Аввало, Шимолий Кипрга «Аттила» тинчликпарвар операциясининг 47 йиллигига бағишланган байрам зиёрати чоғида ташриф буюрган Туркия Президенти Ражаб Тойиб Эрдўған, Кипр муаммосини икки тенг қисмли ягона Кипр асосида ҳал қилиш энди имконсиз эканлигини ва бундан буён унинг ечими ҳақида фақат икки мустақил давлат - турк ва юнон давлатларининг биргаликда яшаши тамойиллари асосида гапиришимиз мумкинлигини айтди. Шу билан бирга, Анқара тан олинмаган Шимолий Кипр Турк Республикасини халқаро ҳамжамият, биринчи навбатда, иттифоқчилари томонидан тан олишга интилади. Озарбайжон ва Покистон бундай қадамни ташлаши мумкин бўлган давлатлар орасида бир неча бор тилга олинган.
Покистонга келсак, у яқинда бундай тан олиниши мумкин деб ишонишга имкон берадиган бир қадам ташлади. Гап Покистоннинг консуллик гуруҳининг тан олинмаган республикага уч кунлик ташрифи ҳақида кетмоқда, бу расмий ҳужжатларда Шимолий Кипр Турк Республикаси деб номланган, бу шундай тан олинишнинг авансидир. Умуман олганда, Покистон ўнлаб йиллар давомида халқаро ҳамжамиятнинг аксарияти тан олган Кашмирнинг Ҳиндистонга тегишли эканлиги борасида даъволарини ҳисобга оладиган бўлсак, бу қадар муаммоли бўлмайди.
Шунингдек, Кипр турклари ва Кашмир мусулмонларининг муаммолари ўхшашликларга эга - биринчи ҳолда, турк ҳарбий аралашуви Грециянинг ноқонуний ҳарбий ҳукумати ва унинг Кипрдаги тарафдорларининг туркларга қарши репрессив ҳаракатларига ва уларнинг икки жамоатли Кипрни Грецияга қўшиб олиш ва шу билан унинг кафилларидан бири Туркия саналган мустақил мақомини бекор қилишга қаратилган ҳаракатларига жавобан содир бўлди. Кашмирга келсак, агар биз унинг Ҳиндистонга тегишли эканлигидан келиб чиқсак ҳам, у маҳаллий мусулмонларнинг ҳуқуқларини кафолатлаб, автономия мақомида аниқ тан олинган. Бироқ, сўнгги йилларда Ҳиндистоннинг жангари ҳинд ҳукумати нафақат бу автономияни бекор қилди, балки доимий равишда маҳаллий мусулмонларни унга тегишли ҳуқуқлардан маҳрум қилди. Мана энди шунга бориб етдики, Қурбон ҳайитида мусулмонларга қурбонлик қилиш тақиқланди.
Бироқ Озарбайжонда умуман бошқача вазият. Унинг Қорабоғ низосидаги халқаро-ҳуқуқий позицияси давлатнинг ҳудудий яхлитлиги тамойилини изчил ҳимоя қилишга асосланган эди. Шу сабабли Озарбйжон ҳатто АҚШ ва Европанинг кўплаб мамлакатлари томонидан тан олинган мусулмонлар яшайдиган Косовонинг Сербиядан мустақиллигини тан олмаган мамлакатлардан бири бўлди. Қорабоғ атрофида содир бўлган воқеалар ҳали ҳам Озарбайжон ўз позицияларини халқаро миқёсда белгиланган чегараларни ва улар доирасида давлатларнинг ҳудудий яхлитлигини тан олиш тамойилига асосланган ҳолда мустаҳкамлашга интилаётганлигини тасдиқламоқда. Умуман олганда, халқаро ҳамжамият ёлғиз Кипрни тан олишини ҳисобга олсак, бу "арманлар Арцахи" ни тан олиш тарафдорларига «кўзир» берадиган Турк Шимолий Киприни тан олиш билан деярли мос келмайди.
Илҳом Алиев Владимир Путин билан учрашувдан сўнг Боку ва Москва ўртасида тўлиқ ўзаро тушуниш борлигини айтди. Бундан ташқари, Боку Европа Кенгаши раҳбари, «мақом масаласи»ни кўтармаган ва «Тоғли Қорабоғ» атамасидан фойдаланмаган Шарл Мишелнинг у ерга ташрифи якунларини ижобий баҳолади, чунки Озарбажонда бу атама долзарб эмас, мамлакат таркибида шунчаки «Қорабоғ» ва бошқа минтақалар мавжуд ҳисобланади. Ўз навбатида, Илҳом Алиев яна бир бор Арманистон халқаро тан олинган чегаралар доирасида томонлар бир-бирини тан оладиган тинчлик шартномасини тузишни таклиф қилди, бу эса бир-бирига ҳудудий даъволар масаласини кун тартибидан олиб ташлайди.
