Ажрим чизиғининг бу тарафидагилар иккинчи тарафидаги ҳар қандай насл, халқ, маданият, маърифат, илм – фан ва адабиётдан устун туради, биринчи томондагилар хожа ва ҳукмрон бўлиш учун иккинчи тарафдагилар эса итоат қилиш ва бўйинсуниш учун, биринчи тараф боқий қолиш ва равнақ топиш учун иккинчи тараф эса ўлиш ва зим бўлиш учун яратилган деб ҳисобланар эди. Айнан ана шу нарса ўз даврида юнонлар ва римликларни фарқлатиб турган. Зотан улар ўзларидан бошқаларни тарбияли деб ҳеч ҳам ҳисобламас эдилар. Улар барча нарсани ғариб деб, айниқса, Атлантика уммонининг шарқида воқеъ бўлган ҳар қандай ишни маданиятсизлик деб атар эдилар.
Ташқаридан келган ва бегонага тегишли бўлган ҳар қандай нарсага қарши қаратилган ана шу миллатчилик ва тарафкашлик руҳиятининг натижасида оврўпонинг айрим халқлари масиҳий динига ва Масиҳга ўз юртларидан дафъ этиб ундан қутилишни истаганлари бир мусибат ва бахтсизлик сифатида қарай бошладилар. Бу нарса Олмон ўқитувчиларидан бири профессор Этруни айтган ушбу сўзларда намоён бўлади:
«Бизнинг фарзандларимиз нима учун бегона халқларнинг тарихини ўрганишлари керак? Иброҳим ва Исҳоқ ҳақидаги қиссаларнинг уларга нима кераги бор? Бизнинг илоҳимиз ҳам олмон миллатидан бўлиши лозим».
Олмонияда Масиҳ алайҳиссалом Бани Исроилдан бўлганликлари учун у кишини тан олмайдиган бир гуруҳ пайдо бўлди. Унга муҳаббат ва эҳтиром ила итоат этиб юрадиганлари ҳам унинг Орийлар сулоласидан бўлганлигини исботлашга уринадилар. Олмонияда қадим замонларда олмон халқи ибодат қилиб ўтган қадимий миллий олиҳаларни қайта тиклашга бўлган ҳаракатлар пайдо бўлди.
Руслар ҳам ўта миллатчилик ва ватанпарварлик борасида ўзларининг эски рақибларидан қолишмайдилар. Зотан Россияликлар ҳозирги асрдаги жуда кўплаб буюк кашфиётларни руслар яратган дея эътиқод қиладилар.
Бинобарин жисмларнинг таркиб топиши ҳақидаги махсус қонуннинг ихтирочиси Лавуазье эмас аксинча у рус олими Михайил Ломоносовга тегишли бўлган нарсани ўзлаштириб олгандир. Электр токидан ёритиш учун фойдаланишни Эддисон бошлаб берган эмас. Зеро россиялик Люгин ундан олти йил муқаддам бу нарсани кашф қилган ва ҳоказолар. «Правда» газетасиининг нашр қилишича рус и телеграфни Морсдан олдинроқ ихтиро қилганлар ва шатакка олувчи кемани Стивенсондан олдинроқ ҳаракатга келтирганлар ва шу каби миллатчилик ва Россияни муқаддаслашдан бошқа омиллари йўқ бўлган ишлар.
Миллатчилик касалининг исломий ўлкаларга юқиши
Бутун оламни Исломга даъват қилиш ишларига бошчилик қилиши, ўз даврида тинчлик ва хотиржамлик рисоласининг ижрочиси, миллатчилик ва ватанпарварликка қарши мустаҳкам жабҳа бўлиши керак бўладиган ва умид қилинадиган мусулмон ўлкаларга ҳам ана шу миллатчилик касалининг кириб келиши кишини изтиробга соладиган ва афсуслантирадиган ишлардандир. Бунга ўша ўлкаларда диннинг таназзулга юз тутиши, Оврўпоча одоб – ахлоқ ва ғарбча маданиятдан таъсирланиш сабаб бўлган. Зотан сиз туркларда турончиликни, ўзларининг эски жоҳилиятларини, одоб – ахлоқ ва маданиятларини қайта тиклашга бўлган чақириқни, арабларнинг қўллари билан тарқалган Исломга, Ислом шариатига, маданияти ва тилига худди олмонларнинг орийлар наслидан бўлмаган анбиёлар келтирган динларга, юксак одоб – ахлоқ ва маданиятга янгича назар билан қараганлари сингари қараганларини кўрасиз. Зотан навқирон Туркиянинг айрим мутафаккирларининг эътиқод қилишларича Ислом туркларга тўғри келмайдиган бегона тасодифий диндир. Улар ўз ота – боболари Ислом динини қабул қилишларидан аввалги қадимий мажусийликларига қайтишлари авлороқдир. Ёзувчи Холида Адиб хоним одоб – ахлоқ ва тарбия жиҳатидан янги Туркиянинг энг буюк асосчиларидан бири «Зиё Кўк Алаб» ҳақида шундай дейди:
«Зиё Кўк Алаб усмонли турклар билан боболари туроний туркларнинг ўртасини бирлаштирадиган янги Туркияга асос солмоқчи бўлди. У Исломдан олдинги турклар даврида мавжуд бўлган сиёсий ва маданий қонун – қоидалар ҳақида ўзи жамлаган маълумотларга таяниб маданий ислоҳот олиб боришни истар эди. Зиё араблар олиб келган Ислом бизга тўғри келмайди, биз жоҳилият давримизга қайтмайдиган тақдирда ўзимизнинг табиатимизга тўғри келадиган қилиб диний ислоҳот олиб боришимиз керак, деб ишонар ва эътиқод қилар эди». (Холида Адиб Хонимнинг Деҳли миллий университетидаги маърузаларидан).
