Ҳозирги вақтда Афғонистонда янги ҳукуматни, аниқроғи, янги давлатни (бу ҳақда кейинроқ) ҳеч бир мамлакат расман тан олмагани ва бундай тан олиш эҳтимоли борасида уч хил позиция мавжудлиги ҳамда бу позициядаги давлатларни айтиш мумкин.
Биринчиси - янги ҳукуматни ҳали расман тан олмаган, лекин бундай тан олиш эҳтимолини эълон қилган давлатлар. Булар Покистон, Қатар, Туркия, Саудия Арабистони ва бир қатор мусулмон давлатлари, Хитой ва Россия, Ғарб давлатлари орасида эса, бундай позицияга энг яқин бўлган Буюк Британия бўлиб, унинг расмийлари «Толибон»га давлат қуриш имконият бериш зарурлигини ва Афғонистоннинг собиқ ҳукуматига ажратилган пулларни бундан кейин ҳам ажратишни давом эттиришни айтишмоқда.
Иккинчиси - аслида Афғонистоннинг янги ҳукумати билан муомала қилишга тайёр эканини эълон қилган, лекин уни бу мамлакатнинг қонуний ҳукумати сифатида тан олмайдиган давлатлар. Бу Европа Иттифоқи ва АҚШ позицияси, бунда Қўшма Штатлар янги Афғонистон ҳукуматининг Америка банклари ва омборларидаги собиқ Афғонистон ҳукумати ҳисоблари ва захираларига эга бўлишига тўсқинлик қилди.
Учинчиси – масалан, Канада Бош вазири Жастин Трюдо каби «Толибон»ни Афғонистон ҳукумати сифатида тан олмасликларини аниқ кўрсатганлар. Ва хусусан, унинг ҳолати ҳар бир танганинг икки томони борлиги билан боғлиқ, чунки доимий ўқувчиларимиз эслаши керакки, изчил (бу жуда кам учрайдиган) либерализмга амал қиладиган Трюдо ўз мамлакати мусулмонларига энг тўғри муносабатда бўладиган, уларнинг ҳуқуқларига тажовузларга қарши гапирадиган Ғарб сиёсатчилардан биридир. Аммо, худди шу тамойилларга амал қилган ҳолда, у, «Толибон»нинг ҳокимиятин тан олишни истамайди, унинг фикрича, «Толибон» эркинлик тамойилларни рад этади ва уларни қўпол равишда оёқ ости қилади. Гарчи бу мусулмонларга ёқмаса ҳам, биз унинг ҳеч бўлмаганда изчиллигини тан олишимиз ва бу кетма-кетликнинг фойдали томонини қадрлашимиз керак. Чехия президенти, «Толибон»га қарши янгидан уруш қўзғатаётган ва Европадаги озчилик мусулмонларга тоқат қилмайдиган Милош Земан ҳақида шундай дейиш мумкин эмас. Бироқ, бу мамлакатнинг ташқи сиёсати президент томонидан эмас, балки ҳукумат томонидан белгиланади, эҳтимол у Европа Иттифоқининг қолган аъзолари билан бирлашади.
Шундай қилиб, ушбу учта позицияга қайтсак, халқаро ҳамжамиятнинг «Толибон»га бўлган муносабат динамикаси биринчи мамлакатлар гуруҳининг янги ҳукуматни расман тан олишга тайёрлигидан қанчалик тез тан олинишига, икки томонлама шартномалар тузиш, элчилар алмашиш ва ҳ.к.га тайёрлигига, иккинчи гуруҳ мамлакатлар ҳам худди шу йўлни тута бошлашига боғлиқ бўлади. Бу қулай сценарий, лекин салбий томони ҳам бор - бундай тан олиш ёлғиз ҳолатларни истисно қилганда ҳеч қачон бошланмайди, иккинчи ва учинчи гуруҳлар «Толибон»га қарши позицияларда бирлаша бошлайдилар, мамлакатларни биринчи гуруҳдан оғдириб олишга ҳаракат қиладилар.
