нарсаларга эътибор бермайди. Масалан, Кот-д`Ивуар мустақиллигининг 55 йилида атиги 4 та (!) Президент алмашган. Мамлакатнинг расмий отаси Феликс Уфуэ-Буфаньи уни 33 йил давомида, то вафотигача бошқарган. У Миллий Ассамблеяда депутат сифатида иш бошлади, дастлаб коммунистлар билан алоқага чиқди, аммо вақт ўтиши билан французлар билан ҳамкорликнинг афзалликларини тушунди. Мустақилликка эришгач, у амалда президент этиб тайинланди. Буфаньи африкалик ҳамкасбларига қараганда ақлли эди. Албатта, у барча сиёсий партияларни тақиқлаш васвасасига қарши тура олмади, лекин у алоҳида Африка йўлини эълон қилмади ва коммунистлар билан эмас, балки французлар билан дўст бўлиб, уларга иқтисодиётда тўлиқ устунликни кафолатлади. Бунинг эвазига оқ танлилар уни нафақат авторитаризми учун танбеҳ беришмади, балки уни қутқариб қолишди. Буфаньи улар билан дўстлик шартномасини имзолади, бу Франция манфаатларига таҳдид туғилганда Францияга мамлакатнинг ички ишларига аралашишига рухсат берди ва эвропалик дўстлар бу жонли француз манфаатини бир неча бор давлат тўнтаришидан қутқарди. Бундан ташқари, француз маслаҳатчилари Кот-д`Ивуарда энг юқори даражада ишлаган.
Буфаньининг ўлимидан сўнг, унинг ўрнини расман меросхўр этиб тайинланган Бедье эгаллади. Аммо 1999 йилда у Роберт Гей бошчилигидаги ҳарбийлар томонидан ағдарилди. Французлар давлат тўнтаришини маъқулладилар ва янги сайловлар ўтказишни буюрдилар. Гбагбо сайловда ғалаба қозонди, аммо Геи ўзини ғолиб деб эълон қилди. Гбагбо ўз тарафдорларини президентлик кенгашига бостириб киришга олиб келди ва Гей қочиб кетди. Гбагбо президент бўлди, аммо кейин фуқаролар уруши бошланди.
Гап шундаки, Кот-д`Ивуар минтақа меъёрлари бўйича бой давлат бўлган ва 60-йилларнинг бошидан буён мамлакат шимолида жойлашган қўшни давлатлардан кўплаб мусулмон гастарбайтерлар келишган. Амалда мамлакат мусулмон шимоли ва христиан жанубига бўлинган. Мусулмонлар анъанага кўра ўзларини маҳрум деб ҳисоблашган ва улар сайловда ўз номзодини четлатишга ҳаракат қилганларида (қонунга кўра, президентликка номзоднинг иккала ота-онаси ҳам Кот-д`Ивуарда туғилган бўлиши керак) қуролли тўқнашув бошланган. Французлар президент Гбагбони қўллаб-қувватладилар (аввал улар Гбагбо ва Франция манфаатларига қарши фитна уюштиргани учун бир неча кишини ҳибсга олишди, кейин эса француз ва чет эл фуқароларини ҳимоя қилиш баҳонасида чекланган ҳарбий контингентни жойлаштирдилар). Шу билан бирга, оқ танли дўстлар тасодифан республиканинг барча ҳаво кучларини йўқ қилишди. Худди латифага ўхшайдиган вазият: Кот-Д`Ивуар ҳаво кучлари исёнчиларга ҳужум қилди, лекин тасодифан француз лагерига зарба бериб қўйди ва бир неча киши ҳалок бўлди. Французлар кўп ўйлаб ўтирмасдан, Кот-Д`Ивуар даги барча самолётлар ва вертолётларни бомбардимон қилишди, шунчаки маҳаллий ҳаво кучларини йўқ қилишди. Бироқ, бу можаро ҳеч қандай тарзда ривож топмади.