Бу Алиевнинг бошқа - Озарбайжоннинг Зангезурдаги тарихий ўлкалари ва ҳатто Иреван хонлиги ҳақида баёнотларига зид бўлиб туюлиши мумкин, аммо ҳозиргача МГИМО битирувчиси бу масалада жуда мувозанатли ўйин кўрсатмоқда. Зеро, Озарбайжон тарихий жиҳатдан бу ерларга егалик қилиш ҳақида расман гапирса, Арманистон "Тоғли Қорабоғ"деб аталмиш ҳуқуқий, давлат мансублигини ҳам очиқдан-очиқ танқид қилишда давом этмоқда. Бунда Бокунинг баёнот беришича, унинг қўшниларига нисбатан халқаро тан олинган чегаралар бўйича ҳеч қандай даъволари йўқ, у шунингдек, даъволар йўқлигини Арманистон билан тинчлик шартномасида белгилаб қўйишни таклиф қилади. Арманистон эса, буни рад қилиб, Озарбайжонга фақат ўзининг давлат ҳудудига жавоб тариқасида даъво билан чиқишга асос беради – ҳозирча фақат тарихий нуқтаи назардан, лекин келажакда нималар бўлишини ким ҳам биларди...
Шу нуқтаи назардан, албатта, Боку ҳозирги Турк Шимолий Кипрининг тан олинишини қабул қилишини тасаввур қилиш қийин, чунки бу унинг халқаро ҳуқуқий позицияси ва тортишувларига жиддий зарар келтиради. Бундай нарсани бир ҳолатда тасаввур қилиш мумкин - агар Боку ва Европа Иттифоқи ўртасидаги кўприклар ёқиб юборилса, чунки TB консолидациялашган ва Кипрнинг бирлигини қатъий туриб талаб қилади. Шу билан бирга, Озарбайжон энди Европа Иттифоқи билан алоқалари бир томонлама ўйин деган позицияда эмас. Бу, айниқса, яқинда Никол Пашинян ташриф буюрган ва Арманистондаги элчиси Жонатан Лаcотте яна «Тоғли Қорабоғ мақоми» масаласини кўтарган Франциянинг провокацион ҳаракатларига тааллуқлидир. Бундан ташқари, миш-мишларга кўра, Арманистонда француз ҳарбийларининг пайдо бўлиши эҳтимоли ҳатто президент бир йил олдин Туркиянинг шарқий ҳудудларига қарши чиқадиган бу муваффақиятсиз давлатнинг хавфсизлигини кафолатлаш учун ҳам муҳокама қилинган.
Аммо Франция "Тоғли Қорабоғ мақоми" масаласини кўтаришда давом этса, унда нега Озарбайжон "Шимолий Кипр мақоми" ҳақида ўйлай олмайди? Бунинг олдини олиш учун Брюссел ва Берлин Парижни тинчлантириб, Озарбайжонга нисбатан ўз позициясини кўрсатиши керак, бу Озарбайжонни Европа Иттифоқи билан муносабатларда аниқ позицияга эга бўлишга ундайди. Бироқ, Европа Иттифоқи истиқболлари Марин Ле Пен ғалаба қозониш учун яхши имкониятга эга бўлган Францияда бўлажак президентлик сайловлари асосида сўроқ остида турибди. Ле Пен бу ҳафта Франция ва Германия ажралишини амалга ошириш ва Брекситдан кейин Буюк Британиянинг ЕИдан чиқарилиши каби Францияни ҳам олиб чиқишга ваъда берди.
Шунинг учун, гап эҳтимол, тугунларни боғлаш ва муайян масалалар бўйича ўз даъволарининг асосий ўйинчиларини белгилаш ҳақида боради. Худди шу нуқтаи назардан Кремлнинг бутун Украина бўйича даъволари, украиналиклар руслар экани ҳақидаги баёнотлар ва ҳоказоларни жадаллашувини ҳам кўриб чиқишимиз керак. Ҳойнаҳой, бундай мамлакатларнинг ҳар бири қарама-қаршиликдан тортиб муросагача бўлган геосиёсий партиялар эҳтимолий ҳаракатлари сценарийларига эга. Ражаб Тойиб Эрдўғаннинг баёнотларига қайтадиган бўлсак, у ўз амалиётидаги энг қаттиқ талабларни бир неча бор айтиб, сўнгра уларни мураккаб музокаралар ва контрагентлар билан тузилган битимларнинг бир қисми сифатида тўхтатиб қўйди. Шимолий Кипр эса Туркиянинг у ҳали аъзо бўлиб кириш ниятидан воз кечмаган ЕИ билан муносабатлар комплексли муаммосининг бир қисмидир.
Шу сабабли ЕИ Туркиянинг интеграциясини хоҳлаши масаласини ҳал қилиши лозим, бу ҳолда юнонларни Кипр бўйича муросали ечимга мажбурлаш кўзда тутилади, ёки туркларни қабул қилишни мутлақо рад этади ва шу билан Турк Киприни тан олишда унинг иттифоқларига йўл очиб беради. Лекин афтидан, бунинг учун дастлаб ҳозирги кўринишда стратегик геосиёсий қарор қабул қилишга қодир эмасликни намойиш этаётган ЕИ келажагини аниқлаб олиш зарур.
Мусулмонлар эса бу шароитларда ўз сарҳадларини кучайтириши ва стратегик мақсадларига эришиш устида изчил ишлашлари керак.