Ана шу ҳаракатнинг сўнги вақтларга келиб туркларда, шунингдек эронликларда мавжуд эканлигига шубҳ қилмаса ҳам бўлади:
Марҳум амир Шукайб Арслон – бу киши узоқ вақт Туркияда истиқомат қилгани сабаб араблардан ташқари туркларга тааллуқли масалаларни жуда ҳам яхши билар ҳамда халқ мажлисининг аъзоси бўлган эди, – шундай дейди:
«Бу ёқда иккинчи бир гуруҳ ҳам бор эдики у ана шу назарияларнинг барчасида биринчи гуруҳ– яъни, исломий усмонли миллатини даъво қиладиган гуруҳ- га мухолиф эди. Бу гуруҳнинг энг машҳур ташвиқотчилари Зиё Кўк Алаб, Россиядан келган Аҳмад Оғаев ва Юсуф Оқшўро, Жалол Соҳир, Яҳё Камол, Ҳамдуллоҳ Субҳиё раис, Жоқ (Турк Бурдий), миллий шоир Муҳаммад Аминбек ва кўпгина адиблару мутафаккирлар, кўплаб талабалар ва янги авлодлар эдилар. Ана ўшалар туркларни Ер юзидаги энг қадимги ва энг буюк халқлардан бири, маданиятга биринчилардан бўлиб эришганлардан, улар билан мўғил миллати аслида битта ва битта бўлиши ҳам керак дея даъво қилар эдилар. Улар буни Турон жамияти деб атар эдилар. Улар Сибир, Хитойнинг Туркистони, Форс, Кавказ, Онадўл ва Ромаллидаги турклар билан чекланиб қолмадилар балки уларнинг пойдеворлари Хитойдаги мўғуллар, Оврўподаги Мажор ва Финландларгача чўзилди. Бунинг барчасига уларнинг асли турон экани айтилар эди. Уларнинг гаплари биринчи тоифаникидан фарқ қилар эди. Зотан, улар энг аввало турк кейин мусулмондирлар. Уларнинг шиорлари динга эътиқод қилмаслик мусулмон жамиятига эътиборсиз бўлиш эди. Аммо ўша жамият турон миллатининг нуфузи учун хизмат қиладиган бўлса ана ўшанда ундан ғоя эмас восита сифатида фойдаланишни истар эдилар. Ана шу турончилик гуруҳининг кўпгина вакиллари ғулувга кетиб юбордилар ҳатто: «Бизлар туркмиз. Шудай экан бизнинг Каъбамиз Турондир», дедилар. Улар Чингизни мақтаб қўшиқлар айтар, мўғулларнинг ғалабаларидан фахрланишар, уларнинг ҳеч бир ишларини қоралашмас, ёшлар улар билан фахрланиб юрсинлар учун Чингиз олиб борган уришлар ҳақида шеърлар битар эдилар.»
Яна шундай дейди: «Яна шу нарсани қўшимча қилиш керакки, кейинги замонларда оврўполикларга тақлид қилган ҳолда бу аср ҳеч кимга сир бўлмаган миллатчиликлар асри бўлгани учун ҳам форслардаги миллатчилик олдингиларидан кўра кучлироқ тус олди. Бу худди туркларнинг ишларига ўхшар эди. Форс ёшларидан кўплари қадимги форсларнинг дини ҳақида изланишлар олиб боришга тушдилар. Бу ота – боболарининг ибодатлари, улар ибодат қилган оқ бўри ҳақида изланишлар олиб бориб ҳатто ўзларининг баъзи янги китобларида уни тасвирлашган турк ёшларининг ишига ўхшар эди. Уларга Шайхул Ислом марҳум (Мусо Козим) –бу гапни менга унинг ўзи айтиб берган- уларга: «Албатта, арабларнинг мана шунга ўхшаган баданларни титратадиган ибодатлари бор эди. Аммо улар Исломга кириш билан улардан воз кечгандилар. Улар Аллоҳнинг уларга кўрсатган лутфу инояти, ўша тубанликлардан қутқариб уларнинг даражаларини юқори қилгани билан фахрланиб юрар эдилар. Сизлар эса Борий таолога эътиқод қилишни унутиб оқ бўрига ибодат қилиш ҳақида сўзлаяпсизлар. Бас, афсуслар бўлсин», деган эди».
«Форслар ҳам турклар сингари иш олиб бордилар. Уларнинг авлодлари қадимги динлари ҳақида изланишга тушдилар. Шулардан бири гаюмартия (нурни улуғлаш) ва зулматдан сақланишдир. Уларнинг оловга ибодат қилишлари ана шундан келиб чиққан эди. Яна бири Аллоҳнинг ягоналигига даъват қиладиган (зардўштийлик) фирқаси эди. Уларнинг айтишларича Аллоҳ нур билан зулматнинг холиқидир, яхшилик ва ёмонлик ана шу иккаласининг бирлашувидан келиб чиқиб пайдо бўлади, агар ана шу иккаласи бирлашмаганида эди олам мавжуд бўлмаган бўлур эди ва ҳоказо дуализм, зардўштийлик ва монийлик сингари қадимги форсларда мавжуд бўлган ақидалар, ғайритабиийликлар ва асарлар. Ёшлар орасида даҳрийлик ва ҳурфикрлиликка даъват қиладиган маздакийлик борасида изланиш олиб бораётганлар ҳам бор эди».
Надавий