2010 йилда мухолифат етакчиси Уаттаре янги сайловларда ғалаба қозонди, энди эса Гбагбо ўз ғалабасини эълон қилди. Французлар ўзгариш учун рақибини қўллаб-қувватладилар. Гбагбога қарши зудлик билан халқаро санкциялар жорий этилди ва у армиядаги содиқ одамлари ёрдамида ҳокимиятни куч билан сақлаб қолишга ҳаракат қилди. Саркози Уаттара исёнчиларига ёрдам берган ҳарбий контингентни жойлаштирди. Французлар зирҳли техникага эга бўлган, президент саройига ҳаводан зарбалар берган ва махсус кучларнинг операцияси натижасида Гбагбо қўлга олинган. Ҳозир у Гаагада трибунални кутмоқда, инсониятга қарши жиноятларда айбланмоқда. Энг таъсирли тафсилот: у бу урушда эмас, балки французлар томонидан қўллаб-қувватланган охирги урушда жиноят қилган.
Мустақил Габон тарихи қисман ўхшаш. Габон ҳам аҳоли сони камлиги ва катта нефть захиралари туфайли Африканинг энг бой давлатларидан биридир. У ерда умуман 55 йил ичида атиги 3 та президент алмашган. Мамлакатнинг биринчи раҳбари Мба 1964 йилда ҳарбий тўнтариш натижасида ҳокимиятдан ағдарилган эди. Гарчи фитначилар ўзларининг позициялари французлар тарафдори бўлиб қолишларига қасамёд қилишса ҳам, Париж норози бўлди ва икки кундан кейин француз парашютчилари Мбани асирликдан озод қилишди. У муддатининг қолган қисмини президент саройида французар ҳимояси остида ўтказди. 1967 йилда Мба вафотидан кейин Омар Бонго Габон президенти бўлди - у 42 йил давомида ҳокимият тепасида қолди. Бонго африкача экзотикадан қочмади (масалан, у габонликлар аслида оқ ирқ вакиллари эканлиги ва Мисрда пайдо бўлганлиги ва уларнинг қора териси жанубга кўчиб ўтиш натижасида пайдо бўлганлиги ҳақидаги оригинал назарияни ишлаб чиқди), лекин у каннибализмгача бормади, фақат бироз коррупцияга йўл қўйди. Гарчи америкаликлар Бонгони дунёнинг энг коррупцияга учраган етакчиларидан бири, деб бир неча бор даъво қилишса-да, французларнинг ўзлари унинг Елисей ярим оролида ҳашаматли саройи борлигини жуда яхши билишган, аммо унга ҳеч ким тегмаган. Бонго ўлимидан кейин унинг ўғли президент бўлди ва шу кунгача президент бўлиб қолмоқда.
Бироқ, французлар беозор Бонгога қараганда кўпроқ эксцентрикларга тоқат қилганда, коррупция ҳақида нима дейиш мумкин. Мисол учун, Марказий Африка Республикасидан Бокасса: ҳақиқий фахрий, Иккинчи жаҳон уруши иштирокчиси, Франция мукофотларини олган. Аммо у жуда экзотик эди - миш-мишларга кўра, у сиёсий рақибларини том маънода еб қўйган. У франк зонасини тарк этиш ва СССР билан дўстлашишни бошлаш билан таҳдид қилган, француз журналистларига мамлакатда ишлашни тақиқлаган. Бироқ французлар унинг барча масхараларига чидашди – Марказий Африка Республикасида муҳим уран конлари бор эди, Бокасса эса Франция президенти д`Эстенга сахийлик билан бриллиант совға қилди ва бунинг учун унинг “оиласи аъзоси” деб аталди. Французлар ҳатто Бокассанинг аҳмоқона тож кийдириш маросимига кўз юмдилар: у ўзини император деб эълон қилди ва мамлакат йиллик даромадининг чорак қисмини шу маросимга сарфлади.
