Афғонистоннинг Шимолий вилоятларида радикал «Толибон» ҳаракатининг уч қўмондони аллақачон юқори мартабали хўжайинларни назоратидан чиқиб, яқиндагина сафдошлари бўлганлар билан жанг қилишни бошлади. Асосий сабаб етник келиб чиқишдир. Деярли бутунлай пуштунлардан ташкил топган радикал ҳаракат раҳбарияти Афғонистонда пуштунлаштиришни амалга оширишга ҳаракат қилмоқда, аммо бу бошқа этник гуруҳларнинг қаршилигига сабаб бўлади. Ўзбеклар, ҳазоралар ва тожиклар орасидан толиблар пуштун толибларига қарши исён кўтармоқда. Натижада, вазият этник йўналиш бўйича «Толибон» ичидаги урушга айланиши мумкин.
Ўзбеклардан бошланди
Миллий асосда «Толибон» ичидаги биринчи муҳим можаро шу йилнинг 13 январида содир бўлган. Шимолий Фарёб вилоятида радикал «Толибон» ҳаракатидан Паштун жангарилари маҳаллий «Толибон» қўмондони, этник ўзбек Махдум Аламни ҳибсга олганидан сўнг маҳаллий ўзбеклар тартибсизликлар уюштирди. У 12 январь куни «Толибон» ҳукуматидаги Мудофаа вазири муовини Мулла Муҳаммад Фазелнинг буйруғи билан Балх вилоятининг Ўзбекистон билан чегарадош маъмурий маркази Мозори Шарифда ҳибсга олинган эди.
Аҳолисининг аксарияти этник ўзбеклар бўлган Фарёб маъмурий маркази Меймен шаҳрида тартибсизликларга айланган норозилик намойишлари бўлиб ўтди. Маҳаллий ўзбеклар пуштун толибларини дўппослаб, қуролларини олиб қўя бошладилар.
Қайд етиш жоиз, тасвирланган воқеалардан бир ой олдин таёқ билан қуролланган қўшни Жаузжан вилоятида яшовчи ўзбеклар ва туркманлар ўз юртларини ўқотар қурол билан келган «Толибон» жангариларидан ҳимоя қила олган. Ҳодиса асосан туркий тилли халқлар вакиллари яшайдиган Куш-Тепа округида содир бўлган. Толиблар маҳаллий ўзбеклар ва туркманлардан пуштун тилида сўзлашувчи Кучи халқига ўтиш учун ерларни тортиб олишга ҳаракат қилдилар, аммо туркий тилда сўзлашувчи Куш-Тепа аҳолиси ўз ҳудудларини ҳимоя қилишга муваффақ бўлишди.
Алам ва Фарёбдаги тартибсизликларга келсак, «Толибон» у ерга жангариларнинг муҳим кучлари етиб келганидан кейин вилоятдаги вазиятни назорат остига олишга муваффақ бўлди. Алам эса апрел ойи ўрталарида «Толибон» ҳукуматида қишлоқ хўжалиги вазири муовини лавозимини эгаллаган яна бир ўзбек қўмондон Салоҳиддин Аюбий воситачилигида озод етилган эди.
Бироқ, бу воқеадан ««Толибон»»нинг пуштун раҳбарияти ҳеч қандай сабоқ олмади. Пуштун раҳбарларини асосан бошқа миллат вакиллари яшайдиган вилоятларда мажбурлаб ўтказишга уринишлари давом этди.
Ёзги исёнлар
Июн ойида «Толибон» ҳукумати ҳазара шиалари яшайдиган Сари-Пул вилоятининг Балхоб туманида этник ҳазара бўлган маҳаллий қўмондон Мадий Мужоҳидни алмаштиришга уринди. Мужоҳид итоат қилишдан бош тортди ва унинг жангчилари бошқа минтақалардан келган «Толибон» жангчилари учун туманга киришни тўсиб қўйишди. Ўз навбатида, «Толибон» раҳбарияти қўзғолонни бостириш учун қуролли қисмларни юборди. Балхоб қамал ҳолатига тушиб қолди. Фарёблик ўзбек жангарилари қамалда қатнашишдан бош тортгани диққатга сазовордир.
