Россия Федерациясида ислом православ насронийликдан кейин иккинчи энг катта диндир. Ҳозирда Россиядаги мусулмонлар сони йигирма млн кишини ташкил этади ва бу 2009 йилда бир юз қирқ икки млн киши бўлган Россия умумий аҳолисининг еттидан бир қисмидир. Россияда қанча мусулмонлар борлиги ҳақида аниқ статистик маълумотлар йўқ ва умуман, россияликларнинг диний мансублиги ҳақида расмий статистик маълумотлар йўқ, мусулмон ташкилотлари раҳбарлари Ислом динига эътиқод қилувчилар сонини йигирма млн деб аташади.

Россия Федерацияси Президенти Владимир Путин Россияда қанча мусулмон бор, деган саволга "Россияда йигирма миллионга яқин мусулмон яшайди", деб жавоб берди. Россия миллий сиёсат вазири Владимир Зориннинг сўзларига кўра, аҳолини рўйхатга олиш натижаларига асосан, "ислом анъаналарига содиқ қолган" халқлар сони ўн тўрт ярим миллион кишини ташкил этади. Шунингдек, Россия Федерацияси Федерация Кенгаши аъзоси, Россия Шарқ сиёсати маркази раҳбари Ралиф Сафиннинг Россияда қанча мусулмон борлиги ҳақидаги саволга жавобан, ўн миллиондан ортиқ мусулмонлар борлигини айтган фикри ҳам чоп этилган. "Мусулмонлар қўмитаси" раиси Ҳайдар Жемалга кўра, мусулмонларнинг ҳақиқий сони яширишади, лекин Россияда қанча мусулмон бор, деган саволга у аниқ жавоб берди – "Россияда 30 миллионга яқин мусулмонлар бор". Турли хил фикрлар борки, бу Россиядаги мусулмонлар сонини аниқ айтиш мумкин эмас деган хулосани яна бир бор тасдиқлайди.

Диний тикланиш жараёни 1991 йилдан кейин, қайта қуришдан кейин бошланди - бу жараён барча динларга таъсир кўрсатди, натижада мусулмонлар сони этник жиҳатдан ўзини ислом билан боғлиқ ҳисоблайдиган одамлар сонига нисбатан кўпайди. Шунингдек, бу жараён жамиятда янги қатламнинг пайдо бўлишига олиб келди, унинг асосини илгари бошқа динларга эътиқод қилган халқлар: яҳудийлар, славян халқлари, шунингдек, Узоқ Шимол ва Сибир халқлари, яъни янги қабул қилинган мусулмонлар ташкил этди, уларнинг муҳим қисми рус мусулмонларидир.

Россия ҳудудида мазҳаблар

Россия мусулмонлар жамоатининг ўзига хос хусусияти унинг хилма-хиллигидир. Россия ҳудудида дунёдаги барча сунний мазҳаблардан иккита жамоа - ҳанафийлар ва шофеийлар мавжуд.

Ҳанафийлар ўзларини милоддан аввалги VII-VIII аср бошларида ёки ҳижрий маълумотларга кўра 80-150-йилларда яшаган ислом олими Абу Ҳанифа ва унинг шогирдлари, жумладан Муҳаммад аш-Шайбоний, Абу Юсуф Яқуб ибн Иброҳим ал-Куфий, Хасан ибн Зиёд ал-Лулуий, Абдуллоҳ ибн Муборак ал-Марзавий ва Абу Хузайл Зуфарнинг издошлари деб атайдилар. Россияда ҳанафийлар Волгабўйи халқлари орасида ислом тарқалишининг дастлабки йиллариданоқ пайдо бўлган ва бугунги кунда бу ҳудудларда мусулмонлар ҳанафий мазҳабига амал қилишади - булар чувашлар, мордвалар, бошқирдлар, татарлар ва бошқа Волга-Урал ва Сибирь халқлари. Ҳанафийлар Доғистон халқлари орасида ҳам мавжуд - булар республика шимолида яшовчи ногайлар - улар сўнгги пайтларда энг фаол диний ва миллий анъаналарни қайта тикламоқда. Россия ўзининг кўп асрлик тарихи давомида анъанавий исломий ҳудудларни ифодаловчи давлатларни ўз ичига олган - булар Қрим, Марказий Осиё республикалари ва Абхазия. Бу давлатларнинг туб аҳолиси анъанага кўра ҳанафийдир.