Бокасса мамлакатни фуқаролар уруши ёқасига олиб келган махсус форма кийиш тўғрисида фармон чиқаргач, французларнинг сабр косаси тўлди. Барча мактаб ўқувчилари ва талабалар махсус форма кийишлари керак эди - форма, албатта, Бокасса фабрикаларида тикилган ва бир неча ойлик маошларга тўғри келган. Кўчаларда ёшлар ва аскарлар ўртасида ҳақиқий жанглар бошланди. Тез орада французлар императорнинг Ливияга жўнаб кетганидан фойдаланиб, пойтахтни эгаллаш учун махсус қўшин юбордилар. Француз десантчилари Марказий Африка Республикасининг янги раҳбарини эълон қилишди ва Бокассага Францияда қолишга рухсат берилди, бу ерда у ўз қалъасида яшади. Бироқ, қора танли Наполеоннинг ағдарилиши деярли ҳеч нарсани ўзгартирмади: ўшандан бери ўнлаб ҳарбий тўнтаришлар содир бўлди. Ҳатто Орел шаҳридаги Совет техникумининг битирувчиси ҳам бир мунча вақт Марказий Африка Республикасини бошқаришга муваффақ бўлди. Ҳозирги вақтда МАРда давлатнинг кўриниши фақат француз аскарларининг мавжудлиги билан қўллаб-қувватланади.
Француз қўшинларининг у ёки бу томондан Африка можароларида иштирок этиши узоқ вақтдан бери одатий ҳол бўлиб келган. 1962 йилда француз аскарлари Сенегалда ағдарилган президентни тикладилар. 1968 йилда улар Чад президентини исёнчилардан ҳимоя қилдилар. 1978 йилда улар урушни тугатиш учун Чадга жойлаштирилди. Худди шу йили улар Заир диктатори Мобуту ҳокимиятни сақлаб қолиши учун қўзғолончилар билан жанг қилдилар. 1986 йилда тўнтаришнинг олдини олиш учун Тогога парашютчилар ташланди.
Сўнгги пайтларда французлар ўзларининг Африка сиёсатидан оғизда узоқлашишга ҳаракат қилишса-да, аслида улар Франсафрикадан воз кечишлари даргумон. Хусусан, 2012 йил октябр ойида президент Франсуа Олланд шундай деди:
"Франсафрика" кунлари ўтмишда қолди. Энди Франция бор, Африка бор ҳамда Франция ва Африка ўртасида ишонч, ошкоралик ва ҳамфикрликка асосланган муносабатлар мавжуд. Мен африкаликларни шериклар, дўстлар деб биламан. Дўстлик бурчларни назарда тутади ва уларнинг биринчиси самимиятдир.
Бироқ, 2013 йил январида француз қўшинлари Малида исломий исёнчиларга қарши “Франция фуқаролари саломатлигини таъминлаш ва мамлакат ҳудудий яхлитлигини сақлаб қолиш” мақсадида “Сервал” операциясини бошлади. Операция 2014 йилда якунланган бўлса-да, француз қўшинлари ҳали ҳам Малида қолмоқда.
Албатта, Франсафрика ўз афсоналарини вужудга келтирган. Улар орасида машҳур "ёлланма аскарлар қироли" ва "республика корсари" Боб Денард бор, у Африкадаги можароларнинг ярми ва ўнлаб давлат тўнтаришларининг иштирокчисига айланди. Денард ҳеч қачон расман француз махфий хизматларининг агенти деб аталмаган бўлса-да, унинг ўзи улар билан фақат яқин алоқада ишлаганини ва ҳеч қачон француз манфаатларига қарши чиқмаганини ҳеч қачон инкор этмаган. "Ёлланма аскарлар қироли" нинг бутун француз хавфсизлик кучлари билан алоқаси сир эмас ва Денард устидан рамзий судда Франсафрика сиёсатининг асосчиси ва дирижёри Жак Фоккар шахсан уни ҳимоя қилишга ҳаракат қилди.