23 июн куни туман ««Толибон»»нинг марказий раҳбариятига бўйсунувчи бўлинмалар томонидан ҳужумга учрагани хабар қилинган эди. Бундан ташқари, бу ҳақда «Толибон»нинг энг эски душманларидан бири, афғонистонлик ўзбеклар жамоаси етакчиси маршал Абдулрашид Дўстум маълум қилган.
Ҳужум Маҳжий Мужоҳид бошчилигидаги ҳазара отрядлари томонидан муваффақиятли қайтарилди. Балхоб туманини қамал қилиш давом этмоқда.
Тўқнашувлар Сари-Пул вилоятида кечар экан, Тожикистон билан чегарадош Бадахшон вилоятидаги қўмондон Қори Ваққосга бўйсунадиган толиблар ўтган йил сентябридан бери толибларга қарши партизан уруши олиб бораётган миллий қаршилик фронтига ўтишди. Ваққос жангарилари Тагаб туманидаги бир қатор қишлоқларни ўз назоратига олди.
22 июн куни Сари-Пул вилоятида Балхоб тумани билан чегарадош Куҳистанат туманида истиқомат қилувчи тожик қўмондон Зариф Музаффарий толиблар марказий раҳбарияти тобелигидан чиқиб кетгани маълум бўлди. Ўтган йилнинг августида ташкил этилган «Толибон» режими остида у Сари-Пул вилояти ҳокими ва асосан тожиклар истиқомат қиладиган Ҳиротда 207-ал-Фарук армия корпуси қўмондони сифатида хизмат қилган. Бир мунча вақт олдин унинг машинаси портлатилган, ўзи яраланган. У суиқасдда ҳаракат раҳбариятини айблайди.
Ҳозирча Музаффар «Толибон»нинг пуштун раҳбариятига қарши уруш эълон қилмаган, аммо афғон матбуотига кўра, фаол равишда ўз қўшинини ишга солиб, Балхоб ҳазораларига қўшилиши мумкин.
Пуштунлаштириш «Толибон»ни ҳалок қилмоқда
Эслатиб ўтаман, «Толибон» ҳаракати 1990-йиллар бошида Афғонистоннинг жанубий, пуштун вилоятларида пайдо бўлган.
Аслида, бу Паштун миллатчи ташкилоти бўлиб, унинг асосий мафкураси сунний ислом эмас, балки пуштунларнинг Пуштунвалай деб номланган анъанавий хулқ-атвор нормалари тўпламидир.
Шу билан бирга, Афғонистон аҳолиси жуда хилма-хил этник таркибга эга. Пуштунлар ҳатто мамлакат аҳолиси орасида кўпчиликни ташкил этмайди – турли ҳисоб-китобларга кўра, уларнинг сони мамлакат аҳолисининг умумий сонининг 40 фоизига етади. Сон бўйича иккинчи ўринда тожиклар – улар асосан шимол ва ғарбда яшайдилар. Марказий вилоятларда ва шимолда яшовчи ҳазораларнинг муҳим жамоалари, асосан шимолда яшовчи ўзбеклар ва туркманлар мавжуд.
1996 йилда Кобулда биринчи марта ҳокимиятни эгаллаб олган «Толибон» Паштунвалайни назорат қилинадиган ҳудудларга мажбурлашга уринди. Бу радикалларнинг 1996 йилдан 2001 йилгача Афғонистонни тўлиқ эгаллаб ололмаслигининг сабабларидан бири эди — пуштун бўлмаган этник гуруҳлар вакиллари бошқа одамларнинг хулқ-атвор нормаларига бўйсунишдан исташмади.
«Толибон» томонидан мажбуран амалга оширилаётган пуштунлаштириш нафақат Афғонистондаги миллатлараро фуқаролар урушининг янги босқичи учун зарур шарт-шароитларни, балки ҳаракатнинг ўзида жиддий бўлинишни ҳам яратади. Шундай қилиб, агар «Толибон» раҳбарияти ички сиёсатини ўзгартирмаса, Афғонистонда тез орада кенг кўламли ҳарбий ҳаракатлар бошланади, деб тахмин қилиш мумкин. Бир-биридан этник келиб чиқиши билан фарқ қиладиган, кечагина сафдош бўлган «Толибон» вакиллари уларга жалб қилинади.
Абу Муслим таржимаси