Ҳижрий 150-204 йилларда яшаб ўтган буюк ислом олими Абу Абдуллоҳ Муҳаммад ибн Идрис аш-Шофеъийнинг тарафдорлари ва унинг шогирдлари ўзларини шофеийлар деб атайдилар. Шофеъий мазҳаби тарқалиш бўйича дунёда иккинчи ўринда туради. Шофеъий мазҳабидаги устозни "иккинчи асрнинг янгиловчиси" деб аташган, Пайғамбаримиз Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васаллам айтганларидек, мусулмон умматига ҳар асрнинг бошида Аллоҳ таоло "унинг дини иши янгиловчисини юборади". Имом Аҳмад ибн Ҳанбал айтадиларки, Аллоҳ таоло ҳар асрнинг охирида одамларга суннатни тирилтирувчини юборади. Булар биринчи асрда Умар ибн Абдул-Азиз, иккинчи асрда эса Имом аш-Шофеъий эди.

Шофеъий издошлари орасида ислом уламолари кўп бўлиб, улар орасида фақиҳ ал-Мовардий, илоҳиёт олими Ғаззолий, фақиҳ ва ҳуқуқшунос ас-Суютий ва эронлик тарихчи олим Рашидиддин ад-дин ал-Ҳамадоний бор. Кавказ мусулмонларининг аксарияти бу мазҳабга амал қилади.

Сўнгги йигирма йил ичида Россияда мусулмонлар сони диаспораларнинг кенгайиши туфайли ортиб бормоқда, уларга Кавказ халқлари меҳнат миграцияси натижасида қўшилган - бу ҳодиса бутун Россия Федерациясида кузатилмоқда ва натижада, шофеийлик эътиқоди анъанавий равишда ҳанафийлик кенг тарқалган ҳудудларда ҳам пайдо бўлмоқда.

Мусулмон халқларининг одат ва анъаналари

Россиядаги мусулмонлар маданий қадриятлари ва анъаналари ислом пайдо бўлишидан бир неча асрлар олдин шаклланган ва этник конфессиялари Ислом билан уйғун бўлган, лекин баъзи нуқталарда унга зид бўлган халқлар вакилларидир. Бу қарор топган анъаналар ва маданий хусусиятлар одатлар деб аталади, одатлар мусулмон эътиқоди билан муросасиз курашга киришиши ёки тўлиқ уйғунликда бўлиши мумкин.

Миллий кийимларнинг ранги ва шаклига келсак, миллий таомлар, шунингдек, санъат ва меъморчилик нуқтаи назаридан, агар улар "ҳалол" тушунчасига зид бўлмаса ва ислом дини томонидан рухсат этилган, меҳрибон, фойдали ва маъқул бўлса, ҳеч қандай қарама-қаршилик йўқ. Агар ислом нуқтаи назаридан одатлар ҳаром, яъни ёмон, зарарли ва рухсат этилмаган, шунингдек, тақиқланган ҳисобланса, бундай одатлар ислом маданиятига зиддир. Исломга зид бўлган қадимий урф-одатлар – келин ўғирлаш, алкоголли ичимликлар билан дабдабали тўйлар ўтказиш, тақиқланган рақсларни ижро этиш, шунингдек, марҳумнинг тепасида йиғлайдиган дафн маросими, бутпараст туморлардан фойдаланиш ва фитналар мавжуд.

Мусулмон ташкилотлари

Россияда етакчи мусулмон ташкилотлари Равиль Гайнутдинов томонидан бошқариладиган Россия муфтийлар кенгаши ёки СМР, Талгат Таджуддин томонидан бошқариладиган мусулмонлар марказий идораси ёки ЦДУМ ҳисобланади. Иккала ташкилот Абу Ҳанифа мазҳаби асосида фаолият юритади.