Фоккар Сурков ва Володиннинг ўзига хос аралашмаси эди: ташқи сиёсатнинг узоқ муддатли кулранг кардинали ва кўп ҳаракатни севувчи шахс. Фоккар колониялардан бирида ўсган ва болалигидан у ерда бизнес билан шуғулланиб, чет эл ҳудудларининг тузоқларини билар эди. Уруш йилларида у расман Қаршилик кўрсатиш сафига киритилган ва де Голл билан яқин дўст бўлган. Урушдан кейин у энг кўзга кўринган шерикларидан бирига айланди. У янги Франциянинг разведка хизмати SDECE ташкилотчиларидан бири эди. Фоккар, шунингдек, DPS - Миллий фронтнинг ҳарбийлаштирилган гвардиясини яратишда ҳам қайд этилган. Ҳа, ҳа, худди шу Ле Пеннинг «боласи»ни.
Мустамлакаларни яхши билган Фоккар мустамлака ҳудудларига саёҳатларида де Голлга ҳамма жойда ҳамроҳ бўлган (унинг ўзи ўнг қанот голлист эди). Африка мустақиллигидан бир йил олдин, Фоккар Африка ишлари бўйича бош котиб лавозимини эгаллади. Дарҳақиқат, у собиқ мустамлакаларда қарор қабул қиладиган одамларнинг (президент, махфий хизматлар раҳбарлари ва ҳарбийлар) ўта тор доирасига кириб, бутун француз сиёсатини белгилаб берган. Фоккар барча Африка тартибларини билар эди, барча Африка раҳбарлари билан шахсан алоқалар ўрнатди, Африка президентларини қўллаб-қувватлаш ёки ағдариш учун хусусий ҳарбий компаниялардан ҳарбийлар ва ёлланма аскарларни жалб қилишга рухсат берди, бунинг учун у Monsieur Afrique норасмий лақабини олди.
Фоккарнинг қора қитъадаги асосий рақиблари советларга хайрихоҳ кучлар эди. Уларга қарши курашда у муваффақият қозонган. Деярли барча французпараст президентлар ҳокимиятда сақланиб қолган, аммо муваффақиятсизликлар ҳам бўлган. Конго Республикасида узоқ вақт давомида советларга хайрихоҳ режим ўрнатилди, уни ағдариб бўлмади. Бениндаги советларга хайрихоҳ ҳукуматни ағдаришга уриниш ҳам муваффақиятсизликка учради. Аммо баъзида французлар хорижий ҳудудларда курашга киришдилар. Нигерия Британиянинг собиқ мустамлакаси эди; улкан нефть захиралари бўлган Биафра штатини мамлакатдан ажралиб чиқишга уринишдан кейин фуқаролар уруши бошланди. Нигерия армиясини СССР ва Англия қўллаб-қувватлаган, французлар эса Биафрадан айирмачиларни қўллаб-қувватлаган, уларни қурол-яроғ билан таъминлаган ва ёлланма аскарларни ёллашни ташкил қилган. Франциянинг ўзи, БМТ каби, Биафра мустақиллигини тан олмаган бўлса-да, Африкадаги асосий француз сунъий йўлдошлари (Кот-д`Ивуар ва Габон) буни тан олди. Фуқаролар уруши 2-3 миллионга яқин одамнинг ўлими билан якунланди ва айирмачилар етакчиси Кот-д`Ивуардан бошпана топди.
Фоккар Африка сиёсатини 1970-йилларнинг ўрталаригача бошқарган. Шундан сўнг, у мустамлакачилик ишлари бўйича котибиятни расмий равишда бошқармади, аммо унинг иштирокисиз биронта ҳам операция ўтказилмади. Фоккар ҳар кимни ва ҳамма нарсани билар эди, уни мунтазам равишда маслаҳатчи сифатида олиб келишарди. Шуни таъкидлаш керакки, Фоккар ўзига хос, ўта сурбет иш услубига эга эди. У тўнтаришлардан, порахўрликдан умуман уялмасди, диктаторлар ва порахўр амалдорлар билан муомала қилиш зарурати уни қийнамади. Агар бошқа давлатлар иложи борича эҳтиёткорлик билан ҳаракат қилишга уринсалар, французлар камтарликсиз ўзларига керак бўлган одамларни ағдариб ташлашди ёки ҳокимиятда ушлаб туришди - хайриятки, улар Африканинг барча мамлакатлари билан имзоланган дўстлик шартномалари кўринишидаги ажойиб «суғурта» бор эди. Ушбу шартномаларга кўра, Франция ўз миллий манфаатларидан хавф туғдирса, куч ишлатишга тўлиқ ҳуқуққа эга эди.