Бу нимага олиб келиши мумкинлигини Чеченистон Ичкерия республикаси воқеаси кўрсатади, унинг вакиллари 1996 йилда Россия Федерацияси ҳукумати билан музокаралар столига ўтиришган, битимлар имзолашган ва ҳатто ўзаро мулоқот қилишган, лекин барибир уларни Чеченистоннинг қонуний ҳукумати сифатида тан олишмаган. Аксинча, уруш билан тугаган провокациялар бошланди, натижада Кремл Чеченистон ҳудудида Россия Федерациясига содиқ Чечен Республикаси ҳокимиятини ўрнатди ва Ичкерияни террорчи ташкилот сифатида тан олди. Бунга Ичкерияни халқаро ҳамжамият ҳам тан олмаслиги ёрдам берди.
Шунинг учун тан олинмаган давлат ёки тан олинмаган ҳукумат мақоми унчалик беозор эмас. Албатта, давлатлар ўз қонунийлигини тан олиш эмас, балки асосан куч орқали ўз мустақиллигини ва ўз ҳудудини назорат қилишни сақлайди. Бундан ташқари, агар улар бу кучга эга бўлмаса, Сурия ёки Ливия каби мамлакатларда кўриб турганимиздек, ҳеч қандай тан олиш уларга ёрдам бермайди ва аксинча, агар улар бу кучга эга бўлсалар, улар ўнлаб йиллар давомида тан олинмасдан яшаши мумкин. Шунга қарамай, тан олишнинг йўқлиги қўшимча хавфларни келтириб чиқаради ва мамлакат ривожланишига жиддий чекловлар қўяди, бу эса охир-оқибат ривожланишни таъминлай олмайдиган ҳокимиятни аста-секин йўқ қилади ва келажакда уни ағдариш учун мураккаб шарт-шароитларни яратади.
Буларнинг барчасига асосланиб, «Толибон»нинг ўз ҳокимиятини халқаро миқёсда тан олишига эришиш жуда муҳим бўлади, лекин ... осон эмас. Биринчи навбатда шу сабаблики, юқорида айтиб ўтилганидек, улар нафақат ўз ҳукуматини, балки давлатларини ҳам тан олишни талаб қиладилар. Яъни, гап толиблар, афтидан, халқаро эътироф этилган Афғонистон Ислом Республикаси институтларини ўз назорати остига олиб, мамлакатни бошқариш имкониятидан воз кечгани ҳақида бормоқда. Бунинг ўрнига, улар эълон қилган, лекин халқаро ҳамжамият томонидан ҳали тан олинмаган Афғонистон Ислом Амирлигининг мавжудлигини ва тан олинишини талаб қилмоқдалар.
Ва умуман олганда, моҳиятан, агар бу афғон халқининг танлови бўлса, унинг мамлакати ёки амирлиги республика деб аталишининг кимга қандай фарқи бор? Ҳеч кимни халқаро миқёсда тан олинган Бирлашган Араб Амирликлари, шунингдек, турли султонликлар, қиролликлар ва бошқалар мавжудлиги хавотирга солмайди-ку. Аммо, ҳозирги воқеликда, «Толибон»ни ваҳший қилиб кўрсатиб, уни дунё қувғиндисига айлантириш учун етарлича таъсирли доиралар борлигини ҳисобга олсак, ҳаммаси ҳам оддий эмас.
Ўз навбатида, "Толибон"нинг ҳозирги раҳбарияти, бу иккинчи марта содир бўлмаслиги ва дунё томонидан тан олиниши учун қўлидан келган ишларни қилмоқда. Аммо бундай рақиблар борлигида, унга якка ўзи эришиш қийин бўлади - бунинг учун Янги Афғонистоннинг дунёда нуфузли ва қатъиятли иттифоқчилари бўлиши шарт.
Абу Муслим таржимаси