Шунингдек, ҳанафийликни тиклаш ва ўрганиш бўйича асосий марказ саналган Нижегород области мусулмонлар диний идораси или ДУМНО ҳам фаолият кўрсатади. Ушбу ташкилотга Гаяз Закиров билан Абу Ҳанифа жамғармаси раиси Умар Идрисов, шунингдек, уламолар кенгаши раиси Дамир Мухетдинов бошчилик қилади.

Шофеий мазҳаби асосида Кавказнинг асосий ислом ташкилотлари: муфтий Аҳмад-ҳожи Абдуллаев Доғистон мусулмонлари диний бошқармаси, Қорачай-Черкесия ва Ставропол муфтийси Исмоил Бердиев бошчилигидаги Шимолий Кавказ мусулмонларини мувофиқлаштириш маркази, шунингдек, унинг таркибига кирган ташкилотлар ўз фаолиятларини амалга оширади. Сўнгги йилларда Доғистон мусулмонлари диний бошқармаси диний фанларни ўрганиш ва қайта тиклашнинг асосий маркази бўлиб, унинг ҳомийлигида Махачқалъадаги Шимолий Кавказ университети Ислом таълими ва фанлари маркази, Илоҳиёт ва халқаро муносабатлар институти, шунингдек қатор мадрасалар, оммавий ахборот воситалари ва университетлар фаолият юритмоқда.

Россияда ислом тарихи

Биринчи мусулмонлар Россия ҳудудида VII асрда Доғистон заминида пайдо бўлган - улар халифалик савдогарлари, шунингдек, жангчилар эди, Россиядаги энг қадимги масжид ҳозиргача Дербент ҳудудида жойлашган. У VIII асрда қурилган бўлиб, бу ерларда Пайғамбар Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васаллам саҳобаларининг қабрлари ҳам бор. Тарихчилар Ислом келажакда Россия ҳудудига айланадиган ҳудудда Россия чўқинтирилишидан анча олдин – яъни икки аср олдин пайдо бўлган деган хулосага келишди, шунинг учун ислом худди яҳудийлик каби, Иброҳим монотеизмининг энг қадимий шакли ҳисобланади. Ислом эътиқодини Россия чўқинтирилишидан ажратиб турадиган нарса шундаки, ислом бутун Россия бўйлаб князнинг иродаси ва зўрлик билан эмас, балки аста-секин тарқалди.

Россияда мусулмонлар истиқомат қиладиган ҳудудлар

Замонавий Россия этник мусулмонларниннг қуйидаги фоиз нисбатига эга:

    Ингушетияда 98 %;

    Чеченистонда 96 %;

    Доғистонда 94 %;

    Кабардино-Балкарияда 70 %;

    Қорачой-Черкесияда 54,6 %;

    Бошқирдистонда 54,5 %;

    Татаристонда 54 %.

Ҳамма этник мусулмонлар ҳам ислом динига эътиқод қилмайди, Россияда бошқа дин вакиллари исломни қабул қилган ҳолатлар кўп учрайди – турли манбаларга кўра, фақат Россияда этник рус бўлган мусулмонлар сони ўн мингдан йигирма минг кишигача.

Россия мусулмонлари сони доимий равишда ўсиб бормоқда. Бу Озарбайжон, Марказий Осиё ва Яқин Шарқ давлатларидан келган муҳожирлар ҳисобига уларнинг сони табиий ўсиши билан боғлиқ.

Шунингдек, охирги пайтларда айтишимиз мумкинки, Россия Федерацияси мусулмонларининг хориждаги диндошлари билан бирлашиши жараёни жадал давом этмоқда, бу эса Россия мусулмонлари жаҳон ҳамжамияти ислом динининг бир қисми эканликларини янада тўлиқроқ ва мазмунли англашига хизмат қилмоқда.