Француз қўшинлари томонидан 32 йил давомида ҳокимиятда қолишга ёрдам берилган Заир диктатори Мобуту мамлакатда европача кийимларни тақиқлаб қўйди, сиёсий рақибларини оммавий қатл қилди ва бюджетдан 5 миллиард доллар ўғирлади, бу эса мамлакатни бутунлай вайрон қилди. Президент д`Эстен уни ўз дўсти деб аташига тўсқинлик қилмади. Қолаверса, д`Эстен, юқорида айтганимиздек, каннибал император Бокассани ўз оиласининг аъзоси деб атаган - унинг дўстлик ҳақидаги ғоялари шундай эди.
Франция тарафдори бўлган барча Африка мамлакатларида президентлар биринчи навбатда барча сиёсий партияларни тақиқладилар, шундан сўнг улар 30-40 йил давомида ҳукмронлик қилишди, агар улар илгари ўлмаган бўлсалар ёки француз манфаатлари йўлини кесиб ўтмаган бўлсалар - кейинги ҳолатда улар билан суҳбат қисқа бўларди. Тўғри, оммавий ахборот воситалари доимо африкалик диктаторлар инсон ҳуқуқлари ҳақидаги даъволардан унчалик безовталанмасликлари учун Франция президентларига ўзига хос ҳурмат кўрсатишади, деб даъво қилмоқда. Хусусан, бир неча йил аввал Африка ишлари бўйича котибият ходимларидан бири Робер Буржи ўтмишда диктаторлар ва французлар ўртасида ўзига хос воситачи бўлиб ишлаганини айтди:
Буржининг сўзларига кўра, у Жак Ширак ва Бош вазир Доминик де Вилпенга спорт сумкаларида, сувенир барабанларда, альбом ва плакатларда яширилган пул жўнатган. Маблағлар Дени Сассу Нгессо (Конго/Браззавил), Абдулай Вад (Сенегал), Блез Компаоре (Буркина-Фасо), Омар Бонго (Габон), Лоран Гбагбо (Кот-д`Ивуар) ва бошқалар каби таниқли Африка етакчиларидан келган. Бургеснинг сўзларини тўлиқ тасдиқлаган Гбагбонинг ёрдамчиси сўзларига кўра, унинг ишида бу тахминан 3 миллион евро эди. "Ширак ва де Вильпен кўз ўнгимда пул санашарди", - дейди Буржи. Унинг сўзларига кўра, саккиз йил давомида Ширак шундай қилиб, тахминан 20 миллион доллар олган. Робер Буржининг сўзларига кўра, Ширакдан олдингилар - Жорж Помпиду, Валери Жискар д`Эстен ва Франсуа Миттеран даврида ҳам ишлар худди шундай бўлган.
Бироқ бу баёнотлардан кейин жиноий иш қўзғатилгани йўқ.
Французлар собиқ мустамлакаларнинг гуллаб-яшнаши ҳақида жуда кўп қайғурадилар, деб бўлмайди. Мустақилликка эришгандан бери 20 га яқин давлат тўнтаришини бошидан кечирган жафокаш Нигер аҳоли жон бошига тўғри келадиган ЯИМ ва инсон салоҳияти индексининг барча турлари бўйича доимий равишда охирги ўринни эгаллаб турибди. Фақат Габонда ишлар нисбатан яхши кетмоқда - катта нефть захиралари ва кам аҳоли туфайли. Кот-д`Ивуар худди шу хом ашё туфайли нисбатан ривожланган. Чад, Марказий Африка Республикаси, Нигер, Буркина-Фасо, Мали, Сенегал, Того доимий равишда сайёрадаги энг қашшоқ давлатлар қаторига киради.
Шу билан бирга, Франция бу мамлакатларда ишлаб чиқарилган товарларнинг асосий харидори ҳам эмас - улар уни фақат сотув бозори сифатида қизиқтиради. Франция Республикаси Сенегал, Габон, Камерун, Конго Республикаси (собиқ Белгия мустамлакаси билан адаштирмаслик керак), Чад, Нигер учун асосий импортчи ҳисобланади. Юқорида санаб ўтилмаган собиқ Африка мустамлакаларининг қолган қисми учун у иккинчи йирик импортчи ҳисобланади.
Хўш, Франcафрика нима? Биринчидан, норасмий алоқалар тизими ва яширин сиёсат. Шахсий муносабатлар ва келишувларнинг катта роли. Дипломатияни анъанавий дипломатлар эмас, балки "норасмийлар" - йирик француз корпорацияларининг топ-менежерлари ва оддий элчи ва консуллардан кўра кўпроқ таъсирга эга разведка ходимлари олиб борадилар.
Иккинчидан, Африка франки валюта иттифоқи орқали собиқ мустамлакалар устидан қаттиқ иқтисодий назорат. Кредитлар қатъий чекловлар остида, асосан, француз товарларини сотиб олиш учун берилади, яъни пул ҳатто мамлакатни тарк этмайди.
Учинчидан, ҳарбий назорат. Франция ҳарбий базалари асосий мамлакатларда жойлаштирилган. Бу давлатларнинг деярли барчаси ихтиёрий равишда ва мажбуран дўстлик ва ёрдам шартномаларини имзоладилар, унга кўра, французлар Африкада ҳарбий кучларни жойлаштириш ва сиёсий воқеаларга аралашиш ҳуқуқига эга бўлди.
Юқоридаги учта бандга риоя қилиш французларга муҳим фойдали қазилмаларни қазиб олишни назорат қилиш ва ўзларининг норасмий мустамлакалари бозорларига товарларнинг асосий етказиб берувчиси бўлиш имконини беради. Франциянинг собиқ мустамлакаларининг баъзиларида уран Франция ядровий дастури учун қазиб олинди ва ҳукуматларга уранни Франциядан бошқа ҳеч кимга сотишга рухсат берилмади.
Франсафрика сиёсатида французлар учун фақат ижобий томонлар мавжуд. Аммо африкаликлар учун ҳаммаси ҳам кўнгилдагидек эмас. Очиғини айтганда, африкаликлар учун эски мустамлакачилик эҳтиёткорлик билан ниқобланган неоколониализмдан кўра фойдалироқ эди. Илгари, ҳар ҳолда, мустамлакачилар қандайдир тарзда мустамлакаларнинг даражасини кўтардилар, инфратузилмани ривожлантирдилар, маҳаллий аҳолини миссионерлик мактабларида ўқитдилар, маҳаллий касалхоналарда даволадилар ва умуман, потенциал ривожланишга сармоя киритдилар. Энди бу масъулият тўртдан уч қисми failed states саналган давлатларнинг ўзига юкланади. Французлар эса, ўз навбатида, улар олдида ҳеч қандай мажбуриятга эга эмаслар. Мустақиллик, суверенитет. Ҳиндуларнинг муаммолари шерифни қизиқтирмайди.
Натижада деколонизация ва ёш Африка демократияси билан ҳаммаси қандайдир ноқулай бўлиб чиқди. Россия бош вазирларидан бири айтганидек: яхшироқ бўлишини хоҳлагандик, лекин бу ҳар доимгидек бўлиб чиқди. Африканинг гуллаб-яшнаши ўрнига, у бутун бир қитъанинг катталигидаги ахлатхона бўлиб чиқди. "Африкалик одам тарихга кирмади", - деди бир сафар Саркози. Бунда у ҳақ, лекин бунинг нафақат африкаликлар "хизмати" катта эканлиги ҳам ҳақиқат. Қолаверса, Африка муаммоларини фақат французларнинг фитналари билан изоҳлаб бўлмайди.
